37 44' noord, 25 40' 0" west CORVO FLORES GRACIOSA SÃO JORGE FAIAL TERCEIRA PICO A T L A N T I S C H E O C E A A N PONTA DELGADA SÃO MIGUEL (hoofdeiland) SANTA MARIA Europa op zijn west Ze zijn net zo ver verwijderd van het Europese vasteland als van Noord- Amerika. Hun vulkanische wortels liggen zelfs in de Amerikaanse aardplaat. Toch zijn de Azoren, negen weggestopte eilanden in de Atlantische Oceaan, de officiële westgrens van Europa. We reisden af naar de mooiste drie, waar het heel goed toeven is. Perfeito zelfs. Schrijver Geert Jan Hahn en fotograaf Michael Dehaspe e.a. 130 10 jaar 131
Tea time Voor Europese thee moet je op de Azoren zijn. En dan aan de noordkust van het eiland São Miguel, waar de enige theeplantages van ons continent liggen. Al 265 jaar wordt hier thee verbouwd. Van Gorreana, het oudste theelandgoed, komt smaakvolle en duurzame thee in vier verschillende soorten. Helaas neemt de theeproductie op de Azoren af en daalt het aantal plantages onder druk van wereldspelers. Vorige pagina s Muur van watervallen Alsof je in een tropisch regenwoud bent beland. Dat gevoel overheerst als je de westkust van het eiland Flores bereikt. Met de auto beklim je steile hellingen met dichte, groene vegetatie. En dan ineens doemt een muur van watervallen op, vele stortbakken op een rij die langs de rotswanden omlaag kletteren. Tip: bekijk het natuurgeweld vanaf het uitzichtpunt bij Fajãzinha, of van beneden via Poça das Patas. Het westelijkste restaurant van Europa biedt een weergaloos uitzicht op zee. Als de wind weer eens flink opsteekt, komen de golven meters omhoog. Als een volleerde beul onthoofdt de straffe bries dan het opkomende water en snijdt de bovenste druppels af van de rest. Een waterig zonnetje verlicht het schouwspel. Haar stralen schijnen op de afgehakte watertoppen die hun Waterloo in de zee en op de lavarotsen van het eiland Flores vinden. In de deuropening rookt eigenaar Jorge Brilhante een sigaret. Een bescheiden muur scheidt zijn restaurant Maresia van het spektakel in de Atlantische Oceaan. Vandaag is een schoonmaakdag. Even de boel laten luchten. Met zo n wind wil dat wel. Jorge speurt de zee af. Daar in de verte ligt Noord-Amerika. Je ziet het niet, je voelt het niet, maar je weet het wel. De Canadese stad Halifax ligt net zo ver van Flores als Lissabon, beweert Jorge. Dat Flores ver verwijderd is van het vasteland, is wel duidelijk. Het ligt zelfs op de Amerikaanse continentale plaat. Maar het restaurant van Jorge bevindt zich gewoon in de Europese Unie. De Azoren, een vulkanische archipel bestaande uit negen bewoonde stipjes in de Atlantische Oceaan, zijn een autonome regio van Portugal. Flores is daarvan het westelijkst gelegen bewoonde eiland. Flores en de Azoren zijn Europa op zijn west. Om daar nog even op door te gaan: Maresia is niet alleen het westelijkste restaurant van Europa, maar ook het westelijkste gebouw. Aangezien Jorge in een achterkamer van Maresia woont, is hij de westelijkste inwoner van de Europese Unie. In de keuken van het restaurant staat de 33-jarige Emanuel José Fragueiro de Sousa. Prachtige naam. Emanuel is eigenlijk de westelijkste boer van Europa, maar helpt Jorge na het melken van de koeien met klusjes in Boven In goed gezelschap De Azoren zijn niet alleen een vulkanische hotspot, maar ook een voor dolfijnen en potvissen. Flipper en zijn vriendjes springen vooral bij Pico rond. Volgens kenners