Anatomie van de melancholie Robert Burton Anatomie van de Melancholie (1621) is een door Robert Burton (1577-1640) geschreven standaardwerk over de liefdeszwartgalligeid. Het is een van die werken waarop de sleetse uitdrukking omgevallen boekenkast waarlijk van toepassing is. Robert Burton trad op als predikant van de St. Thomaskerk te Oxford en was ook werkzaam als bibliothecaris. Hij bracht een voor die tijd ongehoorde verzameling van enige duizenden titels bijeen. Burton zag kans om vrijwel alles dat zijn imposante bibliotheek herbergde ook te lezen en er annotaties uit te maken. Deze aantekeningen vormen de bouwsteentjes voor zijn standaardwerk over de liefdeszwartgalligheid. In zijn denkwereld heeft zo n beetje alles schuld aan de melancholische stemming: verkeerde eetgewoonten, laster, angst, een stuk of wat fysiologische oorzaken, politieke malaise, reizen, ouderdom, lelijkheid, jaloezie én de sterrenconstellaties. Op zijn grafsteen prijkt: Hier rust Democritus junior, weinigen bekend, aan nog minder onbekend. De melancholie schonk hem leven en dood. In 1621 verscheen The Anatomy of Melancholy, waarvan nog tijdens Burtons leven vier - herziene - herdrukken het licht zagen: in 1624, 1628, 1632 en 1638. Het werk werd, weten wij van tijdgenoten, druk besproken en gelezen. De mensen hadden toen blijkbaar tijd: ze hadden het er voor over om een geleerd boek van 1000 bladzijden, vol Latijnse citaten, te lezen en erover met anderen te discussiëren. Een greep uit dit opmerkelijke boek: Verstopping en afdrijving Remedies Purgeermiddelen Aderlaten Behandelingen Hoe herken je iemand met zwartgalligheid? Verdrijven van het kwaadaardige vocht Nog wat recepten Verstopping en afdrijving Verstopping en inhouden van de uitwerpselen kunnen tot ziekte en Zwartgalligheid leiden. Volgens Celsus veroorzaakt het ontstekingen in het hoofd, sufheid en kan tot Waanzin lijden. Een jonge handelaar die naar de Nordeling Markt in Duitsland ging, onthield zich tien dagen van de stoelgang. Bij zijn terugkeer was hij in hoge mate zwartgallig en niemand kon hem uit zijn hoofd praten dat hij niet door rovers was uitgeschud. Verstoppingen door aambeien of maandstonden kunnen tot Zwartgalligheid leiden. Volgens Galenus verandert dat, wat te lang bewaard wordt, in vergif. Arculanus zegt dat het vergiftige dampen naar de hersenen stuurt. Vele monniken, nonnen en weduwen zijn hierdoor zwartgallig geworden.
Remedies Hoeveel wonderlijke kracht wordt er toegeschreven aan een mensenschedel, aan de likdoorns van een paard, de lever van een wolf, de verschillende soorten uitwerpselen van dieren, allemaal goed voor allerhande ziekten! Welke deugden aan planten? Het lid wordt gestimuleerd door priesterpenis, jonge kool en jakobskruiskruid. Het sperma wordt gesmoord door kuisboom (Abrahams balsem) en waterlelie. Slaap wordt bevorderd door papaver. Dronkenschap bestrijdt men met kool. Voor de verschillende lichaamsdelen bestaan allerlei krachtig werkende planten: Het hoofd, anijszaad, hoefblad, beteunie, steentijm, ogen-troost, lavendel, laurierboom, rozen, wijnruit, salie, marjolein, pioen. De longen, steentijm, zoethout, Enu1a Campana, hysop, malrove, watergamander. Hart, bernagie, ossetongkruid, saffraan, balsem, bazielkruid, rozemarijn, viooltjes en rozen. Maag, alsem, mint, beteunie, balsem, centaurie, zuring, postelein. Lever, Darthdoorn, gamander, agrimonie, venkel, andijvie, suikerij, leverkruid, berberis. Milt, venushaar, vingervaren, warkruid van