Laat je niet beetnemen

Lesbrief bij de website Laat je niet beetnemen April 2007 M. Visser van Dam / A.C. Wieringa NVLP RIVM Juliana van Stolbergschool

Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Informatie over de website 3. Werken met de website 4. Lessuggesties en materialen 5. Meer informatie voor de leerkracht Meer informatie voor kinderen Bijlagen: 1. Werkblad bij de website laat je niet beetnemen 2. Antwoorden bij het werkblad voor leerkrachten 3. Kleurplaat 4. Schoolkrantartikel Deze lesbrief behoort bij de website laat je niet beetnemen (www.jvanstolbergschool.nl/teken) en is gemaakt door leerlingen van groep 7/8 van de Prot. Chr. Juliana van Stolbergschool te Sint Maartensdijk, in het kader van de webwedstrijd Thinkquest, uitgeschreven door Kennisnet, in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Lymepatiënten en het RIVM. Het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) coördineert in opdracht van het ministerie van VWS de infectieziektebestrijding in Nederland. Het RIVM besteedt uiterste zorg aan actuele en correcte publieksinformatie. Dit doet het RIVM in nauwe samenwerking met de vakgroep voor Publiekscommunicatie over Infectieziekten, en deskundigen uit diverse organisaties en beroepsgroepen. Bij de informatie over teken en de ziekte van Lyme heeft het RIVM onder andere samengewerkt met: GGD Nederland, GGD Midden Nederland, GGD West Brabant, de Hulpverleningsdienst Groningen en de Stichting Samenwerkende Artsen- en Adviesorganisaties in de Gezondheidszorg (SAAG). Aan de inhoud van deze informatie kunnen geen rechten worden ontleend. Lesbrief Laat je niet beetnemen

1. Inleiding Deze lesbrief behoort bij de website Laat je niet beetnemen en is bedoeld voor kinderen van 10 jaar en ouder en voor leerkrachten of andere begeleiders. De lesbrief bevat achtergrondinformatie en lessugesties bij de website. 2. Informatie over de website Laat je niet beetnemen Doelgroep: De website is bedoeld voor kinderen van 10 jaar en ouder. Doel: Door middel van de website willen we kinderen informatie geven over de teek en de gevaren van een tekenbeet. Ook willen we hen wijzen op het belang van preventie en hen duidelijk maken wat ze moeten doen in het geval ze toch een tekenbeet zouden oplopen. Inhoud: De website geeft informatie over de volgende onderwerpen: 1. De teek 2. Leefomstandigheden / waar leeft de teek 3. Waar leeft de teek van 4. Ziekte van Lyme 5. Ziekteverschijnselen 6. Andere tekenziekten 7. Hoe en waar? 8. Hoe griezelig is een teek? 9. Geen paniek!! (wat te doen bij een tekenbeet) 10. Bescherming tegen teken Verder zijn er een interview met een lymepatiente, een quiz en wat spelletjes op de site te vinden, alsmede een lijst met moeilijke woorden en veelgestelde vragen. Wanneer te gebruiken: Het is het hele jaar door zinvol de website te gebruiken, omdat teken praktisch het hele jaar door actief zijn en op veel plaatsen, tot in de eigen achtertuin, te vinden (kunnen) zijn. Het gebruik van de site wordt extra aanbevolen: - Aan het begin van het tekenseizoen. Dat kan al vanaf februari zijn, afhankelijk van de temperatuur (ongeveer 13 graden). - Voor vertrek met schoolkamp of een uitje naar de natuur. - Voor een vakantie. Veel kinderen zullen dan bossen, duinen, etc. bezoeken. 3. Werken met de website Voor het gebruik van de website kunt u in een klassengesprek inventariseren wat de kinderen al weten over het onderwerp en wat eventuele eigen ervaringen zijn. De kinderen kunnen het vragenblad met behulp van de website invullen. Ook is het mogelijk die aan te bieden na het bekijken van de website. Een antwoordenblad voor leerkrachten/begeleiders is opgenomen in de lesbrief. Verder kunnen de kinderen de quiz maken, de spelletjes doen, het interview en de rest van de website lezen. Lesbrief Laat je niet beetnemen ~1~

