Kamper Almanak 2006 CULTUUR HISTORISCH JAARBOEK UITGAVE: FRANS WALKATE ARCHIEF Aangeboden door:
Redactie: Herman Harder, Marhilde Wessels-Bierling, Geraart Westerink. Redactieadres: Internet E-mail Frans Walkate Archief SNS Bank Burgwal 43 8261 EP Kampen (038) 3392266 www.walkate-archief.nl info@walkate-archief.nl Redactieraad: drs. J. van Gelderen drs. Th. M. van Mierlo J. Kummer (Stichting IJsselacademie, Kampen) drs. C. de Goeij (redacteur de Stentor/Nieuw Kamper Dagblad) De Kamper Almanak is een cultuur historisch jaarboek uitgegeven door het Frans Walkate Archief SNS BANK. De redactie ontvangt graag bijdragen op het gebied van geschiedenis en cultuur van de stad Kampen en de regio. Graag contact vooraf met de redactie. De Kamper Almanak is met de grootste zorg samengesteld. Voor de juistheid van de door derden verstrekte gegevens neemt de uitgever geen verantwoordelijkheid. Voor eventuele verbeteringen of aanvullingen houdt zij zich aanbevolen. Zonder toestemming van de redactie is nadruk in welke vorm dan ook verboden. Tenzij anders vermeld: foto s Frans Walkate Archief. Vormgeving: Anne Doede Kampen Pentekening omslag: H. van der Horst Druk: Zalsman Kampen bv Oplage: 4000 2
Inhoud Voorwoord 4 Het Frans Walkate Archief/SNS Bank. De jeugd heeft de toekomst. Schoolsparen in Kampen 100 jaar geleden begonnen 5 Over de auteurs 9 In de etalage: Frans Walkate Archief: De opgemeten stad. Bouwtekeningen in het Frans Walkate Archief 11 Gemeentearchief Kampen: Uitgeverij Kok te Kampen 17 Stedelijk Museum Kampen: Een tipje van de sluier 21 Henk Dorgelo: Natuur in de IJsseldelta: De zwartkopmeeuw als nieuwe broedvogel 25 Dick E.H. de Boer en Edda Frankot: Digestum Digitaal. Kamper verleden op de electronische snelweg 33 Kees Schilder: Burgemeesters en kerkheren. Genealogie van een Kamper familie Van den Vene (circa 1400-1640) 51 Lies van Vliet: Zeventiende-eeuwse Kamper scherprechters 81 Christiaan Ravensbergen: Commotie in Kampen. De rechtzinnigheid en naaktloperij van Georgius Goyckerus, predikant te Wilsum (1611-1623) 103 Joop Kroon: Een stad met twee schutterijen 139 J. Visser: Kunst met een thuisgevoel. Werk van Kamper kunstenaars in Myosotis 155 Hans van der Horst: Tekening Berkterrein vanaf de rivierdijk 161 Huib Strengers: In Memoriam: Steven (Stef) Klappe 169 Huib Strengers: In Memoriam: Gait L. Berk 173 Jeroen Kummer: Een schoolfoto herzien 177 Kampen Vluchtig 183 Overzicht Culturele Instellingen 191 Uitgelicht: Historische Vereniging voor de IJsseldelta Jan van Arkel 202 De IJssslacademie van binnenuit 204 Ikonenmuseum Kampen 206 Carel de Goeij: Een bi-zon-der jaar 209 Roy Bergsma: Vera en Warja: stripverhaal 214 Sam Hörchner: Kamper Kroniek 2005 217 Jeroen Kummer: Fotokroniek 2005. Foto s Freddy Schinkel 275 3
Voorwoord Het Frans Walkate Archief is naast verstrekker van informatie en beeldmateriaal over de geschiedenis van Kampen ook uitgever van de Kamper Almanak. Met dank aan de SNS Bank en door de bereidwillige medewerking van vele schrijvers heeft het archief ook het afgelopen jaar weer dit bijzondere cultuur historisch jaarboek kunnen maken. Dit jaar mochten we de kunsthistoricus Geraart Westerink als nieuw redactielid verwelkomen. Trouwe lezers herkennen hem inmiddels als schrijver voor de Almanak. Bovendien is hij sinds een jaar als archiefmedewerker werkzaam in het Frans Walkate Archief. De Almanak bevat een breed scala aan historische onderwerpen, verdeeld over de periode van de middeleeuwen tot aan het heden. Vaak kleurrijk gelardeerd met foto s en tekeningen. De fotokroniek is dit jaar samengesteld door ons redactielid Jeroen Kummer. Zoals ieder jaar mogen wij daarvoor dankbaar gebruik maken van het archief van fotopersbureau Freddy Schinkel. Bovendien heeft Freddy op ons verzoek vanuit de lucht een serie prachtige foto s gemaakt van gebieden rond Kampen welke de komende jaren aan grote veranderingen blootstaan. De beknopte adressenlijst van culturele instellingen is uitgebreid. Naast de Kamper Kroniek van Sam Hörchner