tijm, hop, schors van de es, beteunie. Nieren, grumel, peterselie, steenbreek, weegbree, káasjeskruid. Baarmoeder, krabbetjeskloten, palei, febrifuga, zevenboom. Gewrichten, kamille, sint-janskruid, marjolein, wijnruit, sleutelbloem, entaurie. Voor Zwartgalligheid vindt u een lijst met geschikte kruiden en wel voor elk deel, men leze hierover meer bij Wecker, Renodeus, Heurnius, enz. Ik som ze in het kort op, allereerst de stimulerende, waaraan Galenus de voorkeur geeft boven remmende. Trallianus snoeft dat hij bij zwartgalligen meer bereikt door bevochtiging dan door purgeren. In deze opsomming nemen bernagie en ossetongkruid de belangrijkste plaats in. Ossetongkruid is heet en vochtig en daarom geschikt voor het verdrijven van de zwartgalligheid en het opvrolijken van het hart, zeggen Galenus en Dioscorides. Plinius zwaait deze plant alle lof toe. Het kan op allerlei wijzen gebruikt worden; in wijn, soep, siroop, enz. Het is zulk een majesteitelijk kruid, dat, naar Diodorus, Plinius en Plutarchus aannemen, dit het beroemde Nepenthe was, dat Polydamna, de vrouw van Thonis, destijds Koning van Thebe in Egypte, aan Helena zond als een geschenk, van zulk een kracht, dat wanneer men deze innam, na in wijn te hebben ondergedompeld, men geen droefenis zou voelen noch een traan zou laten indien vrouwenkinderen, vader en moeder, broeder en zuster en alle dierbare vrienden ter plaatse zouden worden afgeslacht. Deze aan Helena aanbevolen kruidendrank om het hart op te vrolijken had naar de meeste onderzoekers menen geen ander ingrediënt dan Ossentongkruid. Honingbladbalsem heeft, indien in wijn gedompeld, een bewonderenswaardige kracht om Zwartgalligheid te genezen, en volgens Matthiolus purgeert het alle zwartgallige dampen van de levensgeesten. Men zegt dat het de hersenen reinigt en alle zorgelijke gedachten en angstige verbeelding verjaagt. Hetzelfde zeggen Avicenna, Plinius, Simon Sethi, Fuchsius, Leobel, Dèlcamapius en elke Kruidendokter, er gaat niets boven het onderdompelen van deze Balsem en Ossetongkruid in de dagelijkse drank.
Matthiolus, in zijn vijfde boek van Medische Verhandelingen, rekent Schorseneren niet alleen als middel tegen vergif, vallende ziekte en duizeligheid, maar ook tegen Zwartgalligheid; de wortel alleen al verdrijft zorgen, veroorzaakt vrolijkheid en lichtheid des harten. Antonius Musa, die beroemde Geneesheer van Caesar Augustus, beveelt in een boek over Beteunie dit kruid ten zeerste aan, het beschermt lichaam en ziel tegen vrees, zorg, droefheid, geneest vallende ziekte en vele andere ziekten; ook Galenus zegt dit. Goudsbloem wordt zeer aanbevolen tegen Zwartgalligheid. Hop is een machtig middel, het verdrijft zwartgalligheid en zuivert het bloed. Matthiolus vraagt zich af, waarom de geneesheren dit heden ten dage niet méér gebruiken; we gebruiken het in ons dagelijkse bier, dat vroeger dik en walgelijk was. Alsem, Centaurie, en Polei worden ook zeer geroemd en veel voorgeschreven, vooral bij Hypochondrische Zwartgalligheid en dienen dagelijks te worden gebruikt, in wei gekookt. En daar de milt en het bloed vaak door de Zwartgalligheid worden aangedaan, mag ik niet vergeten, andijvie, suikeri], paardebloem, druivenkervel, die het bloed zuiveren; Scolopendria (varens), Cuscuta (warkruid), Ceterach (geschubde varen), bijvoet, leverkruid, es, tamarisk, Genist (Spaanse brem), venushaar die de milt ten zeerste helpen en verlichten. Hieraan wil ik toevoegen, rozen, viooltjes, kappertjes, febrifuga, Scordium (water