komen 25 à 30 soorten walvisachtigen af op de voedselrijke wateren rondom dit eiland. Maresia. Het spreekt trouwens voor zich dat de auto van Emanuel op de westelijkste parkeerplaats van Europa staat. Het leven is perfeito Jorge opent een fles wijn. Glazen komen op een kleine, ronde tafel te staan en worden gevuld met rood genot van Pico, een ander Azoreneiland waar het landschap is ingericht met recht verkavelde wijngaarden. Er wordt nog een smakelijke surprise tevoorschijn getoverd: een kaas die de achternaam van Jorge draagt. De eigenaar en chef-kok van Maresia werkt samen met lokale boeren en verwerkt hun producten in zijn eigen gerechten. Omdat de kazen 1 3 4 5 8 9 PONTA DELGADA SÃO MIGUEL het hoofdeiland Ribeira Grande 7 Furnas 1 2 1 Dans óp een vulkaan terwijl je kijkt naar de zeven binnenmeren van het eiland. Voor wandelroutes zie trails.visitazores.com, everytrail.com en trilhos. visitazores.com. 2 Dans ín een vulkaan en laat je verwennen in het kuuroord bij de heetwaterbronnen van de vulkaan Furnas, pocadadonabeija.com. 3 Ga op paardentocht Verken het eiland een week lang te paard, met de boerderij Quinta da Terça als uitvalsbasis, vanaf 647, inthesaddle.com. 4 Kijk je ogen uit in de Igreja do Colegio in Ponta Delgada. De jezuïetenkerk is het fraaiste staaltje barokarchitectuur van de archipel. 5 Proef kaas uit het vuistje De lokale kazen zijn fenomenaal en vind je onder één dak in de markthal Mercado da Graça, solardagraca.com. GEBAANDE PADEN 6 Proef verse ananas op de plantage Augusto Arruda. 7 Bezoek een theeplantage nabij Ribeira Grande. Hier wordt de enige thee van Europa verbouwd. 8 Doe een hapje, drankje of dansje in het opgeknapte havengebied Portas do Mar van Ponta Delgado. 9 Spot walvissen Sinds de walvissenjacht in 1984 verboden werd, dienen de dieren uitsluitend nog als toeristische attractie. Er zijn weinig plekken op aarde waar zo veel soorten walvissen en dolfijnen zwemmen als rond de Azoren. Met kleine boten kun je hier tot dicht bij de dieren varen. Onder andere bij Ponta Delgada en Vila Franca do Campo. 6 132 10 jaar 133
bijzonder van smaak zijn, verkoopt Jorge deze ook in de rest van Portugal. Maar een kaas zonder naam verhandelen, dat gaat niet. En dus zeiden de boeren: maak er maar Brilhante van. Terwijl Jorge praat, snijdt hij met een mes de kleine kaas in stukken. Als een Franse camembert, maar dan met een vollere smaak, zegt hij. Fotograaf Michael neemt een hap en knikt volmondig ja. Wijntje, kaasje, zeezicht: het leven is perfeito. Hiervoor ben ik naar de Azoren gekomen, vertelt Jorge, die geboren en getogen is op het Portugese vasteland. Zeker op Flores staat de tijd stil. Hier kom je voor de onthaasting, voor het praten met mensen zonder dat de telefoon rinkelt of er een agenda aan te pas hoeft te komen. En nu kom ik hier ook om te wonen en te werken. Hoe anders was het leven van Jorge voorheen. Jorge was zowaar een Bekende Portugees. Als fotógrafo oficial van de presidenten Mário Soares en Jorge Sampaio, reisde hij acht jaar lang de wereld over. Zelfs Bill Clinton flitste aan Jorge voorbij. Hij genoot van het reizen en van zijn werk. Maar je moet constant presteren, de druk en de stress zijn enorm. Zijn werk als presidentieel fotograaf liet Jorge ruim tien jaar geleden achter zich. Hij keerde ook niet terug bij de krant waar hij eerder werkte. Het was klaar, ook al was Jorge toen pas halverwege de dertig. Ik wilde