Voorbeeldenboek ecologische doelen Europese Kaderrichtlijn Water Maasstroomgebied Nederland maart 2007
Foto? Of andere indeling? Foto? Of andere indeling? Foto? Of andere indeling?
voorwoord Alstublieft, uw voorbeeldboek ecologische doelen! Als betrokkene bij de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) weet u waarschijnlijk dat voor een aantal beken, sloten en kanalen, ecologische doelen bepaald moeten worden. Of anders gezegd, hoe gaan de oppervlaktewaterlichamen, want zo noemen we dat in KRW-land, eruit zien en wat voor planten en dieren kunt u verwachten als ze hersteld worden. Eind 2006 zijn de waterbeheerders in het Maasstroomgebied gestart met het opstellen van de ecologische doelen. Als begin zijn voor veel voorkomende typen oppervlaktewaterlichamen standaard ecologische doelen opgesteld. Deze worden gebruikt als vertrekpunt voor het opstellen van de doelen voor elk afzonderlijk oppervlaktewaterlichaam. In dit boekje zijn de standaard ecologische verbeeld. Aan de hand van foto s, schetsen en korte teksten wordt u meegenomen in de wereld van sloten, kronkelende beken, vissen, waterplanten en nog veel meer. Kortom een stukje van de wereld die Europese Kaderrichtlijn water heet. Veel kijk- en leesplezier!
Fig.1 Werkwijze maximaal ecologisch potentieel (MEP) en goed ecologisch potentieel (GEP)
inleiding De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) verplicht lidstaten in beeld te brengen tot hoever een oppervlaktewaterlichaam hersteld kan worden. Om te voorkomen dat elk land dit op eigen wijze doet zijn er afspraken gemaakt over de werkwijze. Als eerste worden alle denkbare inrichtings - en beheermaatregelen die bijdragen aan herstel geïnventariseerd. Voorbeelden zijn vispassages en hermeandering. De kosten van een maatregel zelf mogen nu nog geen rol spelen. Van het overgebleven maatregelenpakket wordt het effect hiervan op het waterlichaam vertaald naar een beschrijving van de planten- en dierensamenstelling die na de verandering van het waterlichaam kan voorkomen. Dit wordt Maximaal Ecologisch Potentieel (MEP) genoemd. Door een geringe verlaging van het MEP ontstaat het Goede Ecologisch Potentieel (GEP). Dit is het na te streven doel. Of dit doel haalbaar is, hangt vervolgens ook af van de kosten. De waterkwaliteitsmaatregelen worden afgestemd op de planten en dieren die horen bij het goede ecologisch potentieel. In het Maasstroomgebied zijn door de waterbeheerders voor vaak voorkomende typen oppervlaktewaterlichamen standaarden voor het MEP opgesteld. Deze zijn vertrekpunt voor het opstellen van een MEP en GEP per waterlichaam. Er is gekozen voor standaarden om met een gemeenschappelijke basis te starten. In dit boekje zijn de standaarden geïllustreerd. Zo kunt u bijvoorbeeld zien hoe een beek eruit kan gaan zien en welke planten en dieren daarbij horen. U kunt ook lezen dat het maximaal ecologisch potentieel van een beek in een natuurgebied anders is dan in een landbouwgebied of stad. De voorbeelden in dit boekje hebben geen status. In de loop van 2007 wordt voor elk waterlichaam een eerste eigen MEP en GEP gemaakt. Via de waterschappen en de provincies wordt u daarvan op de hoogte gehouden.
(zwak) gebufferde sloot landbouw Blaasjeskruid Bootsmannetje Driedoornige stekelbaars Fijne waterranonkel Zoetwaterpissenbed Groene kikker Onder dit type vallen allerlei sloten. Van ijzerrijke sloten op een zandige bodem en zure sloten op veen tot kwelrijke sloten. Hiernaast is een kwelsloot geschetst. Dit type wordt hieronder beschreven. Kwelsloten komen vooral voor in beekdalen en op de overgang van zand- naar kleigronden. Ze zijn gegraven om water af te voeren en liggen dan ook in landbouwgebieden. Het water is voedselrijk en helder. De planten en dieren in deze sloten zijn vooral gebaat bij extensief maai- en baggeronderhoud. Omdat dit watertype niet zo belangrijk is voor trekvissen, is het niet persé nodig barrières, zoals stuwtjes, weg te halen. Tussen de dotterbloemen, fonteinkruiden en waterranonkels leven verschillende soorten kikkers en salamanders. Waterkevers, stekelbaarsjes en libellen maken deze sloten tot een geliefd natuureducatie object. Voorbeelden van dit type sloten worden gevonden in de Langstraat.