gamander), Stoeghas (Franse lavendel), rozemarijn, Ros Solis (zonnedauw), Saffraan, Ocyme (bazielkruid), zoete appels, wijn, tabak, sandelhout en die Peruviaanse Chamiso (Wild Riet) dat monsterachtige kracht bezit, Linshcosteus Datura, en voor hen die aan koude aandoeningen lijden, een brouwsel van Guiacum, Chinese Wortel, Sarsaparilla, Sassafras, en de bloemen van de Benedictusdistel. Penottus geeft de voorkeur aan Zonnedauw en vindt het onvergelijkelijk voor deze ziekte, het overtreft Homerus Wilde Knoflook, geneest ook vallende ziekte en bijna alle andere ziekten. Dezelfde Penottus spreekt over een buitengewoon Balsem uit Apponensis dat, genomen met drie druppels in een beker wijn, een plotselinge verandering bewerkstelligt, bedruktheid verjaagt en het hart opvrolijkt. Lemnius bewondert de Wijnruit om inbeeldingen en Duivels te verjagen. Sommigen een oude Haan, Ramshoofd, Wolfshart, het water van de Nijl, Zeewater, geitenmelk, wei, et cetera. Purgeermiddelen Melanagoga, of purgerende geneesmiddelen tegen Zwartgalligheid, zijn eenvoudig of samengesteld en purgeren bovenwaarts of onderwaarts. De volgende purgeren bovenwaarts: Asarum of Asarabacca (Wilde Nardus) die volgens Mesua heet is in de tweede graad en droog in de derde; het wordt gewoonlijk ingenomen in wijn of wei, of zoals bij ons, het sap van twee of drie bladeren, of soms meer, fijngestampt, in hete melk, en mild gemaakt met een beetje drop of Anijs. Brassivola rekent het tot die enkelvoudige middelen die de Zwartgalligheid purgeren. Laurier wordt door Heurnius tot de sterke purgeerders van Zwartgalligheid gerekend; het is heet en droog in de vierde graad. Plinius vindt 15 bessen per drankje voldoende. Scilla of Zeeui, is heet en droog in de derde graad. Mesua en Brassivola rekenen dit tot de purgeerders van Zwartgalligheid.
Witte Hellebore, door sommige niespoeder genoemd, is een sterk bovenwaarts purgeermiddel. Het wordt door vele studenten gebruikt om hun geest te verscherpen. Persius verweet Accius de Dichter dat hij dronken was van HeIlebore. Matthiolus schrijft dat hij er vaak goede resultaten mee behaald heeft. Ook wordt het bij ons veel gewaardeerd door de vrouwelijke adel. Antimonium of Stibium, door onze Chemist zo geroemd, helpt volgens Matthiolus tegen alle ongemakken die voorkomen uit de zwarte-gal, vallende ziekte en hypochondrische gevoelens en hij geeft hiervan vele voorbeelden, zoals van Andrew GaIlus, een geneesheer uit Trente, die zijn herstel van deze ziekte, na God, vooral aan dit geneesmiddel dankt. Tabak, goddelijke, zeldzame, voortreffelijke tabak, die veruit gaat boven alle panacees, drinkbaar goud en stenen der wijzen, een superieur geneesmiddel tegen alle ziekten, een goed braakmiddel geef ik toe, maar een krachtig kruid, indien goed bereid, op het juiste moment ingenomen, maar wordt gauw door de meeste mensen misbruikt, zoals bier door de ketellappers; dan wordt het een pest, een purgeermiddel van goederen, land, gezondheid, een hels, duivels en verdoemd middel. Tabak, de ruïne en de ondergang van lichaam en ziel. Polypedes (Eikenvarens) en Epitijm zijn lichte purgeermiddelen tegen Zwartgalligheid. Volgens Dioscorides verdrijft het ook Flegma. Aderlaten Bij het aderlaten moeten drie omstandigheden in beschouwing genomen worden, wie, hoeveel, wanneer. Dat wil zeggen dat het alleen verricht moet worden bij iemand die het verdragen kan, die het nodig heeft, de geschikte leeftijd heeft, niet te jong is, te zwak, te mager, enz. De hoeveelheid