rust. En koken. Hij kocht voor zestigduizend euro het westelijkste pand van Europa op Flores, waar hij al sinds de jaren negentig geregeld kwam. Het gebouw werd een intiem restaurant, waar de inmiddels 44-jarige Jorge relatief kleine gezelschappen (veertien binnen, achttien buiten) zijn eigen culinaire creaties voorschotelt. Dat er voor hem slechts één kamer is om in te wonen, neemt hij voor lief. Jorge is een gelukkige Florentijn. Enkel in de winter verblijft hij niet op Flores. Flinke Atlantische stormen teisteren dan de westgrens van Europa. Tijd voor Jorge om weer even naar Lissabon terug te keren en, zoals hij dat zegt, het sociale leven op te zoeken. Maar ook om de boer op te gaan met die kleine kazen die zijn naam dragen. Gezonken stad Kaas komt van koeien. En daar zijn er veel van op de Azoren, ruim tweehonderdduizend. Ze zijn van levensbelang voor de lokale economie. En kenmerkend voor de eilanden, waar ze grazen in gigagroen gras. Erg bijzonder is trouwens de afscheiding van de weilanden met lavastenen; de locals hebben zo een creatieve bestemming gevonden voor alle vulkanische restanten op de GRACIOSA 3 Biscoitos Algar do Carvão 1 TERCEIRA TERCEIRA Matias Simão 4 2 PICO 7 São Mateus ANGRA DO HEROÍSMO 8 9 5 Monte do Brasil 6 SANTA MARIA TERCEIRA 2 het eiland van de zwavel en lava 1 Duik in een vulkaan en ga op lava- en zwaveltour. Hoogtepunt is een bezoek aan een ondergronds meer in de grot Algar do Carvão, montanheiros.com. 2 Geniet van de zonsopgang vanaf de haven, met zicht op de kerk van São Mateus. 3 Dobber in een lavazwembad in Biscoitos, calhetadosbiscoitos.ilhaterceira.net. 4 Beklim Pico Matias Simão voor een van de beste uitzichtpunten van de Azoren, met de cerrados (weilanden) aan de ene kant en de steile kust aan de andere kant van het eiland. GEBAANDE PADEN 5 Beklim de berg Monte do Brasil langs de oude vestingmuren. 6 Slenter door de straten van Agra do Heroísmo. Deze voormalige hoofdstad van de Azoren is in zijn geheel tot Werelderfgoed verklaard. 7 Vier carnaval op Graciosa. Gemaskerde bals vinden onder andere plaats in Santa Cruz. 8 Beklim het hoogste punt van Portugal De vulkaan Pico op het gelijknamige eiland is 2351 meter hoog. 9 Volg in het spoor van Columbus In de baai van Anjos op Santa Maria ging Christoffel Columbus voor anker. eilanden. Aan vulkaanuitbarstingen hebben we ook de meeste highlights van de Azoren te danken: bijzondere kratermeren op São Miguel; het hoogste punt van Portugal op Pico; watervallen die driehonderd meter naar beneden klateren op Flores en groene baaien op Graciosa, dat zijn naam ( sierlijk ) eer aan doet. Ook als je voor een dertiende-eeuws houtwerk in de kerk van de hoofdstad Ponta Delgada staat óf door de Werelderfgoedstraten van het plaatsje Angra do Heroísmo op het eiland Terceira flaneert, besef je dat de Azoren een ideaal vakantieland zijn. Zowel op de gebaande paden als eraf. Twee jaar geleden leek het er even op dat de eilandengroep zelfs een spectaculaire nieuwe attractie rijker was. Een verborgen schat. Atlantis. In het najaar van 2013 maakten Portugese media melding van de ontdekking van een onderwaterpiramide. Via sonar had amateurzeiler Diocleciano Silva een gevaarte op veertig meter diepte gesignaleerd. Sommigen dachten daarmee het bewijs gevonden te hebben dat de oude hoofdstad van Atlantis in de wateren van de Azoren begraven ligt. Een suggestie die tien jaar daarvoor al eens