zijn er de geschiedkundige bijdragen, met tot onze vreugde weer een waardevolle bronnenpublicatie van Kees Schilder. Nieuw is de strip van Roy Bergsma die op ironische wijze gebeurtenissen uit de Kamper gemeenschap van het afgelopen jaar zichtbaar maakt. De uitklapbare foto van vorig jaar is, dankzij vele reacties, nagenoeg compleet van namen voorzien. Uitklapbaar is dit jaar een panorama van het voormalige Berkterrein, getekend door Hans van der Horst. Ik wens u namens de redactie en de medewerkers van het Frans Walkate Archief veel kijk- en leesplezier toe. Herman Harder Directeur Frans Walkate Archief/SNS Historisch Archief 4
Het Frans Walkate Archief SNS Bank De jeugd heeft de toekomst Schoolsparen in Kampen 100 jaar geleden begonnen In de negentiende eeuw kwamen er in verschillende landen initiatieven op om kinderen via school te laten sparen. Op regelmatige tijden, meestal wekelijks, werd een bedrag ingelegd, vaak in speciaal daarvoor gemaakte spaarkisten, die op gezette tijden door bankmedewerkers werden geleegd. Zo bouwden kinderen een financiële reserve op, maar belangrijker was dat ze vertrouwd raakten met het sparen, een activiteit waaraan een opvoedkundige waarde werd gehecht. Voor de banken was het een relatief kostbare methode om geld binnen te halen, maar wel één met perspectief. In Nederland waren het de spaarbanken in Amsterdam en Rotterdam die het schoolsparen het eerst in de praktijk brachten (1874-1875), spoedig gevolgd door banken in andere steden. Op de bestuursvergadering van de Kamper Nutsspaarbank (één van de rechtsvoorgangers van de SNS Bank) van 26 mei 1906 brak de altijd vooruitstrevende Frans Walkate een lans voor het invoeren van het schoolsparen in Kampen. Een kladbriefje in het archief bevat zijn motivatie, die duidelijk vanuit het perspectief van het Nutsdepartement is geschreven: Het volk moet leren inzien, dat het van de spaargelegenheid gebruik makend, handelt in zijn eigen belang en het moet leren naar dat inzicht te handelen. Is eenmaal deze stelling aangewend, dan brengt de consequentie mede, dat men begint, even als bij het onderwijs, bij de jeugd, m.a.w. de eerste stap in deze richting moet zijn de oprichting van schoolspaarbanken. Walkates plan werd door de andere leden unaniem gesteund en hij zette er vaart achter. Eerst liet hij zich uitgebreid informeren door diverse banken elders in den lande die ervaring hadden met deze wijze van sparen. Hij bezocht onder meer de bank te Arnhem. Al in juni riep hij de Kamper schoolhoofden bijeen om hun animo te peilen. Op twee na besloten deze mee te werken. In eerste instantie werd er met twee systemen gewerkt; één 5
De bakfiets waarmee de spaarkisten werden opgehaald voor de toenmalige Nutsspaarbank, tegenwoordig het onderkomen van het Frans Walkate Archief. (Collectie Frans Walkate Archief Kampen) met zegels en één met spaarkisten. Dat met spaarkisten bleek het meest praktisch. Hierbij kreeg ieder kind een busje. Alle busjes werden in een spaarkist geplaatst. Het ingelegde geld kwam door een gleuf in het busje terecht. Elke gleuf had een nummer dat correspondeerde met een door de onderwijzer bijgehouden lijst met ingelegde gelden. Al in een vroeg stadium kon van de spaarbank te Rotterdam, waar dit systeem al jaren succesvol werd gepraktiseerd, een groot aantal van deze zogenaamde schoolspaarbakken worden overgenomen. Voor sommige scholen werden ook kisten op maat vervaardigd. Aanvankelijk meldde een bankbeambte op een bakfiets zich twee keer per kwartaal bij een school om het geld in de busjes te tellen en de bedragen te vergelijken met de schoollijsten. Later werden deze handelingen om de overlast voor de scholen zoveel mogelijk te beperken op de bank verricht. Het sparen werd gestimuleerd door het geven van premies, meestal in de vorm van fraai geïllustreerde boekjes. 6