Er is een werkblad vanaf de site uit te printen, waarop kinderen de plaats van een tekenbeet kunnen aangeven en de datum en plaats ervan kunnen noteren. Handig om er een aantal mee te nemen op bv. Schoolkamp! Het blad is op de site te vinden onder Geen paniek. 4. Lessuggesties en materiaal a. Klassengesprek Voor het gebruik van de site kan er een klassengesprek gehouden worden om: - eventuele eigen ervaringen te inventariseren; - te kijken wat er al bekend is over De teek. Na het gebruik van de site kan er worden afgesloten met een kort evaluatiegesprek om: - te zien wat de kinderen hebben geleerd; - te inventariseren wat zij met de verkregen informatie zouden kunnen / willen doen. b. Werkblad Het werkblad wordt gebruikt bij de website Laat je niet beetnemen. tegelijkertijd naast de website. achteraf na het bekijken van de site. Samen met eventuele andere opdrachten, de informatie en kleurplaat zou er een boekje gemaakt kunnen worden. Het voorblad met de titel zou als voorkant kunnen dienen en naar eigen inzicht versierd kunnen worden. c. Stelopdrachten - Schrijf een verhaal over een dagje uit in bos of duinen en verwerk daarin wat je geleerd hebt over teken. Bedenk een spannende titel! - Schrijf een stukje voor de schoolkrant waarin je informatie geeft over alles wat jij nu weet over teken. d. Creatieve opdrachten - Ontwerp een waarschuwingsposter die je bv. bij de ingang van een natuurgebied zou kunnen plaatsen. Mag best wel groot zijn! Stuur het mooiste ontwerp naar * - Maak de voorkant voor je boekje n.a.v. deze lesbrief. - Ontwerp een kleurplaat op A4 in het zwart-wit getekend. Kies de mooiste van de klas en stuur die op naar * - Kleur de kleurplaat bij de lesbrief. - Ontwerp een spandoek en hang dat buiten op in de week van de teek (6-13 mei) - Stuur een foto ervan naar secretaris@lymevereniging.nl. * Juliana van Stolbergschool t.a.v. M. Visser - v. Dam Oosterscheldestraat 1-3 4695 EN St. Maartensdijk of * Secretariaat NVLP Stationsplein 6 3818 LE Amersfoort Misschien kunnen we iets leuks met jullie ontwerpen gaan doen. Lesbrief Laat je niet beetnemen ~2~

