Ontmoet de Durme Juli 2015 Sigmaplan doet Durmevallei heropleven In het voorjaar van 2015 zijn de werken van start gegaan in De Bunt, een deelgebied van het Sigmaproject Durmevallei. De Bunt ligt in Hamme en zal na zijn inrichting zowel de veiligheid als de natuurwaarden van de Durmevallei aanzienlijk verhogen. Op die manier past het perfect in het Sigmaplan, waarmee Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) en het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) Vlaanderen beter beschermen tegen overstromingen en tegelijk zeldzame natuur herstellen. Die twee doelen worden later ook verenigd in het Klein Broek (Temse) en het Groot Broek (Temse en Waasmunster). Vier andere gebieden Weymeerbroek, Bulbierbroek, Hof ten Rijen en Hagemeersen krijgen een volledig natuurlijke invulling. In Hamme is het Sigmaplan prominent aanwezig met verschillende projectgebieden. Ook de gemeente zelf heeft watergebonden werken op stapel staan. Om alle ingrepen zo vlot mogelijk te laten verlopen, sloten Hamme en W&Z een samenwerkingsovereenkomst. De bundeling van lokale kennis en wetenschappelijke expertise helpt ons in te spelen op de plaatselijke behoeften. Zo krijgen de Koolputtensite en de omgeving van de Mirabrug een opknapbeurt en komt er richting Waasmunster een aantrekkelijker jaagpad. Ook de verzanding van de Durme wordt verder aangepakt. Voor het duurzaam rivierherstelplan dat W&Z uitwerkte na de overstromingen van 2010 en 2011 werden de voorbije jaren al omvangrijke baggerwerken uitgevoerd. In de zomer van 2014 begon W&Z ook een pompgemaal te bouwen in Lokeren. Dat zal binnenkort water overpompen van de Moervaart in de Durme. Zo voorkomt het wateroverlast in nabijgelegen gebieden én gaat het de verzanding van de Durme tegen. In de toekomst zullen dan ook minder vaak baggerwerken nodig zijn. Van al die ingrepen plukken de buurtbewoners binnenkort volop de vruchten. Deze nieuwsbrief biedt alvast een voorsmaakje. Hans Quaeyhaegens projectingenieur Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) Elias Verbanck projectleider Agentschap voor Natuur en Bos (ANB)
Sigmaproject Durmevallei in stroomversnelling Het Sigmaproject Durmevallei wil de wijde omgeving van de Durme veiliger en natuurlijker maken. Het krijgt gestalte in zeven deelgebieden, verspreid over Hamme, Temse, Waasmunster en Lokeren. In het wetland Weymeerbroek werden eerder al werken uitgevoerd. Sinds februari 2015 wordt ook De Bunt (Hamme) onder handen genomen. Later volgen het Klein Broek (Temse) en het Groot Broek (Temse en Waasmunster). Lokeren Hagemeersen wetland Waasmunster Hof ten Rijen wetland Durme Groot Broek ontpoldering Temse Klein Broek ontpoldering De Bunt GOG-GGG Schelde Hoe we wateroverlast voorkomen Dat de Durmevallei in het verleden zo kwetsbaar was voor overstromingen, had twee oorzaken: de verregaande verzanding van de rivier en de invloed van de getijden. Durme Zele Bulbierbroek wetland Het project in de Durmevallei staat niet op zichzelf, maar past in het Sigmaplan van de Vlaamse overheid. Dat moet grote delen van Vlaanderen beter beschermen tegen overstromingen vanuit de Schelde en haar zijrivieren, die tot ver landinwaarts onder invloed staan van de getijden van de Noordzee. Bij stormvloed een combinatie van een noordwesterstorm en springtij kan dat leiden tot gevaarlijk hoge waterstanden. Om die ook aan de Durme op te vangen, werd het Sigmaproject Durmevallei uitgewerkt. Veilige en natuurlijke vallei Sinds februari 2015 wordt gewerkt in De Bunt in Hamme. Dat wordt voor het Sigmaproject Durmevallei ingericht als gecontroleerd overstromingsgebied met gereduceerd getij (GOG-GGG). Weymeerbroek wetland Hamme Schelde Bornem Op de pagina hiernaast lees je hoe die invulling zowel de veiligheid als de natuurwaarden van de wijde omgeving verhoogt. Even stroomopwaarts zullen het Klein Broek en het Groot Broek worden ontpolderd en verbonden met de Durme. Hoe ook die ingreep de kans op wateroverlast