Een houten spaarkist zoals die op scholen werd gebruikt. (Collectie Frans Walkate Archief Kampen) Het schoolsparen bleek een succes. Zeer bepalend daarvoor was de medewerking van het onderwijzend personeel. Zo schreef C.L. Bruist van de Kosteloze School aan de Noordweg: Het blijkt dat de deelname zoo groot is, dat het noodig zal zijn, dat er in iedere klasse zoo n spaarkist aanwezig is. Het getal spaarders is ook te groot, dat één kist voor twee klassen voldoende zou zijn. Na enkele jaren sloten ook scholen uit omliggende plaatsen als IJsselmuiden, Grafhorst, s-heerenbroek, Zalk en Wezep zich aan. 15 jaar na dato maakte men een tussenbalans op. Het aantal spaarders steeg van 1682 in 1906 tot 4086 in 1921. Het ingelegde bedrag vertienvoudigde. Na de oorlog vervingen zegels de spaarmethode met kisten, die toch te omslachtig was gebleken. Langzamerhand raakte het schoolsparen uit de gratie en nam het nieuwe vormen aan, die beter pasten bij de tijd. Momenteel benadert de SNS Bank via de Bill-rekening your banking buddy potentiële jeugdklanten op geheel eigentijdse wijze. Hoofddoel is jongeren op speelse wijze in aanraking te brengen met bankzaken, in de 7
Een gedeelte van de website (www.bill.nl) van de Bill-rekening van de SNS Bank. hoop dat ze vaste klant worden van de bank. Sparen is secundair. Feitelijk is de Bill-rekening een betaalfaciliteit en marketingplatform, een chipknip op internet als het ware, die gekoppeld kan worden aan een privérekening van elke willekeurige bank. De communicatie verloopt grotendeels via MSM Messenger. Om de klanten te binden zijn er verschillende acties en lokkertjes. Zo kan men korting krijgen bij concerten, festivals, uitgaansgelegenheden, de aanschaf van muziek en andere zaken op het gebied van entertainment, oftewel fun. Tot nu toe met groot succes. In korte tijd zijn er duizenden Bill-gebruikers bijgekomen. Het is echter aardig te bedenken dat deze succesvolle en eigentijdse wijze van bankieren over tientallen jaren waarschijnlijk net zo gedateerd zal aandoen als het sparen met kisten nu. Al met al een mooie gelegenheid om terug te kijken op het initiatief dat Frans Walkate precies honderd jaar geleden nam. Dat geschiedt met een fraaie zomertentoonstelling in het oude spaarbankgebouw aan de Burgwal, geheel gericht op het school- en jeugdsparen. 8
Over de auteurs R. Bergsma (1979), is werkzaam in Kampen als striptekenaar en animator. Daarnaast is hij bestuurslid van de StAKK (Stichting Ateliervoorzieningen Kunstenaars Kampen). A. Bos (1935), was rector op een school voor havo/vwo. Hij is vrijwillig medewerker van het Historisch Centrum Overijssel in het Gemeentearchief Kampen en voorzitter van de Historische Vereniging voor de IJsseldelta Jan van Arkel. D.E.H. de Boer (1947), is hoogleraar middeleeuwse geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. H.J.H. Dorgelo (1943), is amateur-ornitholoog en actief in Natuurvereniging IJsseldelta. Mw. E. Frankot (1975), studeerde geschiedenis en mediaevistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 2004 promoveerde zij in Aberdeen op een proefschrift over het middeleeuwse zeerecht en de zeerechtspraktijk in de Noord-Europese steden, waarbij de rechtspraktijken in Kampen, Lübeck, Danzig, Reval (Tallinn) en Aberdeen vergeleken werden. Momenteel is zij werkzaam als postdoc-onderzoeker aan de Rijksuniversiteit Groningen, o.a. op het Digestum Vetus-project. C. de Goeij (1955), is cultuurhistoricus en werkzaam als redacteur/verslaggever op de regionale redactie van de Stentor/Nieuw Kamper Dagblad. S. Hörchner (1935), was geschiedenisleraar. Hij publiceert regelmatig over de geschiedenis van Kampen en is sedert medio 2000 chroniqueur van de Kamper Kroniek. H. van der Horst, is werkzaam in Kampen als tekenaar, schilder en schrijver. P.J. Kummer (1965), is werkzaam als bureauredacteur bij de Stichting IJsselacademie te Kampen. Daarnaast werkt hij als vertaler. 9