5. Meer informatie voor de leerkracht Achtergrondinformatie over teken, tekenbeten en de ziekte van Lyme in de vorm van vragen en antwoorden. 1. Waar komen teken en tekenbeten in Nederland het meest voor? Gebieden in Nederland waar veel teken voorkomen zijn: duingebieden, Zuid-Friesland en Drente, Achterhoek, Veluwe en Utrechtse heuvelrug. Opgelet: Teken komen in het hele land voor! 2. Hoe komt het dat je niet altijd ziek wordt van een tekenbeet? Dat komt omdat niet de teek zelf de ziekte veroorzaakt, maar een bacterie (Borrelia) in de teek. Niet alle teken dragen deze bacterie bij zich. Alleen teken die de bacterie bij zich hebben kunnen de bacterie overdragen en zo de ziekte van Lyme veroorzaken. Het percentage besmette teken kan per regio verschillen. Een in 2007 gepubliceerd onderzoek van de universiteit Wageningen spreekt van een gemiddeld infectiepercentage van nimfen van 23,6%, met locaties waar 47% van de teken geïnfecteerd was. Indien besmet heeft de teek ongeveer 24 uur tijd nodig om de bacterie in het lichaam van de mens te brengen. Als de teek er binnen 24 uur uitgehaald wordt is de kans dat de ziekte van Lyme ontstaat klein. 3. Hoe snel moet je een teek verwijderen? Het liefst binnen 24 uur. Wanneer een teek binnen 24 uur eruit gehaald wordt is de kans om ziek te worden klein. Vandaar het advies om na elk bezoek aan de natuur de huid bijvoorbeeld s avonds te controleren op teken. Dan worden teken op de huid bijtijds ontdekt. 4. Is een pincet nodig om de teek te verwijderen? Een pincet maakt het verwijderen van een teek gemakkelijker, zeker als een speciaal tekenpincet gebruikt wordt. Overigens is een (epileer)pincet ook bruikbaar. Waar het om gaat is dat de teek niet in de bek van het pincet wordt platgedrukt. Met de vingers verwijderen kan ook, als er geen pincet voorhanden is, maar heeft niet de voorkeur. 5. Kunnen mensen Lyme-ziekte krijgen van een teek bij een hond? Huisdieren zoals honden kunnen teken bij zich dragen. Er zijn verschillende soorten teken, ook de tekensoort die de bacterie (Borrelia) kan overdragen. Ook honden kunnen ziek worden van deze bacterie. Honden kunnen teken meenemen uit de natuur naar de bewoonde wereld. Een teek kan, als hij zich nog niet vast gezogen heeft in de hond, overlopen naar de mens en zich daar vastzuigen. Een andere mogelijkheid is dat een jonge teek zich volzuigt met bloed van de hond en zich dan laat vallen in de tuin of de kamer. Voor zover bekend kan een teek niet in een kamer leven (te droog). In een tuin kan een teek wel overleven en vervolgens wel op de huid van een mens kruipen om bloed te zuigen. Daarom is het net als bij de mens belangrijk om de hond na een bezoek aan het bos op teken te controleren en deze te verwijderen. Teken bij de hond kunnen verwijderd worden zonder kans zelf besmet te raken. Tijdens of na het verwijderen van een teek bij een hond kan de bacterie niet overgedragen worden op een mens ook niet door contact met (honden-)bloed. Een teek kan alleen mensen besmetten wanneer hij langer dan 24 uur op de huid van de persoon zelf heeft gezeten. Er bestaat voor honden een zogenaamde tekenband, die de hond om de nek draagt. De werkzaamheid is niet honderd procent, zeker niet bij grote honden. 6. Wat betekent een rode plek op de plaats van de tekenbeet? Een rode plek op de plaats van de tekenbeet, de eerste dagen na de beet, is een gewone reactie op een insectenbeet. Deze duidt meestal niet op besmetting met de bacterie Borrelia. Lesbrief Laat je niet beetnemen ~3~

Karakteristiek voor de ziekte van Lyme is een rode kring, die steeds groter wordt. Deze kring kan ontstaan binnen enkele dagen tot 3 maanden na de tekenbeet. 7. Is vaccinatie tegen Lyme-ziekte mogelijk? In Nederland bestaat geen vaccin tegen Lyme-ziekte. 8. Komen teken ook in andere landen voor? Overal op de wereld komen teken voor, niet alleen in Nederland. In Nederland kunnen teken de ziekte van Lyme en andere ziekten veroorzaken. 9. Zijn insectenwerende middelen ook effectief tegen teken? Insectenwerende middelen die DEET (diëthyltoluamide) bevatten beschermen ook tegen teken. De concentratie van DEET moet dan wel voldoende hoog zijn, maar niet zo hoog dat risico s voor de gezondheid ontstaan. Raadpleeg altijd de gebruiksaanwijzing. Gebruik het in elk geval niet bij kinderen jonger dan 6 maanden. Bij kinderen tot 6 jaar: maximaal 20% DEET. Het gebruik ervan tijdens de zwangerschap en gedurende het geven van borstvoeding wordt ontraden. Lesbrief Laat je niet beetnemen ~4~