vermindert en zeldzame slikken en schorren doet ontstaan, lees je op pagina s 4 en 5. Kansen voor wetland In de vier andere projectgebieden aan de Durmevallei Weymeerbroek, Bulbierbroek, Hof ten Rijen en Hagemeersen krijgt wetland of natte natuur weer alle kansen. Op pagina 7 lees je welke mooie resultaten van het omvormingsbeheer er al sinds vorige lente te bewonderen zijn. Het eerste probleem werd gedeeltelijk opgelost door de baggerwerken van de voorbije jaren. Ruim 800.000 kubieke meter baggerspecie werd afgevoerd. De rivier stroomt nu weer vlotter door haar bedding en de kans op wateroverlast in de omgeving is heel wat kleiner. Het gebaggerde zand is bovendien bruikbaar bij de dijkwerken in De Bunt, het Klein Broek en het Groot Broek. Daarmee was de diepere oorzaak van de verzanding nog niet aangepakt: het feit dat de Durme niet langer in verbinding staat met haar bovenloop, de Moervaart. In 2014 begon W&Z daarom een pompgemaal te bouwen in Lokeren. Dat zal de Durme weer voorzien van een bovendebiet, zodat het water opnieuw snel genoeg stroomt om slibdeeltjes los te wrikken. Over het pompgemaal lees je meer op pagina 6. De getijden van de Noordzee vormen de tweede factor die de Durmevallei zo overstromingsgevoelig maakt. Om die dreiging te temperen, wordt het Sigmaproject Durmevallei ingericht. ONTMOET DE DURME JULI 2015 02
DURME De Bunt biedt rivier, natuur én recreanten tweede adem DURME De Bunt wordt volop omgevormd tot gecontroleerd overstromingsgebied met gereduceerd getij (GOG-GGG). Zo zal het de wijde omgeving beter beschermen tegen overstromingen. Tegelijk ontstaat Europees zeldzame, die bruist van het leven en buurtbewoners gezonde ontspanningsmogelijkheden biedt. We stoomden De Bunt de voorbije maanden klaar voor zijn toekomstige invulling als GOG-GGG. Elke boom die werd gerooid om het gebied bouwrijp te maken, zal elders worden vervangen door een nieuw, inheems jaagpad exemplaar. We legden ook een overloopdijk tijdelijk bufferbekken aan en plaatsten een pompsta- ringdijk avontuurlijk tion, zegt Hans Quaeyhaegens wandelpad van W&Z. parking jaagpad overloopdijk ringdijk avontuurlijk wandelpad parking speelbos DURME in- en uitwateringssluis uitzichtpunt veer picknickplaats speelbos in- en uitwateringssluis uitzichtpunt veer picknickplaats Door die ingrepen wordt hemelwater tijdens de werken vlot afgevoerd. Ook andere maatregelen beperken de hinder voor omwonenden. Zo bouwen we de ringdijk deels met uit de Durme gebaggerd zand, dat in De Bunt zelf lag opgeslagen. Er moeten dus minder vrachtwagens grond aanvoeren van elders. Hoe zal De Bunt werken? Momenteel wordt de ringdijk rond De Bunt aangelegd. Die scheidt het overstromingsgebied van het achterland. De aanleg zal SCHELDE drie jaar duren. Later worden twee stroken van de huidige dijk langs de Schelde en de Durme verlaagd tot overloopdijk. Daarover zal rivierwater De Bunt kunnen instromen bij hoge waterstanden. Het waterpeil in de Durme en de Schelde daalt dan, en zo ook het risico op overstromingen. Als de rivieren weer SCHELDE laag genoeg staan, kan het water via twee uitwateringssluizen terugstromen. De sluizen dienen nog een tweede doel. Bij normaal weer laten ze tweemaal per dag een geringe hoeveelheid water het gebied inlopen, op het ritme van de getijden. Bij vloed komt De Bunt deels onder water te staan, bij eb loopt het weer leeg. Zo ontstaan zeldzame slikken en schorren, ideaal voor allerlei planten en dieren. Recreatieve troeven Ook recreanten zullen in De Bunt hun hart kunnen ophalen. Zowel de ringdijk als de dijk langs de Schelde en de Durme zal toegankelijk zijn voor zachte weggebruikers, met fraaie uitzichtpunten over de unieke natuur. Aan de zuidgrens van De Bunt wordt bovendien een speelbos aangelegd, waar kinderen de natuur spelenderwijs kunnen ontdekken. Hamme en W&Z slaan handen in elkaar Op 9 januari 2015 ondertekenden de gemeente Hamme en W&Z een samenwerkingsovereenkomst. Samen bekijken de