J. Kroon (1938), loopbaan bij de Koninklijke Landmacht, laatstelijk als kolonel der artillerie. Doet onderzoek naar Kampen als militaire stad. R.B. van Mierlo (1961), historicus, werkzaam bij het Stedelijk Museum Kampen, heeft verschillende publicaties o.a. over de Kamper geschiedenis op zijn naam staan. C. Ravensbergen (1968), studeerde theologie aan de Theologische Universiteit van de Gereformeerde Kerken in Nederland te Kampen (Oudestraat). Thans is hij werkzaam als docent godsdienst aan de Hogeschool IPABO te Amsterdam/Alkmaar. Daarnaast houdt hij zich bezig met onderzoek naar de religiegeschiedenis van Gelderland en Overijssel in de 16de en 17de eeuw. K. Schilder (1937), was werkzaam bij de Nederlandse Spoorwegen. Hij publiceert o.a. bronnenuitgaven op het gebied van de genealogie en de geschiedenis van Kampen, waarvan vele malen in de Kamper Almanak. H.F. Schinkel (1965), is werkzaam als fotojournalist o.a. voor de Stentor. R.G.J. Spanings (1962), is werkzaam als archiefmedewerker bij het Gemeentearchief Kampen. H. Strengers (1952), is sinds 1970 journalist. Startte in 1990 een communicatie-adviesbureau, waarin het schrijven nog steeds een belangrijke plaats inneemt. J. Visser (1939), oud inspecteur VO, sinds 1986 voorzitter Verenigde Gasthuizen, nu voorzitter Steunstichting Verenigde Gasthuizen. Mw. E.G. van Vliet, was werkzaam als fysiotherapeute. Publiceert regelmatig over de geschiedenis van Kampen in de 17de eeuw. G.A. Westerink (1962), is kunsthistoricus, gespecialiseerd in Nederlandse kunst en architectuur tussen 1880 en 1940. Parttime-archiefmedewerker bij het Frans Walkate Archief te Kampen. Mw. P.J. van Zeeland (1953), studeerde muziek en Nederlands en is werkzaam als medewerker secretariaat en communicatie bij de Stichting IJsselacademie te Kampen. 10
in de etalage
K. van der Kamp Wzn., opmeting van een voormalig Wichhuis, het laatst bewoond door de weduwe Lemker, Boven Nieuwstraat Kampen, blauwdruk, juni 1908. 12
De opgemeten stad Bouwtekeningen in het Frans Walkate Archief Tot de rijke, grillige en verrassende verzameling van het Frans Walkate Archief behoort een groot aantal bouwtekeningen. Tot voor kort waren ze nauwelijks beschreven en slecht toegankelijk. Het afgelopen jaar zijn verschillende stappen gezet om daarin verandering te brengen. Sinds de invoering van de woningwet van 1901 is het verplicht om ter goedkeuring van bouwactiviteiten een duidelijke omschrijving in woord en beeld te presenteren bij een daarvoor aangewezen overheidsinstantie. Vanaf dat tijdstip zijn er in principe van alle bouwactiviteiten visuele documenten beschikbaar, die (onder meer) worden bewaard in gemeentearchieven, die daardoor op dit gebied een organische groei doormaken en een redelijk compleet beeld geven van de periode vanaf 1901. Het betreft hier over het algemeen kopieën. Veel van deze documenten zijn inmiddels overgezet op microfiche of een andere drager en via zelfbediening toegankelijk. Vóór 1901 werden zeker bij kleinere projecten lang niet altijd tekeningen gemaakt. Bovendien werd er in de regel slordiger mee omgesprongen. Ze zijn daardoor veel schaarser. De collectie bouwtekeningen van het Frans Walkate Archief is niet (rechtstreeks) ontstaan als gevolg van regelgeving door de overheid, maar grotendeels door particuliere schenkingen, waarbij toeval een belangrijke rol speelde. Daardoor is het geheel tamelijk heterogeen en was het tot voor kort weinig geordend. De eerste stap bij het beter toegankelijk maken van de collectie was inzicht verkrijgen in de omvang en samenstelling ervan. Dat geschiedde door het beschrijven van de aanwezige stukken aan de hand van een aantal criteria (datum, maker/ontwerper/architect, onderwerp, materiaal, techniek, formaat en staat van conservering). De stukken bleken op verschillende manieren en diverse plekken te zijn opgeslagen en bewaard. Een deel van de collectie is in het verleden gerestaureerd en geplaatst in passe-partouts. Het grootste deel lag onbewerkt in ladekasten. De oorspronkelijke ordening was in de loop der tijd 13