klein kanaal/ wetering landbouw Veenwortel Watergentiaan Kolblei Kikkerbeet Paardenbijter Kanalen en weteringen zijn aangelegd om water aan- en af te voeren of voor veenontginning. Dit type is tussen de acht en vijftien meter breed en minimaal één meter diep. Het water is redelijk helder en varieert niet veel in peil. Door herinrichting bestaat ongeveer de helft van de oeverlengte uit gevarieerde, flauwe plas- en/of drasoevers. Dit is niet alleen winst voor de natuur. Ook voor vissers en kanoërs ontstaat een aantrekkelijk gebied. De vissen in dit water, zoals ruisvoorn en snoek, houden van stilstaand water. Naast kokerjuffers en libellen, vinden we vooral veel water- en oeverplanten die horen bij matig tot voedselrijk water. Voorbeelden zijn watergentiaan en gele plomp. Ook kikkers en salamanders voelen zich prima thuis. Voorbeelden van dit watertype zijn de Hertogswetering en het Peelkanaal. Zeelt
langzaam stromende bovenloop natuur Drijvende waterweegbree Bermpje Duizendknoopfonteinkruid Bronlibel Steenvlieg Vlottende bies Doordat deze beken in een natuurgebied liggen is er volop ruimte voor herstel. Deze beken zijn ondiep en maximaal drie meter breed. Ze meanderen door het landschap. De strook waarbinnen dit gebeurt is 25 tot 50 meter breed. Het dwarsprofiel is asymmetrisch met daarin zandbanken en overhangende oevers met een gevarieerde begroeiing. De bodem bestaat uit venig materiaal of grof zand. Het heldere water stroomt rustig, met af en toe een stroomversnelling. Deze beken kunnen in de zomer droogvallen. Kenmerkend zijn waterplanten die van zacht ijzer- en sulfaatrijk water houden, zoals vlottende bies en duizendknoopfonteinkruid. Meest voorkomende vissen zijn bermpje, stekelbaarzen en blankvoorn. In en rondom de beek komen echte specialisten voor zoals bronlibel, bosbeekjuffer en steenvlieg. Voorbeelden van dit watertype zijn de Esperloop, het Merkske, de bovenloop van de Vlootbeek en de Oude Graaf.
langzaam stromende bovenloop landbouw Waterviolier Drijvend fonteinkruid Kokerjuffer (Sericostoma) Waterranonkel Sterrenkroos Omdat deze beken in landbouwgebied liggen en een belangrijke waterafvoerfunctie hebben, is volledig herstel meestal niet mogelijk. Ze slingeren licht. De strook die hiervoor gebruikt wordt is tot 25 meter breed. Het dwarsprofiel is asymmetrisch met een afwisselend zandige of venige bodem. De stuwen zijn passeerbaar gemaakt voor vissen. De oevers van de beek zijn beplant en er is natuurvriendelijk onderhoud. Al met al een kwaliteitsimpuls voor landschap en natuur. In het ijzer- en sulfaatrijke water groeit vlottende bies en duizendknoopfonteinkruid. Vissoorten die hier voorkomen zijn bermpje, riviergrondel en stekelbaarzen. Waterdiertjes zijn: zoetwatervlokreeften, de weidebeekjuffer en de kokerjuffer. Voorbeelden van dit watertype zijn de Hooidonkse beek, de Bremer, de Chaamse beek en de Pepinusbeek. Tiendoornige stekelbaars
langzaam stromende middenloop natuur Dotterbloem Kwabaal Sterrenkroos Beekprik larf Meivlieg Beekschaatsenrijder Omdat de beek in een natuurgebied ligt, is er volop ruimte voor herstel. In een beekdalzone van 50 tot 150 meter breed, kronkelt de laaglandbeek door natte broekbossen en beemden. De zone is breed genoeg voor extensieve recreatie. De beek zelf is tot acht meter breed. Doordat barrières, zoals stuwen, verwijderd zijn kunnen vissen zich vrij verplaatsen. Het dwarsprofiel is asymmetrisch, met daarin zandbanken en overhangende oevers. De bodem bestaat vooral uit zand. Oeverafkalving en overstroming krijgen de ruimte. In de beek komen veel soorten kleine waterdiertjes voor en tot wel 25 vissoorten. Kenmerkende soorten zijn de bosbeekjuffer en beekrombout (libellen), meivlieg en kokerjuffers. Ondergedoken waterplanten zoals waterranonkels, sterrenkrozen en fonteinkruiden vallen in het snelstromende water op. Voorbeelden van dit watertype zijn de Tungelroyse beek in het Leudal, de Groote Beerze en de benedenloop van de Vlootbeek.