twee partijen onder meer welke recreatieve invulling ze kunnen geven aan de vele Sigmagebieden in Hamme. Zo zijn er plannen voor infoborden, zitbanken of parkeerplaatsen. Voor de gemeente is ook de herinrichting van het Kaaiplein een prioriteit. W&Z is bereid om daar een deel van haar gronden af te staan, zodat Hamme het plein optimaal kan herinrichten. De gemeente wil eveneens werk maken van een aantrekkelijker jaagpad richting Waasmunster. jaagpad overloopdijk ringdijk avontuurlijk wandelpad parking speelbos in- en uitwateringssluis uitzichtpunt veer picknickplaats SCHELDE Ook de omgeving van de Mirabrug krijgt een opknapbeurt. Het voormalige brugwachtershuis en de omliggende terreinen krijgen een toeristisch-recreatieve invulling, al moet die nog worden gepreciseerd. Tot slot bekijken de Koninklijke Yachtclub Driegoten en W&Z samen of er ter hoogte van Driegoten passagiersvaart kan worden ontvangen. Tegen de zomer werken W&Z en de gemeente hun gezamenlijke visie over de projecten uit. Met gebundelde krachten zorgen ze voor een veiliger en natuurlijker Hamme, en geven ze de lokale economie een steuntje in de rug. ONTMOET DE DURME JULI 2015 03
Ontpolderingen in Klein Broek en Groot Broek geven rivier weer ruimte Slikken en schorren langs de Durme in Tielrode In de ontpolderingen van het Klein Broek en het Groot Broek krijgt de Durme extra ruimte om te stromen. De getijden van de rivier verliezen aan kracht en creëren waardevolle natuur. Ook voor recreatie is er plaats, met bijvoorbeeld aantrekkelijke jaagpaden rond beide gebieden en een speelbos aan de rand van het Groot Broek. De Koolputtensite wacht dan weer een nieuw leven als onthaalpoort voor de Durmevallei. Het Klein Broek ligt volledig in Temse, het Groot Broek op de grens van Temse en Waasmunster. Beide gebieden zullen worden ontpolderd en verbonden met de Durme. Eromheen trekken we een stevige ringdijk op, die het achterland beschermt. Vervolgens slaan we bressen in de oude Durmedijk. Daardoor kan de rivier het Klein Broek en het Groot Broek vrij in- en uitstromen. De kracht van het water wordt getemperd en de kans op overstromingen neemt aanzienlijk af. De rivier zal ook veel trager verzanden. Het Klein Broek wordt vermoedelijk vanaf 2016 onder handen genomen. Intussen werd onder het gebied al een nieuwe drinkwaterleiding aangelegd. De oude was niet bestand tegen de bijzondere omstandigheden van een ontpoldering. Zodra het Klein Broek is afgewerkt, beginnen de werken in het Groot Broek. Natuurlijk netwerk Op het ritme van eb en vloed zullen het Klein Broek en het Groot Broek dagelijks deels overspoeld worden door Durmewater. Zo ontwikkelt zich Europees zeldzame zoetwater. Met een samenspel van water, zand en slib boetseert de rivier een netwerk van slikken, schorren, geulen en kreken. Die biotoop barst van het dierlijk en plantaardig leven. De ontpolderingen worden ook voor recreanten aanlokkelijk. Zij krijgen toegang tot de ringdijken rond de gebieden en enkele paden erdoorheen. De twee terreinen die W&Z ten noorden van het Groot Broek aankocht, kunnen worden gebruikt door de jeugdverenigingen van Temse en Waasmunster. De Durme in Waasmunster ONTMOET DE DURME JULI 2015 04
Koolputten als onthaalpoort De Koolputtensite gaat een nieuw leven tegemoet als stijlvolle onthaalpoort tot de Durmevallei. rojectontwikkelaar ID Invest wil de gebouwen herstellen in hun oude glorie. Het herenhuis wordt ingericht als sobere, elegante expositieruimte. De voormalige opslaghallen voor steenkolen zullen dienstdoen als restaurant en café. In de oude arbeiderswoningen langs de dijk komt een bed and breakfast, al blijft het rustieke uiterlijk behouden. De provincie Oost- Vlaanderen wist de plannen van ID Invest alvast te smaken. De Koolputtensite zal een van de speerpunten worden voor het toerisme in de hele streek. De werken beginnen mogelijk al in 2015. Simulatiebeeld van de Koolputtensite N Veldstraat Warandestraat Dorpstraat Dorpstraat Elversele E17 Legen Heirweg Gentstraat Koolputten Temse Kasteelstraat Waasmunster N41 DURME Beerkaaihuis DURME Kaaiplein Koolputtensite Mirabrug N41 bufferbekken ringdijk jaagpad wandelpad fietspad Hamme ringgracht horeca speelbos pompgemaal parking Hamme Biezestraat Meulenbroekstraat Roodkruisstraat Mandemakerstraat Buntstraat Dendermonde Aartstraat Kleinhulst Hoogstraat ONTMOET DE DURME JULI 2015 05