A.E. Roest van Limburg (directeur gemeentewerken), bouwtekening van een portierswoning met kleedlokalen, Burgemeester Van Engelenweg, hoek Dorpsstraat te IJsselmuiden, 1924, inmiddels gesloopt. grotendeels verloren gegaan. In sommige deelcollecties zijn nog enkele losse tekeningen gevonden. De collectie bleek uit meer dan 500 documenten, zowel kopieën als originelen, te bestaan. De kopieën betreffen voornamelijk licht- en blauwdrukken, maar ook litho s en handmatige duplicaten. De originelen zijn onder meer uitgevoerd in (kleur)potlood, inkt en stift en hebben verschillende dragers: uiteenlopend van karton tot calqueerpapier (calques). De verzameling omvat een tijdspanne van begin 19de eeuw tot heden, met een nadruk op de eerste helft van de 20ste eeuw. 14
Annotaties op verschillende stukken geven inzicht in de verzamelgeschiedenis. Een deel van de collectie is afkomstig van de Stichting Oud Campen, die veel heeft aangekocht van C.H. van Fenema. Er zijn enkele dozen calques van het voormalige Bouwadvies- en Tekenburo Hollander geschonken door bouwkundig tekenaar en oud-walkate medewerker Henk Hollander. Fraaie tekeningen uit de jaren dertig van het huidige onderkomen van het archief en van de door het Nut geïnitieerde Spaarbankstraat bleven bewaard. Een kleine groep tekeningen van architect G.B. Broekema werd na zijn dood in 1946 geschonken door zijn dochter, mevrouw Van Halm. Het leeuwendeel echter bracht A.J. Reijers bijeen, bouwkundig opzichter in gemeentedienst, verdienstelijk tekenaar en docent, maar bovenal gedreven historicus en heemschutter. Veel van die stukken zijn eigenhandig. Op andere staat Reijers gestempelde beeldmerk: een passer in een cirkel (hij was vrijmetselaar) of een toelichtende beschrijving in zijn kenmerkende handschrift. Reijers scherpe oog voor en inzicht in historisch waardevolle zaken heeft diverse documenten van een wisse ondergang gered en talloze gegevens aan de (dreigende) vergetelheid ontrukt. De grillige wijze van verwerving heeft een boeiende verzameling opgeleverd. De collectie bevat bouwtekeningen van diverse aard: gevelimpressies (opstanden), doorsneden, plattegronden en detailuitwerkingen. De meeste dienden als handleiding tijdens de constructie of als toelichting op het bestek en zijn dus vooral werktekeningen. Andere hadden een representatief doel: het tonen aan derden hoe iets wordt of kan worden, bijvoorbeeld om ze te overtuigen een opdracht te verstrekken. Deze tekeningen zijn vanzelfsprekend het meest gelikt en vaak ook het fraaist. Andere tekeningen registreren wat verloren zal gaan bij sloop en verbouwingen of wat tevoorschijn kwam bij opgravingen: deze zijn soms uiterst schetsmatig. De collectie bevat ontwerpen van de belangrijkste bouwmeesters die in de 19de en 20ste eeuw in Kampen actief zijn geweest. Van vrijwel alle stadsarchitecten en (latere) directeuren van de dienst gemeentewerken is werk aanwezig, in chronologische volgorde: A.M. Sorg, N. Plomp, P. Bondam, W. Koch, K. de Vidal de St. Germain en A.E. Roest van Limburg. Van de belangrijkste particuliere plaatselijke architecten zijn (onder anderen) vertegenwoordigd: H. de Graaf, G.B. Broekema en K. van der Kamp. Ook wordt er werk bewaard van landelijk bekende architecten als W. Kromhout, Tj. Kuipers en E. Breman. Het is aardig een aantal markante stukken uit te lichten. Er zijn detailtekeningen van verdwenen gebouwen als het Heilige Geest- en Bovengasthuis. Er is een opvallende reeks ontwerpen voor het Burgerweeshuis uit 15
1892, die mogelijk is achtergebleven na de prijsvraag die aan de bouw voorafging. Het is een serie tekeningen die een goed idee geeft van het karakter van de Nederlandse bouwkunst aan het eind van de 19de eeuw; de meeste zullen in de loop van dit jaar worden gepubliceerd in een boek over de bouwgeschiedenis van het huidige Quintuscomplex. Van Tjeerd Kuipers is een mooie aquarel van de Van Gelder Stichting aanwezig; van G.B. Broekema de originele pentekening van zijn Jugendstil-herenhuizen aan de IJsselkade en zijn ontwerp uit de jaren dertig voor het oude gebouw van het Frans Walkate Archief aan Geerstraat 42, waarvan tot nu toe de architect onbekend was. Van Bondam zijn onder meer meubelontwerpen verzameld, van Sorg ornamentschetsen. Tot de meest