hangt af van het gestel en of de persoon veel bloed kan missen. De ochtend is de meest geschikte tijd, sommigen geven de voorkeur aan nuchter zijn, anderen willenjuist dat de patiënt goed gevoed is, sornmigen letten nauwkeurig op de beweging van de Maan of de aspecten van de Planeten. Volgens het Aforisme van Heurnius moet men beginnen met aderlaten en niet met genezen. Wat zal ik ervan zeggen. Horatius Augenius, een heelmeester uit Milaan heeft onlangs 17 boeken over dit onderwerp geschreven. Er zijn drie bijzondere vormen van aderlaten in gebruik, eerst de opening met een scherp mes van een ader in de arm, of in het hoofd, de knieën of enig ander geschikt deel van het lichaam. Laatkoppen: met of zonder inkerving, zegt Fernelius, ze worden op verscheidene delen aangebracht om vochten, pijnen en winden te verdrijven. Bloedzuigers: worden veel bij Zwartgalligheid gebruikt, vooral van toepassing op aambeien. Velen geven hieraan de voorkeur. Schroeimiddelen door hete ijzers, schedelboringen, verbrandingen zijn verschrikkelijke ingrepen waarvoor Dropax en Sinapismus zijn uitgevonden, pleisters om blaren te verwijderen en medicijnen als pek en mosterdzaad, welke moeten worden ingenomen.
Behandelingen Nu deze algemene geneesmiddelen in het kort besproken zijn, gaat het erom deze toe te passen. Allereerst de Hoofdzwartgalligheid. Zoals bij alle goede behandelingen beginnen we met het Dieet, daar dit vaak op zich al voldoende is om het gewenste resultaat te bereiken. Dit dieet is niet alleen van toepassing op eten en drinken, maar op al die zes natuurlijke zaken. Zorg ervoor dat de lucht helder en vochtig is, zoals ook het dieet vochtig moet zijn, sappig, gemakkelijk verteerbaar en niet winderig, drink helder vocht, wel gekookt, niet te sterk of te slap. Maak een zwartgallig man vet, zegt Rhasis en afgelopen is het met de kuur. Oefening is goed, niet te veel. Slaap een beetje meer dan gewoonlijk. Uitwerpselen dagelijks te verwijderen op natuurlijke of kunstmatige wijze, rust veel en vermijd alle storingen des Geestes. Verkeer niet in ledigheid, zoek gezelschap van familie en verwanten. Laat hen die zieken bezoeken er wel verzorgd, gewassen en gekamd uitzien want niets drukt de zieke meer terneer dan armoede, slonzigheid, smerigheid en oude vodden. Na het aderlaten moeten we overgaan tot de andere geneesmiddelen. Eerst purgeren, de Augiasstal schoonmaken, het lichaam zuiveren voor we iets bereiken kunnen. Hoe herken je iemand met zwartgalligheid? Er zijn vele tekenen in het uiterlijk van de mens, waaruit men de Zwartgalligheid kan aflezen, zoals magerte, behaardheid, wijde aderen, veel haar op de wenkbrauwen, zegt Gratarolus, een klein hoofd, volgens Aristoteles, stotteren en vroegtijdige kaalheid, naar Avicenna veronderstelt. Ook uit de hand is veel op te maken, vooral zwart worden van de nagels duidt op werd naarmate het einde naderde. Ouderdom kan een oorzaak zijn, vooral bij hen die na een leven vol actie ineens moeten ophouden, ze worden zwartgallig, als ze doorgaan worden ze vaak gek. Vooral is dit het geval met oude vrouwen en Heksen. Ons temperament erven we van onze ouders. Volgens Roger Bacon is de complexie en constitutie van een kind bedorven als het bij de vader ook het geval is. De familie Aenobarbus werd gekenmerkt door een rode baard. De Oostenrijkse lip en de Indische platte neus planten zich voort, de Beierse kin en de Joodse bologen ziet men ook steeds weer terug, zoals Buxtorfius opmerkt. Sommige ziekten