langzaam stromende middenloop landbouw Drijvend fonteinkruid Tiendoornige stekelbaars Breedscheenjuffer Kopvoorn Kokerjuffer (Hydropsyche) Een kenmerkend verschil met de natuurvariant is dat de ruimte voor hermeandering beperkter is, dit type slingert vooral. Daarnaast is de functie van watervoorziening en - afvoer belangrijk voor de landbouw. Net zoals in de natuurvariant bestaat de bodem vooral uit zand. De oevers zijn half open en begroeid en kunnen een twee fasen profiel hebben. Op het onderhoudspad kan gewandeld worden. Bij een goede waterkwaliteit en een meanderend, stromend karakter, biedt deze beek goede mogelijkheden aan stroomminnende waterfauna en waterplanten. Naast staalblauwe weidebeekjuffers en de breedscheenjuffers komen karakteristieke vissoorten zoals bermpje, kopvoorn en serpeling voor. Ook de ijsvogel kan in landbouwgebied prima broeden in een steile bochtoever. Voorbeelden van herstelde middenlopen in landbouwgebied met een tweefasenprofiel zijn Kleine Aa of Dommeltje, Groote Molenbeek en Vloedgraaf. IJsvogel
langzaam stromende middenloop stad Rietvoorn Snoek Weidebeekjuffer Riviergrondel Grote Egelskop In bebouwd gebied stroomt de beek traag en slingert hooguit licht. De oevers zijn op veel plaatsen vastgelegd om tuinen, parken en wegen te beschermen. Door toepassing van doorgroeimatten, schanskorven of kokosrollen zijn begroeibare, groene oevers ontstaan. Stuwen zijn voorzien van vispassages. In de plantenrijke beek in de stad zien we vissen als snoek, rietvoorn en riviergrondel. Daarnaast ook waterdiertjes, die van voedsel- en vegetatierijk water met organisch materiaal houden, zoals waterkevertjes en waterpissebedden. De beek is bereikbaar en beleefbaar voor mensen en ook de fauna kan zich veilig en vrij verplaatsen langs de oevers. Door de toegevoegde waarde voor het woon- en leef milieu wordt de stadsbeek hoog gewaardeerd. Voorbeelden van dit watertype vinden we langs de Dommel in Eindhoven en Boxtel, Kleine Dommel in Geldrop en de Mark in Breda. Gele lis
traag stromende benedenloop/rivier natuur/landbouw Gele plomp Rivierprik Rivierfonteinkruid Grote pimpernel Winde Dit zijn, de met 8 tot 25 meter, brede benedenlopen van riviertjes zoals Niers, Aa en Dommel. Ze meanderen wijds en stromen traag door een regelmatig overstromende beekdalvlakte, met daarin oude rivierarmen. Het water is van nature voedselrijk. De bodem bestaat uit slib en leem. Kenmerkende waterplanten voor dit type zijn rivierfonteinkruid, grote egelskop en gele plomp. In de oeverzone zijn dit Zwanenbloem en Langbladige ereprijs. Waterdiertjes zijn eendagvlieg (Caenis), zoetwaterpissebed en vlokreeften. Doordat vismigratie mogelijkheden sterk verbeterd zijn trekken in het voorjaar riviervissen zoals winde, kopvoorn, rivierprik uit de Maas de beken op om te paaien. Plaatselijk zijn deze brede benedenlopen gekanaliseerd en voorzien van kades. Herstel op dergelijke plaatsen vraagt een koppeling van functies zoals waterberging, natuurontwikkeling, stedenbouw en cultuurhistorie. Witte waterlelie