interessante registraties van Reijers behoren de opmeting van de fundamenten van het Agnietenklooster, zoals ze te voorschijn kwamen bij de bouwactiviteiten voor een nieuwe school anno 1902, het muurwerk dat werd aangetroffen bij opgravingen achter het stadhuis en een gedetailleerde opmeting van de in 1939 gesloopte havezate Wittensteyn te Kamperveen en het gesloopte huis Lemker: één van de voormalige Wichhuizen of stadskastelen van Kampen. Ze sluiten vaak naadloos aan op schriftelijke notities in Reijers persoonlijke archief (ook bewaard in het Frans Walkate Archief) of bij foto s uit de collectie. Op de registratiewerkzaamheden volgde het digitaliseringsproces naar tifen jpeg-bestanden. De kwaliteit van digitale bestanden is over het algemeen hoger dan die van microfiches. Het afgelopen jaar is het grootste deel van de losse (= niet in passe-partout) tekeningen bewerkt. De rest volgt later. Bij terugkomst zijn de gedigitaliseerde tekeningen genummerd en geplaatst in zuurvrije, transparante, kunststof hoezen. Een aantal documenten dat in slechte staat verkeerde is toevertrouwd aan een restaurator. Het is de bedoeling dat de digitaliserings-, conserverings- en restauratiewerkzaamheden van de bouwtekeningen in 2006 worden voortgezet en indien mogelijk afgerond. Dan is dit aspect van de collectie per computer inzichtelijk en opvraagbaar. Zo kan eenieder inzicht verkrijgen in allerlei zaken die elders niet meer aanwezig zijn, waaronder veel originelen en documenten die nooit via regelgeving bij een archief terecht zouden zijn gekomen. Kortom: de verzameling bouwtekeningen van het Frans Walkate Archief vormt een nuttige en boeiende aanvulling op bestaande collecties. Geraart Westerink 16
in de etalage
Uitgeverij Kok te Kampen De archieven van Uitgeverij Kok berusten in het Gemeentearchief Kampen. Het archief is door middel van een plaatsingslijst ontsloten en te raadplegen. Voor de oprichting van Uitgeverij Kok moeten we teruggaan naar het jaar 1894. Jan Hendrikus Kok (1871-1940), die zijn loopbaan begon bij Sijthoff in Leiden, vervolgens werkte bij G.Ph. Zalsman en daarna bij de fa. Hilarius te Almelo, kwam in 1893 terug naar Kampen, waar hij het beheer kreeg over de boekhandel van de fa. Zalsman. In november 1894 besloot hij voor eigen rekening boekhandelaar en uitgever te worden (op Oudestraat 13, later op nummer 30). De 23-jarige Kok startte met het uitgeven van een brochure over de Theologische School en een door zijn broer geschreven stichtelijk werk. In 1899 nam hij een kleine drukkerij over. In 1901 gaf hij voor het eerst een boek uit van de gereformeerde voorman dr. Abraham Kuyper (1837-1920). In 1907 sloeg hij een grote slag door de aankoop op een veiling van nagenoeg het complete Kuyperfonds van J.A. Wormser, en tevens van de uitgaven van de Vereeniging voor Christelijke Lectuur (de VCL-serie). In de beginperiode was het uitgeven van theologische boeken en tijdschriften de hoofdactiviteit van het bedrijf. De drukkerij en binderij waren nevenactiviteiten. Een bijzondere relatie had de uitgever met de Theologische School, eveneens gehuisvest aan de Oudestraat te Kampen. Kok was welbewust een christelijke, nader: een gereformeerde uitgever, maar dat in de breedste zin van het woord, dat wil zeggen dat hij niet alleen de kerkelijk-gereformeerde markt bediende, maar ook de hervormdgereformeerde. De belangrijkste vooroorlogse uitgaven waren de Korte Verklaring bij de Heilige Schrift, de prekenserie Menigerlei Genade, terwijl ook de voortzetting van de VCL-serie het bedrijf geen windeieren legde. De zesdelige Christelijke Encyclopaedie in de jaren twintig vormt een hoogtepunt uit deze periode, evenals historische uitgaven bij de herdenkingen van de Afscheiding van 1834 en de Doleantie van 1886 in gereformeerde kring. In 1916 werd het bekende pand aan de Oudestraat 5 betrokken; hierheen werd ook in de late jaren twintig de zetterij, drukkerij en expeditie verplaatst (de firma strekte zich uit langs twee stegen tot aan de Voorstraat). Na het overlijden in 1940 van J.H. Kok, die ook in de bredere Kamper samen- 18