worden van vader op zoon maar soms ook van grootvader op kleinzoon overgegeven. Daarom verbieden Kerk en Staat huwelijken tussen verwanten. Daarom wilde Gods Voorzienigheid ook elke 600 jaar een volksverhuizing om het bloed te mengen en te zuiveren. Gemeenschap tijdens de maandstonden moet ernstig worden afgeraden, terecht schimpen de Joden op deze smerige gewoonte onder de Christenen. Hieraan wijten zij het dat de Christenen vaak melaats, krankzinnig, verzwakt en schurftig zijn. Eens was dit door de Goddelijk Wet verboden en werd met de dood bestraft, vaders van misvormde kinderen werden gestenigd. Anderen wijten de Zwartgalligheid aan vasten, ongezonde leefkost, knoflook en uien, of te veel studie. Sommigen zeggen dat wijzen dwazen verwekken, en Erasmus dat dwazen wijzen voortbrengen. Zwangere vrouwen moeten gruwelijke dingen vermijden. Martin Wenrichius vertelt: In Wittenberg in Duitsland zag ik een burger die er als een lijk uitzag. Ik vroeg hem wat hiervan de oorzaak was en hij antwoordde, dat zijn moeder, toen zij hem in de buik droeg, bij toeval een lijk zag en hierdoor zo verschrikt werd, dat de afschuwelijke indruk op het kind werd overgebracht.
Verdrijven van het kwaadaardige vocht Lavementen en steekpillen nemen een eerste plaats in bij het verdrijven van dit vocht uit de hersenen naar de minder nobele delen. Sommigen willen ze om de paar dagen gebruiken en samengesteld uit de gekookte zaden van anijs, venkel, en bastaard saffraan, hop, tijm, epitijm, kaasjeskruid, duivekervel, ossetong. polypodiaceae, sene, cassia, diasone, diacatholicon, hierologodium, olie van viooltjes en zoete amandelen etc. Bij deze ziekte moet een goed lavement, mits goed gebruikt, veel verlichting geven; soms zijn lavementen voedzaam, zoals ik onlangs vernam tijdens een geleerde voordracht van ons Natuur Filosofisch Genootschap. Bayerus en anderen bevelen wrijving van de uitwendige delen aan en baden met warm water. In plaats van de gebruikelijke wrijf middelen, beveelt Cardanus wrijven met brandnetels aan tot de huid begint te bladderen. Niezen, kauwmiddelen en snuifmiddelen worden algemeen aanbevolen. Montaltus, Hildesheim enz. geven hiervan verschillende recepten. Hercules de Saxoniä vertelt van een Kwakzalver in Venetië, dat hij een sterk water had, geschikt tegen hoofdzwartgalligheid en dat hij voor geen geld aan de bekendheid wilde prijsgeven. De Maand en de Aambeien te doen vloeien is een goed geneesmiddel, wanneer deze aanvankelijk verstopt waren. Faventius beveelt hiervoor bloedzuigers aan, evenals Hercules de Saxoniä, Julius Alexandrinus vindt aloë beter, de meesten echter bloedzuigers, aangebracht op voorhoofd, neusgaten, et cetera. Montaltus schrijft laatkoppen en lozingen in de linkerdij voor. Areteaus, Paulus Regolinus, Sylvius willen ze zonder insnijden toepassen op de schouders, rug, dijen en voeten. Schroeimiddelen en hete ijzers dienen gebruikt te worden in de schedelnaden en de verbrande plek moet men enige tijd laten uitvloeien. Het is niet slecht met een instrument de schedel te doorboren, om de roetkleurige dampen te laten ontsnappen. Sallustus Salvianus wilde, omdat deze ziekte zo hardnekkig is, het linkerbeen onder de knie afbranden, en de schedel op twee of drie plaatsen doorboren, omdat dit de uitlaat van de dampen ten zeerste bevordert. Ik zag, zo vertelt hij, een zwartgallige man in Rome, die op geen enkele wijze genezen kon worden, tot hij op een dag een hoofdwond opliep en de schedel brak, waarop hij onmiddellijk