door een Amerikaan was gewekt. Het verhaal van Atlantis, eiland van Atlas in het Oudgrieks, is al zo oud als de Griekse filosoof Plato, die bijna 2500 jaar geleden als eerste over de eilandengroep oreerde. Door de eeuwen heen bleef het gewezen bestaan van Atlantis als stad, als eiland en zelfs als eilandengroep de gemoederen bezighouden. Het scenario van een Atlantis-rijk in de Azoren komt voort uit de gedachte dat er ooit een bergketen van Europa tot aan Amerika liep. Na een enorme ramp zouden alleen de Azoren en de Canarische Eilanden boven de zeespiegel zijn gebleven. En omdat de Azoren nou eenmaal zijn opgebouwd uit vulkanisch gesteente en een knooppunt van aardplaten is in 1957 is op het eiland Faial zelfs nog een nieuwe uitgedoofde vulkaan ontstaan, genaamd Een zee van meren Door vulkanische activiteit zijn op de Azoren veel kraters ontstaan. Zowel São Miguel als Flores heeft daarom zeven meren, die door mineralen in de grond en een bijzondere lichtval prachtige blauwe én groene kleuren krijgen. Capelinhos, doet deze onderwaterontdekking de Atlantis-volgers weer likkebaarden. Boven water hebben de bewoners van de Azoren echter weinig aandacht voor het Atlantis-verhaal. We zien nergens advertenties of promotiemateriaal die ook maar enigszins duiden op de aanwezigheid van een gezonken stad. Nee, nooit van dat verhaal gehoord, zegt de stewardess van de lokale vliegtuigmaatschappij SATA. Het meisje van een autoverhuurmaatschappij met de naam Atlantis kijkt zelfs verschrikt op als zij een spervuur 134 10 jaar 135
Geen zee te hoog De Atlantische Oceaan bij het eiland São Miguel is ruig. Te woest om in te zwemmen. Te mooi om naar te kijken. De zeevaarders die de Azoren ontdekten, waren volgens de overlevering vooral geïnteresseerd in de vogels die boven de archipel zweefden: açores, haviken. Achteraf een foutje; het ging om de buizerd. De mooiste wandeling van de Azoren Het eiland Flores is goed bereisbaar met de auto. Maar één deel van de ruige kustlijn kun je enkel te voet doen: van Ponta Delgada naar Fajã Grande. Voor de geoefende wandelaar raden wij een hike van ruim twaalf kilometer aan, met hoogteverschillen tot vierhonderd meter. Deze is in een halve dag te doen, afhankelijk van de weersomstandigheden. Start bij Ponta Delgada naast het oude voetbalveld. Loop langs de asfaltweg, met altijd de noordkust en het eiland Corvo aan je rechterhand, richting de vuurtoren van Albernaz. Bij een driesprong kun je een uitstapje maken naar deze farol, ook voor een panoramische blik op de onbewoonde eilanden Ilhéu de Maria Vaz en Ilheu de Monchique. Keer weer terug naar de weg, en wandel over een oude route langs de klif. Neem daar, na zo n drie kilometer, de beklimming aan je linkerhand. Blijf de route naar links volgen, want de route rechtdoor is een trail die recentelijk is geblokkeerd door een lawine. Wandel tussen de kleurrijke heide en ceders door. Beklim aan de rand van de klif de houten treden. Sta even stil bij het uitzicht en begin dan, na bijna negen kilometer, aan een afdaling over natuurstenen. Het wordt steil. Daarna geraak je weer op het oorspronkelijke stenen pad en bereik je Ponta da Fajã en Fajã Grande, waar in het late voorjaar een zee van hortensia's op je wacht. Voor de onuitputtelijke loopwonders die na twaalf kilometer nog even willen doorstappen: loop van Fajã Grande naar Lajedo, langs de gehuchten Fajazinha en Mosteiro. Dit is een