Bouw van pompgemaal verloopt vlot Sinds de zomer van 2014 bouwt W&Z een pompgemaal op de dam van Lokeren. Dat zal het Durmewater weer snel genoeg doen stromen om verzanding tegen te gaan. Naast het gemaal komt een ingenieuze vistrap, waardoor vissen vrij tussen de Durme en de Moervaart kunnen zwemmen. De werken zijn wellicht rond in de zomer van 2015. Na het broedseizoen van 2014 begon de bouw van het pompgemaal op de dam in Lokeren. We zitten goed op schema, zegt projectingenieur Hans Quaeyhaegens van W&Z. De ondergrondse constructie is volledig afgerond, nu wordt het pompgebouw opgetrokken. Daarna brengen we de elektronica nog in orde, zodat we de pomp op afstand kunnen besturen. Tot de zomer van 2015 blijft het jaagpad onderbroken en moeten zachte weggebruikers de omleiding via het Molsbroek volgen. Bij hevige regenval zal het gemaal per seconde 7500 liter water kunnen overpompen van de Moervaart in de Durme. Het water in de Moervaart stijgt dan trager, zodat er in het hele Waasland minder kans is op wateroverlast. Hans Quaeyhaegens: Bij normaal weer zal het gemaal minder water overpompen, maar genoeg om verzanding tegen te gaan. Het extra water doet de rivier weer snel genoeg stromen om slibdeeltjes los te wrikken en stroomafwaarts mee te voeren. Er zullen ook minder vaak baggerwerken nodig zijn. Ingenieuze vistrap Binnenkort kunnen vissen weer vrijuit zwemmen tussen het Scheldebekken en de Gentse kanalen. Dat is te danken aan de ingenieuze vistrap die FishFlow Innovations aanlegt naast het nieuwe pompgemaal van Lokeren. Het gaat om een hevelvistrap, zegt Gerard Manshanden van het Nederlandse bedrijf. Dat is een vistrap in een gesloten buis, die het water aan weerszijden van de dam verbindt. Zo wordt het hoogteverschil van zowat 3,5 meter overbrugd op een vrij korte afstand. In de buis is een gewone vistrap ingebouwd, opgedeeld in tussenschotten waarin het waterpeil slechts gering verschilt. De vissen kunnen het aanzienlijke hoogteverschil dus afleggen met een reeks kleine tussenstapjes. Gerard Manshanden: Het systeem werkt volgens het principe van een hevel waarin een grote luchtbel zit. Die bel wordt opgewekt en in stand gehouden door een vacuümpomp. De grootte van de luchtbel kan worden afgestemd op de waterstand, en zo ook het debiet dat door de buis stroomt. Bij rustige stroming kunnen grote én kleine vissen de vistrap op zwemmen tegen de stroom in. Anders dan bij de meeste vistrappen kunnen er dus vele soorten vissen door de hevelvistrap zwemmen. Bij een vistrap in de Hertogswetering, een waterloop in de Nederlandse provincie Noord-Brabant, werden zelfs twee soorten meer geteld dan onderzoekers tot dan toe aannamen dat er zwommen. Voor de Durme verwacht ik dat vooral blankvoorn, paling en baars gebruik zullen maken van onze vistrap. vacuümpomp Durme dam van Lokeren Moervaart ONTMOET DE DURME JULI 2015 06
Landbouwers helpen bij beheer van wetlands In vier gebieden verspreid over de Durmevallei ontwikkelen we waardevolle wetlands. In het Weymeerbroek (Waasmunster) en het Bulbierbroek (Hamme) passen we een gericht omvormingsbeheer toe. Dat werd uitgestippeld door het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB), lokale landbouwers voeren het nauwgezet uit. De vruchten van die goede samenwerking kleurrijke bloemenvelden en zeldzame dieren fleuren de gebieden nu al op. Eeuwenlang tekenden wetlands de Durmevallei. Intussen zijn zulke drassige graslanden, rietvelden en broekbossen echter zeldzaam geworden in heel Europa. Door ze in ere te herstellen, levert het