genas. Een ander brak zijn schedel door een val van grote hoogte, en genas onmiddellijk van zijn waanzin, tot grote vreugde van de toeschouwers. Gordonius wil de schroeimiddelen tot het laatst bewaren, tot wanneer geen enkele geneeskunst meer helpt. Hij beveelt het kaalscheren van het hoofd en het doorboren van de schedel om de dampen uit te bannen ten zeerste aan. Ik zag een zwartgallig man die door een zwaard aan het hoofd verwond werd; zolang de wond open was, voelde hij zich goed, maar zodra was deze genezen of de waanzin maakte zich weer van hem meester, zo vertelt hij. Maar Alexander Messaria, een geleerde in Padua, is ertegen, omdat dit vocht volgens hem veel te dik is om op deze wijze te kunnen worden verdreven. Guianerius genas een Edelman in Savoye, door de schedel te openen en liet deze gedurende een maand in deze toestand, waarop na twee jaar waanzin de patiënt genezen was. Allen spreken over de schedelnaden; maar Arculanus wil dat goud gebruikt wordt voor deze
brandmiddelen. Deze brandmiddelen worden verder voor vele andere delen bij zwartgalligheid voorgeschreven, zoals de dijen (Mercurialis), ook armen en benen (Montanus, Rodericus à Fonseca) maar meest aan het hoofd, als andere geneesmiddelen niet baten. Omdat dit vocht zo kwaadaardig is en zo moeilijk verwijderd kan worden, dienen de overblijfselen door stimulerende en hartversterkende middelen en dergelijke te worden weggenomen; het hart en de hersenen, die hierdoor worden aangetast, beïnvloeden elkaar. Een van de beste middelen lijkt mij een beker wijn of een andere sterke drank, indien matig en op de juiste tijd gebruikt. Het maakt een man stoutmoedig, hard, dapper, scherpt de geest van hen die anders duf zijn, zoals olie op het vuur. Matthiolus noemt het uitstekend voedsel dat het lichaam verkwikt, een goede kleur schenkt, een bloeiende leeftijd, de vertering versterkt, de maag stimuleert, urine en uitwerpselen afdrijft, het bloed zuivert, en alle dikke dampen. Nog wat recepten. Garcias ab Horto schrijft: Ik heb lieden gezien die last hadden van flauwvallen en zwartgalligheid en die na het innemen van drie grein van dit steen, ondergedompeld in Ossetong genezen waren. Een ander goed recept is: Neem muskus en zoete marjolein, elk 120 grein, ossentong, bernagie, zoete viooltjes, elk 30 gram, te mengen met stroop van appels.. Elke dokter heeft zulke recepten en ik wil er een aan toevoegen omdat het een zeldzaamheid is, die evenwel door vele schrijvers geroemd wordt, als een werkzaam middel tegen waanzin, zwartgalligheid in het hoofd en dergelijke hersenziekten. Neem het hoofd van een ram, die nimmer gepaard heeft met een ooi, met één slag afhouwen en slechts van de hoorns ontdoen, goed koken met huid en wol, na het doorkoken de hersens eruit nemen, en hieraan specerijen toevoegen, kaneel, gember, nootmuskaat, folie, kruidnagel, in gelijke delen van vijftien gram, vermeng het poeder van de specerijen ermee, en verwarm ze in een plaat op een komfoor met hete kolen, goed roeren, zodat het niet aanbrandt, zorg ervoor dat het niet te veel uitdroogt of droger wordt dan kalfshersenen. Dien het zo op aan de patiënt die na het eten gedurende twee uur vast, dit drie dagen lang. Het kan gegeten worden met brood in een ei, of soep. Laat hem veertien dagen lang deze leefkost gebruiken, geen wijn drinken, et cetera. Geciteerd uit Anatomie van de Melancholie, uitgeverij de Arbeiderspers 1969, uit het Engels vertaald door Yves van Domber met een nawoord van de uitgever.