wandeling van 13,5 kilometer, die wel start met een flinke klim door de weilanden en stenen wegen en nog een venijnige klim op zes kilometer heeft. Wel heb je regelmatig, bij Fajazinha en het praktisch onbewoonde dorp Ribeira Grande, fantastisch zicht op de vele watervallen, die je zowel van bovenaf ziet als onderlangs passeert. Vooral bij Poça das Patas zijn de plaatjes schilderachtig. Deze route kan veranderen door overstromingen dus check altijd voor een laatste update of en wat de aanpassingen zijn. Je kunt routes op kaart en gps downloaden via trails.visitazores.com. Twee jaar geleden leek het er even op dat de eilandengroep een spectaculaire nieuwe attractie rijker was. Een verborgen schat: het gezonken rijk van Atlantis 136 10 jaar 137
De Azoren Portugal João met de pet Op een bankje in Lagoa, een vissersdorp op São Miguel, zit João Domingos Pauleta. Een Azoreaan, met roots in de Algarve. Lang niet alle eilandbewoners hebben hun wortels in Portugal liggen. De voorouders komen ook uit Vlaanderen, NoordFrankrijk, Spanje en andere Portugese kolonieën zoals Kaapverdië en Sao Tomé. van vragen krijgt, en stamelt alleen maar não, nee. Een ober heeft wel gehoord van de ontdekking. Het is een leugen, een fabeltje. Het nieuws heeft volgens hem in ieder geval geen hordes Atlantofielen op de been gebracht. Hier komen Spanjaarden, Duitsers, Fransen: maar niemand vraagt om Atlantis. Ook Jorge Brilhante heeft niet het idee dat het toerisme op de Azoren een enorme boost krijgt van de Atlantis-connectie. Ik merk daar in ieder geval niets van. Maar ik zou er graag een kiekje van maken, natuurlijk. Dat zit er helaas niet in. Het Portugese Hydrografische Instituut kwam na enig onderzoek met teleurstellend nieuws: de piramide betreft slechts een natuurlijk gevormde, vulkanische heuvel op de zeebodem. Toch blijft men nieuwsgierig naar de geschiedenis van de Azoren. Archeologen hebben de afgelopen jaren aanwijzingen gevonden dat de eilanden in een veel vroeger stadium waren bewoond dan algemeen wordt aangenomen. Volgens de geschiedschrijving waren de Azoren onbewoond toen ze begin vijftiende eeuw werden ontdekt door Portugese zeevaarders. Maar: op het eiland Corvo zijn antieke Romeinse munten gevonden. En de structuren van piramides die recentelijk op het eiland Pico ontdekt zouden zijn, duiden op een veel langere bewoning. De eilanden hebben trouwens nog een vergeten volk: de Vlamingen. Na de ontdekking van de Azoren haalden de Portugezen bewoners voor de archipel uit Vlaanderen. De Vlamingen waren daar overigens wel voor te porren; er zou zilver op de Azoren te vinden zijn. Vele jaren later bleek het om een fabel te gaan. Maar van de aanwezigheid van de Vlamingen is nog wel het een en ander zichtbaar, zoals bijzondere molens. Daarvoor moet je wel naar het eiland Faial. Portugese glorie De Azoren zijn onlosmakelijk verbonden met Portugal. Natuurlijk, het leven op de eilanden is trager dan op het Europese continent. En lokaal nieuws gaat voor, zo blijkt uit de Diário dos Açores die op alle terrassen wordt gelezen. Maar de band met het vasteland is hecht. Ik voel mij Terceiriaan, Azoreaan én Portugees, vertelt restauranthouder Pedro in het stadje Biscoitos (de Portugese naam voor het welbekende scheepsbeschuit) desgevraagd. Pedro krijgt bijval van Angel, een programmeur die wij tijdens zijn middagpauze in Biscoitos treffen in het warme lavazwembad, een populaire relaxbestemming