Sigmaplan een grote bijdrage aan het Europese Natura 2000- netwerk, dat waardevolle leefgebieden van allerlei planten en dieren beter wil beheren en beschermen. Roodborsttapuit Verschraling van de bodem Om wetlands te ontwikkelen, moet een gericht omvormingsbeheer worden toegepast. Dat doen het ANB en lokale landbouwers al sinds 2012 in het Weymeerbroek. Vroeger waren de graslanden hier landbouwgrond, zegt projectleider Elias Verbanck van het ANB. Door bemesting bevatten ze te veel voedingsstoffen, zodat zeldzame planten de kans niet kregen om te groeien. Daarom moeten de gronden eerst worden verschraald. We halen het teveel aan voedingsstoffen uit de bodem door de graslanden twee keer per jaar te maaien en dat maaisel af te voeren. Landbouwers kunnen het onder meer gebruiken als veevoeder. Zo ontstaan geleidelijk soortenrijke graslanden. Kleurrijke bloementapijten Het omvormingsbeheer werpt nu al zijn vruchten af. In het Bulbierbroek en het Weymeerbroek werden de graslanden in de lente van 2014 voor het eerst opgefleurd door kleurrijke bloementapijten. De pinksterbloem doet het goed en aan de slootkant werd een echte koekoeksbloem aangetroffen. Ook de graslanden zijn al soortenrijker met her en der bijvoorbeeld plukken grote vossenstaart. Dat is bijzonder beloftevol voor de komende jaren, zegt Elias Verbanck. Ook allerlei dieren doken al op in de prille wetlands. In het Weymeerbroek verscheen in 2014 een sprinkhaanzanger, een vogel die graag broedt in natte, ruige en open Vilda - Lars Soerink Echte koekoeksbloem gebieden. Hij dankt zijn naam aan de zang van het mannetje: een krekelachtig getjirp. Ook een roodborsttapuit werd al gespot. Wellicht danken we zijn aanwezigheid aan de verschraling van het Weymeerbroek en het kappen van de populieren. Op termijn hopen we ook weidevogels naar de Durmevallei te lokken. Meerjarig beheer Op termijn moeten de graslanden ook worden vernat. Over enkele jaren verhogen we de stand van het grondwater in het Weymeerbroek en het Bulbierbroek. We zullen stuwen plaatsen op de beken en grachten waarlangs het water nu nog de gebieden uitstroomt. Zo herstellen we de drassige graslanden die eeuwenlang de Durmevallei tekenden. Het gerichte omvormingsbeheer moet nog jaren worden volgehouden, maar de eerste resultaten zijn nu al te bewonderen. Bulbierbroek ONTMOET DE DURME JULI 2015 07
Wat staat er de komende jaren nog te gebeuren? Contact Meer informatie over het Sigmaplan en de projectgebieden aan de Durmevallei vind je op www.sigmaplan.be. Grazende schapen in de Durmevallei Met vragen kun je terecht bij: Hans Quaeyhaegens Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) hans.quaeyhaegens@wenz.be tel. 03 224 67 11 In vijf van de zeven deelgebieden van het Sigmaproject Durmevallei zijn de werken aan de gang. Sinds het voorjaar van 2015 zijn we bezig met de daadwerkelijke inrichting van De Bunt. De eerste stap is de aanleg van de ringdijk, die wellicht drie jaar in beslag zal nemen. Daarna krijgen ook het Klein Broek en het Groot Broek hun uiteindelijke invulling. Intussen worden Weymeerbroek en Bulbierbroek omgevormd tot wetland. Sinds de zomer van 2014 worden ook het pompgemaal en de vistrap op de dam van Lokeren aangelegd. Elias Verbanck Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) elias.verbanck@lne.vlaanderen.be tel. 09 276 20 43 Start der werken Colofon De Bunt Klein Broek Groot Broek Weymeerbroek Bulbierbroek Hof ten Rijen Hagemeersen ompgemaal en vistrap Februari 2012 (aanleg zandstock) Februari 2012 (aanleg zandstock) Februari 2012 (aanleg zandstock) Omvormingsbeheer gestart in 2012 Omvormingsbeheer gestart in 2011 - - Bouw begonnen in zomer 2014 Verantwoordelijke uitgever: Waterwegen en Zeekanaal NV Afdeling Zeeschelde ir. Wim Dauwe Lange Kievitstraat 111-113 bus 44 2018 Antwerpen Redactie & foto s: antarein in een consortium met DenS Communicatie en Technum Uitgave april 2015 www.sigmaplan.be/durmevallei ONTMOET DE DURME JULI 2015 08