Meer informatie voor kinderen Wat is een teek? Een teek is een piepklein beestje, zo groot als een speldenkop. Een teek leeft in hoog gras en in struiken. Bijvoorbeeld in het bos en de duinen, maar ook in de struikjes bij het zwembad. Een teek lijkt een beetje op een spinnetje. Als je in de natuur speelt, kan een teek op je kruipen. Hij zoekt dan een warm plekje op je lichaam om zich vast te zuigen. Want teken leven van bloed. Het zijn parasieten. Hoe maken teken je ziek? Als een teek op je kruipt is dat meestal niet gevaarlijk. Zeker als je een teek snel uit je huid haalt is er niks aan de hand. Maar als een teek langer dan een dag in je huid zit, kan hij je ziek maken. Kijk dus goed of er een teek op je kleren of je lichaam zit als je op een plek met gras en struiken bent geweest. Meestal gaat een teek juist op plekken zitten waar je hem niet zo snel ziet. Achter je oren bijvoorbeeld, of onder je oksels en in je haar. Wat is de ziekte van Lyme? Van sommige teken kun je de ziekte van Lyme krijgen. Iemand met de ziekte van Lyme krijgt vaak eerst een rode, ronde plek op zijn huid. Een soort kring rond de plek waar de teek zat. Ook krijgt hij vaak last van hoofdpijn en pijn in armen of benen. Het lijkt op griep. Later worden de klachten vaak erger. Als je enkele dagen tot 3 maanden na een tekenbeet een rode ring of de griepachtige klachten krijgt, moet je naar de huisarts. Hoe zorg je dat een teek je niet bijt? Het belangrijkste is om je kleren en je lichaam te controleren als je in de natuur bent geweest. Laat een volwassene of een vriendje helpen. Blijf op de paden. In struiken en hoog gras zitten vaak de teken. Bedek je huid goed, want een teek zoekt je blote huid op. Draag bijvoorbeeld dichte schoenen, lange mouwen, een pet, een lange broek en stop je broekspijpen in je sokken. Als je weet dat ergens veel teken zijn, kun je je insmeren met een middel waar Deet (20%) in zit. Dat helpt tegen insecten. www.jvanstolbergschool.nl/teken: Bescherming tegen teken. Wat moet je doen als je een teek hebt? Als je toch een teek hebt, moet die zo snel mogelijk uit je huid gehaald worden. Vraag aan je ouders of een andere volwassene om de teek uit je huid te halen. Dat doet helemaal geen pijn. Bij het verwijderen is een pincet nodig. Een gepunt pincet is goed, net als een speciaal tekenpincet. De teek moet bij de kop en zo dicht mogelijk op de huid vastgepakt worden. Trek de teek dan voorzichtig uit de huid. Ontsmet daarna het wondje met jodium of alcohol. Schrijf de datum van de tekenbeet op voor het geval je na een tijdje misschien ziek wordt. www.jvanstolbergschool.nl/teken: Geen paniek. Meer informatie is te krijgen via: www.lymevereniging.nl www.rivm.nl/infectieziekten www.ggd.nl Lesbrief Laat je niet beetnemen ~5~

Werkblad bij de website Laat je niet beetnemen, www.jvanstolbergschool.nl/teken 1. Teken een teek op ware grootte. 2. Waar leven teken van? a. bladluizen b. bloed c. brood d. blaadjes 3. Hoe noem je een jonge teek die al 1 keer bloed heeft gezogen? 4. Waarom kunnen teken gevaarlijk zijn? 5. Een teek is een parasiet. Wat betekent dat? 6. Waar kun je teken tegenkomen? 7. Waar houden teken absoluut niet van en wat vinden ze juist wel prettig? 8. Wie lopen er geen gevaar om door een teek gebeten te worden? a. muizen b. mensen c. kikkers d. reeën 9. Welke ziekten kunnen er worden overgebracht door een tekenbeet? Noem er minstens 3 en begin met de bekendste. 1. als je meer weet 4. 2. 5. 3. 6. 10. Wat kán het eerste verschijnsel van de ziekte van Lyme zijn? 11. Waaraan kun je verder nog merken dat je ziek bent door een tekenbeet? 12. Wat moet je doen als je bij je zelf een teek ontdekt? 1. 2. 3. 13. Waarom moet je een teek nooit lospeuteren of verdoven met bijvoorbeeld alcohol? 14. a Wat doe je om jezelf te beschermen vóór je de natuur ingaat? b En wat doe je als je weer terug bent van je bezoek aan de natuur? 15. Wat vond je van de website? Wat vond je het belangrijkste wat je hebt geleerd? Werkblad Laat je niet beetnemen Bijlage 1