snelstromende midden-/benedenloop natuur Rivierdonderpad Kopvoorn-Winde Vlottende waterranonkel Ephmerella ignita Vlokreeften Deze beken liggen in een natuurgebied en zijn 8 tot 25 meter breed. Ze meanderen sterk, met hier en daar een rechter traject. Het water is schoon en helder. De strook waarbinnen de beek slingert is 100 tot 250 meter breed. De vissen in de beek kunnen zich vrij verplaatsen. De bodem van de beek bestaat afwisselend uit leem, grof zand en grind. In het afvoergebied van de beek wordt ingezet op vasthouden en bergen van water. Hierdoor zijn pieken in de afvoer een stuk verminderd. De beek treedt af en toe buiten haar oevers. Kenmerkend voor deze beken zijn bijzondere vissoorten, zoals beekforel, kopvoorn en rivierdonderpad en ondergedoken waterplanten, waaronder waterranonkels en fonteinkruiden en bijzondere kokerjuffers. Het landschap rondom de beek bestaat uit graslanden, broekbos en natte ruigten. Voorbeelden van dit watertype zijn de Rode Beek en de Swalm. Gaffellibel
Maatregelen zomaar wat voorbeelden Beekherstel Herstel van stroming en een meanderende of slingerende loop zijn voor beken en riviertjes de belangrijkste maatregelen. Meestal wordt een nieuwe loop gegraven, maar in bossen kunnen vaak de originele meanders met hun oude oeverbomen weer worden aangetakt. Natuurvriendelijke oever In kanalen en weteringen, maar ook in stadswateren bieden ondiepe plas- en drasoevers veel mogelijkheden voor plant en dier, terwijl de normale afvoerfunctie ongewijzigd blijft. Natuurtechnische vispassage Waar stuwen noodzakelijk zijn om verdroging te voorkomen zorgen vispassages ervoor dat de vissen vrij kunnen migreren. Een vispassage bestaat uit een serie stortsteendrempels die met stapjes van 8-10 cm het peilverschil overbruggen. Waar weinig ruimte is worden vaak compacte meer technische vispassages ingezet.
Foto? Beekherstel, waterberging en natuur Door combinatie van functies kunnen win-win situaties ontstaan. In het voorbeeld hiernaast (Groote Beerze bij Westelbeers) zijn schrale hooilanden (links), hermeandering en waterberging naast elkaar gerealiseerd. Een kleine kade en een nog iets lagere oeverwal (rechts) zorgen ervoor dat waardevolle schraallanden zelden overstromen terwijl het bergingsgebied jaarlijks volloopt. Foto? Oeverbomen Oeverbomen zoals eik, els of es hebben diverse belangrijke functies. Ze fixeren de oever terwijl de holle oever gebruikt wordt als schuilplaats door vissen en waterdiertjes. De schaduw tempert opwarming en begroeiing, takjes en blad worden door de macrofauna gebruikt. Omgevallen bomen zorgen voor verschillen in stroomsnelheid en sedimentatie. Dit draagt bij aan een gevarieerd planten- en dierenleven. Foto? Aangepast maaionderhoud Maaien is in onbeschaduwde wateren noodzakelijk om afvoer en stroming te garanderen. Ook de stromingsafhankelijke beekfauna heeft dat nodig. Door in fasen te maaien kan zowel op het land als onder water veel fauna gespaard blijven en kunnen planten bloeien en zaad vormen.
colofon Deze brochure is opgesteld door het Projectbureau Kaderrichtlijn Water Maas, in opdracht van het Regionaal Bestuurlijk Overleg Maas (RBO-Maas). Ontwerp en schetsen Corine Zwart en Dorine Epping (Royal Haskoning) Teksten en redactie Ineke Barten, Peter Voorn, Marco Visser Fotografie Saxifraga (Jaap van der Linden, Jan van der Straaten, Kees Marijnissen, Luc Hoogenstein, Willen-Jan Hoeffnagel), Kees Bolkenbaas Peter Voorn, Ben Crombaghs (Natuurbalans), Rob Geraeds, Miek Nooijen (GWL), Tom Heijnen, OVB & Radboud Universiteit Nijmegen. Foto omslag waterschap de Dommel Bestellen Projectbureau Kaderrichtlijn Water Maas Telefoon: (073) 681 27 18 e-mail: njansen@brabant.nl Meer Weten? www.kaderrichtlijnwater.nl www.nederlandleeftmetwater.nl Copyright Projectbureau Kaderrichtlijn Water Maas