voor locals en toeristen. De roep om onafhankelijkheid van Portugal is hier niet groot, en eigenlijk ook nooit echt aanwezig geweest. Er is een moment geweest, in de vorige eeuw, dat de Azoren voor eigen glorie konden gaan, zoals andere voormalige Portugese kolonies als Kaapverdië en Sao Tomé wel hebben gedaan. De Anjerrevolutie in 1974. Na de overigens geweldloze staatsgreep in dat jaar veranderden de rechten voor de Azoren wel. Net als Madeira kregen zij in 1976 de status van autonome regio binnen Portugal, met een nieuwe regionale grondwet. Hierdoor werd de macht van de staatslandeigenaren, die eeuwenlang driftig hun zakken vulden met de sinaasappelteelt en wijnbouw, geleidelijk aan minder. Hadden de Azoren dan totaal geen interesse in onafhankelijkheid? Toch een beetje, vertelt Emanuel, de westelijkste boer van Europa, die in het restaurant van Jorge is aangeschoven. Er waren voorstanders van een volledige dekolonisatie, zegt hij. Sommige personen en partijen vonden moederland Portugal veel te dwingend. Maar tegenstanders waren er meer. Er ontstond overigens nog een ander scenario: de Azoren zouden een Amerikaanse staat worden. Maar uiteindelijk hadden de Verenigde Staten geen trek om zich daar überhaupt in te verdiepen, weet Emanuel. Toch kwam de gedachte niet uit de lucht vallen. In de twintigste eeuw zijn er zo veel Azoreanen naar Noord-Amerika geëmigreerd, dat tegenwoordig bijna een miljoen Azoreaanse nazaten in de Verenigde Staten leven. Denk aan zangeres Nelly Furtado. Ook de familie van Emanuel bouwde een leven op in Amerika. Na een slok wijn legt hij uit dat zijn ouders uiteindelijk besloten terug te keren naar Flores. Noem het de gulden middenweg tussen Europa en Amerika. Emanuel was tien jaar toen hij op de Azoren kwam wonen. Ik ben niet de enige, er zijn een heleboel remigranten. Ook omdat het goed gaat met de Azoren sinds Portugal bij de Europese Unie hoort. Emanuel toont een filmpje op zijn telefoon. Lammetjes. Naast koeien hebben wij ook schapen. Lammetjes zijn schattig, maar slokken ook veel tijd op. Maar we houden ze toch, want het levert Europese landbouwsubsidie uit Brussel op. Jorge zet een cd op. Fado. Het ritme van Portugal. Jorge begrijpt die remigranten wel. Het leven op Flores is om in te lijsten. En als toeristen genieten van Jorges salades uit eigen tuin, kaas van eigen naam of wijn uit eigen land, dan geniet Jorge mee. De warme klanken van fado vullen restaurant Maresia. En langs de openstaande deur zweven ze naar buiten. Om vervolgens te vervagen in het gebulder van de Atlantische zeewind, die in het westelijkste dorp van Europa regeert. Met dank aan Filipa Sardinha van het Azores Promotion Board en Florbela Caseirito Baltazar van het Portugees Verkeersbureau. 138 10 jaar SANTA CRUZ DAS FLORES 1 Fajã Grande Lagoa Funda 4 Rocha dos Bordões 2 Ponta Lopo Vaz 3 3 flores het eiland op het randje 1 Tuur naar Amerika vanuit Fajã Grande, het westelijkste punt van Europa. 2 Kijk op tegen de imposante richels van de Rocha dos Bordões. De dertig meter hoge basaltzuilen behoren tot de imposantste natuurverschijnselen van het eiland. 3 Geniet van een van de weinige mooie zandstranden van de Azoren bij Ponta Lopo Vaz. 4 Adem in en ruik de frisse Atlantische lucht op Flores, zoals bij Lagoa Funda. In de twintigste eeuw zijn er zo veel Azoreanen naar Noord-Amerika geëmigreerd, dat er nu bijna een miljoen afstammelingen leven 139