Antwoorden bij het werkblad 1. Een volwassen teek is tussen 1-3 mm. 2. b 3. nimf 4. Ze kunnen door een beet ziekten overdragen. 5. Een teek leeft van een gastheer 6. In bossen, duinen, (stads)parken en tuinen. Eigenlijk overal. 7. Niet: zon en droogte Wel: een warme, vochtige omgeving 8. Kikkers 9. 1. De ziekte van Lyme 4. Ehrlichia 7. Bartonella 2. Früsommer 5. Rickettsia 3. Fièvre Boutonneuse 6. Babesia 10. Een rode kring om de beet 11. Griepachtige verschijnselen: koorts, hoofdpijn, spierpijn, vermoeidheid. Later kunnen gewrichtsklachten, zenuwaandoeningen en evt. hartklachten optreden. 12. 1. Aan ouders of begeleiders vertellen. 2. De teek verwijderen 3. De datum noteren in een agenda of op een kalender 13. De teek zou je juist kunnen besmetten als je m stuk maakt of laat schrikken. De teek spuit het opgezogen bloed dan terug met het gevaar van besmetting. 14. a Je goed beschermd kleden: lange broek, goed sluitende kleding, evt. DEET opsmeren, petje b Kleren goed uitkloppen of uitwassen. Controleren, douchen. 15. Eigen antwoord. Werkblad Laat je niet beetnemen Bijlage 2

Schoolkrantartikel Ben jij wel eens door een teek gebeten? Dit is een teek Een teek is een klein, spinachtig beestje, zo groot als een speldenknop. In de zomer zitten ze in de bossen en duinen. Ze zitten daar in hoog gras en in struiken. Als je buiten speelt in de natuur, loop je de kans dat ze op je huid gaan zitten en zich vastzuigen. Als een teek bijt Een teek loopt over je lijf en zoekt een plekje om zich vast te zuigen in je huid. Het liefst zit een teek op een warm, vochtig plekje, zoals in je oksel of knieholte. Soms gaan ze ook in je hals, op je hoofd of achter je oren zitten. Een teek is een parasiet: hij voedt zich met bloed. Daar voel je niets van. Soms kriebelt het alleen een beetje als een teek over je huid loopt. Je kunt ziek worden van een tekenbeet Wist je dat je van een tekenbeet ziek kunt worden? Als je de teek er niet uit haalt, kun je ziek worden. Je kunt dan koorts krijgen. Soms zie je op de plek waar je bent gebeten een rode kring die steeds groter wordt. Je moet dan altijd naar de dokter gaan. Vertel erbij dat je door een teek bent gebeten. Je krijgt dan medicijnen tegen een tekenbeet. Buiten gespeeld? Kijk of je gebeten bent! Buiten gespeeld in het bos, de duinen of in hoog gras? Kijk dan s avonds je hele lijf na of er een teek op zit. Of vraag je moeder of vader om te kijken of je gebeten bent. Als de teek er snel uit wordt gehaald, kun je meestal niet ziek worden. Een teek eruit halen Een teek eruit halen, doet geen pijn. Je hebt een pincet nodig en wat jodium. Vervolgens gaat het zo: zet het pincet over de teek, zo dicht mogelijk op de huid. Trek de teek voorzichtig uit de huid (niet plat drukken). Ontsmet het wondje met jodium of 70% alcohol. Haal een teek er liever niet zelf uit, maar vraag je ouders of een andere volwassene om dat te doen. Meer informatie kun je vinden op www.jvanstolbergschool.nl/teken. Meer weten? Wil je meer weten over tekenbeten, bel dan de GGD (kijk in het telefoonboek). Je kunt bij de GGD gratis de folder Een teek? Pak 'm beet! krijgen. Deze folder kun je ook bestellen bij de Postbus 51-infolijn: 0800-8051 (gratis). Je kunt ook contact opnemen met de informatietelefoon van de NVLP: 0900-2100022 of kijken op de website www.lymevereniging.nl. Werkblad Laat je niet beetnemen Bijlage 4