leving een vooraanstaande plaats bekleedde, nam zoon J.A.G. (Jac.) Kok (1907-1972) de leiding over van het bedrijf, samen met J. Steunenberg (1898-1986), die als dertienjarige in het bedrijf was begonnen. Steunenberg nam als redacteur en later als mededirecteur tal van nieuwe initiatieven voor de verbreding van het oorspronkelijke fonds. Kok jr., die belangrijke posten in de landelijke uitgeverswereld bekleedde, had de leiding van het theologische gedeelte van het Kokfonds. In 1973 volgde mr. W.E. Steunenberg (1928) de twee directeuren op. Op zijn naam stond reeds de tweede uitgave van de Christelijke Encyclopedie. De periode Wim Steunenberg kenmerkte zich door een verdere verbreding van het bedrijf door de stichting van dochtermaatschappijen en zogenaamde fondslijnen en door de overname van bestaande bedrijven. Om het seculiere deel van de markt te kunnen bedienen werden de dochtermaatschappijen Omniboek (1968) en Intermedium (1980) overgenomen. Fondslijnen werden opgezet om een bepaalde sector van de markt te kunnen bestrijken. Uitgeverij J.N. Voorhoeve werd in de periode 1973-1977 geleidelijk ingelijfd. Begin jaren tachtig volgen de uitgeverijen De Groot Goudriaan De Oudestraat, met linksachter, op de plek waar nu het C&A-complex staat, de voormalige Kok-panden (Collectie Frans Walkate Archief Kampen) 19
(1982) voor de bevindelijk-gereformeerde marktsector, en La Rivière (1983) met onder meer homeopathie in het fonds. In 1979 werd er vanuit de binnenstad verhuisd naar de Gildestraat, de drukkerij en zetterij werden afgestoten. In de jaren negentig werden de uitgeverijen Gooi & Sticht (1990) en Van Rossum (1990) overgenomen, evenals De Kern en Bigot (gezondheid, voeding en sport). In 1992 volgde uitgeverij Helmond. Kok kwam zelf met de fondslijnen Kok Agora (filosofie, kunst en wetenschap), Kok Lyra (reizen en gezondheid), Kok Pharos (wetenschap en theologie), Kok Educatief en Kok Tijdschriften. In 1994 vierde het bedrijf zijn 100-jarig bestaan. Vier jaar later werd Uitgeverij Kok Kampen overgenomen door het uitgeversconcern Bosch & Keuning te Baarn. Inmiddels is de firma niet meer gehuisvest op het industrieterrein van Kampen, maar in moderne, praktische kantoorbouw aan de IJsseldijk; daartoe werden dan ook de expeditie en opslagafdeling afgestoten en is alleen het uitgeefgedeelte overgebleven, zoals in de beginjaren. Aan de IJsseldijk zetelen Ten Have, Kok, Voorhoeve, De Groot Goudriaan, Callenbach, Agora, Gooi & Sticht, VCL/Westfriesland en Zomer & Keuning; de overkoepelende naam is Uitgeefmaatschappij Kok ten Have. Uitgeverij J.H. Kok heeft in haar lange bestaan een archief van ruim 100 meter opgebouwd, waaronder archiefmateriaal van overgenomen bedrijven. Een belangrijk onderdeel van de Collectie Kok vormt de verzameling originele illustraties van kinderboeken en de zogenaamde recensiemappen van uitgeverij Callenbach uit Nijkerk. Deze zijn door middel van databases toegankelijk gemaakt. Inmiddels is ook begonnen met het beschrijven van alle publicaties die door Kok in de loop der jaren zijn uitgegeven. Het gaat hier om enkele honderden meters boeken, brochures en tijdschriften, die na ontdubbeling geplaatst zullen worden in het (nieuwe) Gemeentearchief en een welkome aanvulling op de collectie vormen. Robert Spanings 20
in de etalage
Een tipje van de sluier Eindelijk gaat het dan gebeuren. Het Stedelijk Museum Kampen verhuist eind 2006, uiterlijk begin 2007 naar Oudestraat 133: het oude stadhuis van Kampen. Momenteel wordt hard gewerkt aan een nieuw museumconcept. Wat wil het museum op de nieuwe locatie laten zien en vooral ook: hoe wil het museum dat laten zien. Dat zijn twee belangrijke vragen die op korte termijn om een antwoord vragen. Vanuit het publiek zowel van Kampenaren als van mensen buiten Kampen wordt regelmatig de vraag gesteld: wanneer kunnen we de Oranjeportretten weer zien? Kunnen wij ze straks wel weer zien? En, niet onbelangrijk, waar zijn de Oranjeportretten nu? Om met het antwoord op de laatste vraag te beginnen: gedurende de leegstand en aansluitende verbouwing van het oude stadhuis zijn de Oranjeportretten veilig opgeslagen in een klimatologisch geconditioneerde ruimte. Tenminste, voor zover ze niet uitgeleend zijn aan andere musea, om daar goede sier te maken op exposities. Zo bevonden de portretten van koning Willem I en Willem II zich de afgelopen winter in Den Bosch om in het Noordbrabants Museum de expositie De Broedertwist over de afscheiding van België van Nederland extra allure te geven. Momenteel bevinden beide schilderijen zich in Leuven, waar de expositie uit Den Bosch een Belgisch vervolg krijgt. Vanaf mei 2006 wordt voor de rest van het jaar echter geen Oranjeportret meer uitgeleend. Ze zijn dringend aan een conserverende behandeling toe en dat is precies wat deze zomer gaat gebeuren. Alle 15 Oranjeportretten zijn voor het eerst sinds 30 jaar grondig onderzocht. Van elk schilderij is een conditierapport opgemaakt. Op basis daarvan worden de schilderijen weer presentabel gemaakt. Hiermee is eigenlijk de tweede vraag beantwoord: dat doen we natuurlijk vooral om ze weer te laten zien aan het publiek en niet om ze ver weg in een depot te stoppen. Het zij nog maar eens gezegd: Kampen heeft van oudsher een stevige band met het Oranjehuis. Formeel komt dit tot uiting in de aanwezigheid van een portret van elke Oranje die ooit geregeerd heeft. Alle schilderijen zijn gemaakt in opdracht van het stadsbestuur. Door hun compleetheid en het feit dat de vorsten ten voeten uit zijn afgebeeld vormen ze een unieke reeks. 22
Prins Maurits (1567-1625) Michiel Janszoon Mierevelt, olieverf op doek, 1625. Prins Willem IV (1711-1751) Johann Valentin Tischbein, olieverf op doek, 1760. Koning Willem III (1817-1890) Jacobus Cornelis Gaal, olieverf op doek, 1861. Koningin Wilhelmina (1880-1962) Bob Bruyn, olieverf op doek, 1950. 23
Hiermee onderscheidt Kampen zich van elke stad en elk museum in Nederland. De portretten symboliseren niet alleen de band tussen Kampen en Oranje, maar zijn ook op historisch en kunsthistorisch gebied van belang. Hoewel niet elk portret in de kwaliteit buitencategorie valt, zijn er schilderijen bij van internationale betekenis (atelier van Mierevelt, De Baen en Honthorst). Dat heeft ertoe geleid dat menig schilderij al minstens zoveel van de wereld gezien heeft als de geportretteerde zelf: de Oranjes zijn met grote regelmaat een geliefd bruikleenobject op nationale- en internationale tentoonstellingen (hoogtepunt is toch wel Maurits in Japan; een volledig Japanse catalogus herinnert nog aan deze Oranjereis). De band Kampen-Oranje beperkt zich echter niet tot het formele. Koninginnedag en dan vooral de daaraan voorafgaande lampionoptocht is hier het equivalent van het carnaval. De aanwezigheid van maar liefst drie Oranjeverenigingen in één gemeente zegt ook wel het een en ander. Deze elementen samen leiden tot het volgende uitgewerkte idee: alle Oranjes worden in één zaal geëxposeerd, indien mogelijk de oude Raadzaal. We willen echter geen statische portrettengalerij. Daarom is jaarlijks één van de Oranjes in de Oranjezaal onderwerp van een tentoonstelling. De aanleiding voor een Oranjetentoonstelling kan zowel lokaal, nationaal als internationaal zijn. Eén van de Oranjes wordt het middelpunt van een expositie onder het toeziend oog van de overige Oranjeportretten. U moet denken aan exposities als: vorstelijke bezoeken tijdens overstromingen (Beatrix, Wilhelmina), stadhouderlijke ontvangsten en banketten (Willem van Oranje, Maurits, stadhouder Willem V), de oprichting van een kadettencorps (stadhouder Willem V; zie in deze almanak ook Joop Kroon, Een stad met twee schutterijen), de Belgische veldtocht (koning Willem I), Prins Maurits en de kolonie Brazilië, stadhouder-koning Willem III en de relatie Nederland/Engeland. Uiteraard wordt in deze Oranjezaal niet voorbij gegaan aan het volksfeest Koninginnedag en haar rol in de Kamper samenleving. René van Mierlo 24