[4] Een revolutie in het Oude Egypte Rond 1350 voor Chr. beleeft het Oude Egypte een ware revolutie. In plaats van de vele traditionele goden wordt er nog maar één god vereerd, de zonneschijf Aton. De hoofdstad van het land wordt verplaatst naar Midden-Egypte. De Egyptische kunstenaars breken met de eeuwenoude strakke regels en streven naar groter realisme. De revolutie is het werk van de toenmalige koning van Egypte. Deze farao noemt zich Achnaton ( Hij die zich nuttig maakt voor Aton ). Naast Aton laat de farao ook zichzelf, zijn vrouw Nefertiti en zijn zes dochters vereren. Is Achnaton gek of geniaal? Welke rol speelt de mooie en machtige koningin Nefertiti? En wie is het kind Toetanchamon, de jonge koning die na hun dood alles weer ongedaan maakt? [11] Revolutie op til [12] Kunst op z n kop De Egyptische kunstenaars werken van oudsher voor de goden en de doden. Zowel goden als doden hebben eeuwige woningen nodig: tempels en graven. Op graf- en tempelwanden staan offerscènes en rituelen afgebeeld. Alleen zo kunnen de schepping en het leven na de dood in stand blijven. Beelden en reliëfs geven daarom een ideale werkelijkheid weer. Mensen, farao s en goden worden afgebeeld met een eeuwige jeugd en schoonheid. De weergave is zonder perspectief of diepte. Alles heeft vaste proporties. Farao Amenhotep III zet de kunstenaars aan tot een grotere expressie in hun werk: schevere ogen, dunnere armen en benen, dikkere buiken. Zijn zoon, farao Achnaton, breekt rigoureus met de traditie. In Achnatons beginjaren oogt de Egyptische portretkunst vaak als een karikatuur. [13] Van Amenhotep naar Achnaton Achnatons revolutie komt niet onaangekondigd. Zijn vader, farao Amenhotep III, experimenteert al met nieuwe religieuze en artistieke ideeën. Zo laat Amenhotep III zich als eerste farao in de Egyptische geschiedenis al tijdens zijn leven als god afbeelden. Vanaf zijn 30-jarig jubileum noemt hij zichzelf onder andere de Stralende Zonneschijf (Aton). Zijn vrouw Teje, zelf niet van koninklijken bloede, deelt in die goddelijkheid. Wanneer zijn oudste zoon Thoetmosis vroegtijdig overlijdt, wordt een nieuwe kroonprins benoemd: Amenhotep IV. Vermoedelijk regeert deze enkele jaren aan de zijde van zijn vader. Hij trouwt met Nefertiti, de dochter van een hofambtenaar. Binnen vijf jaar na zijn
troonsbestijging ontwikkelt Amenhotep IV zijn radicale denkbeelden en verandert hij zijn naam in Achnaton ( Hij die zich nuttig maakt voor Aton ). [14] De goden verguisd Van oudsher vereren de Egyptenaren honderden goden tegelijk. Vele zijn slechts van plaatselijk belang, zoals de beschermgoden van steden en dorpen, bronnen of bergen. Andere zijn in heel Egypte bekend: bijvoorbeeld de zonnegod Re, de onderwereldgod Osiris of de god Amon (zijn naam betekent de verborgene ). Amon is de god van de hoofdstad Thebe en krijgt daardoor in feite de positie van oppergod of staatsgod. Goden kunnen ook met elkaar worden verbonden. Vooral de zonnegod Re speelt daarbij een grote rol. Zo kennen we Amon-Re, of Re-Horachte. Al die goden zijn eigenlijk onzichtbare machten. Toch worden ze in mensvorm of (deels) als dier afgebeeld. Achnaton maakt een eind aan die tegenstrijdigheid. Hij erkent nog maar één god die voor iedereen zichtbaar is: de zonneschijf (Aton). [15] Over de grens Farao Amenhotep IV voelt zich niet vrij in de hoofdstad Thebe, het bolwerk van de staatsgod Amon. Hij zoekt het conflict en bouwt een aantal tempels voor Aton op het terrein van Amons heiligdom te Karnak. Deze tempels worden aangekleed met reusachtige beelden van hemzelf en zijn vrouw Nefertiti. In zijn vijfde regeringsjaar verandert de koning zijn naam in Achnaton ( Hij die zich nuttig maakt voor Aton ). Ook laat hij een nieuwe hoofdstad bouwen: Achetaton ( Horizon van Aton ). De ruïnes ervan liggen bij het huidige dorp Amarna in Midden-Egypte. Rondom de stad worden vijftien grensstenen opgesteld. De teksten daarop vermelden dat farao Achnaton de grond aan Aton wijdt. Eenmaal verhuist, verklaart Achnaton de stadsgrens nooit meer te zullen overschrijden. De breuk met de traditie is compleet. [17] Leven onder de zon [24] De stad Achetaton In enkele jaren tijd wordt op de maagdelijke oever van de Nijl, bij het huidige dorp Amarna, een nieuwe hoofdstad uit de grond gestampt. De locatie en stadsplanning zijn zorgvuldig afgestemd op Achnatons godsdienstige ideeën. De stad heet Achetaton ( Horizon van Aton ) en is gelegen op de oostelijke Nijloever. Bij zonsopkomst staat de zon exact tussen twee bergen in het oosten. Dat is precies het teken voor horizon in het hiërogliefenschrift. In het droge woestijndal tussen die twee bergen laat Achnaton zijn graf aanleggen.
De hoofdweg van de stad loopt van noord naar zuid en verbindt de koninklijke paleizen. Halverwege ligt het stadscentrum met de zonnetempels voor Aton. Deze hebben hun ingang in het westen, maar het allerheiligste is op het oosten gericht, naar de opkomende zon. [23] De paleizen Langs de tien kilometer lange koningsweg ligt een aantal paleizen. Het eigenlijke woonpaleis is gelegen in het uiterste noorden van de stad. In het stadscentrum bevinden zich het Grote Paleis voor ceremoniële ontvangsten en het Koningshuis, het werkpaleis. Beide zijn door een viaduct over de koningsweg met elkaar verbonden. De paleizen hebben rijke wand- en vloerschilderingen en ingelegde decoratie. Voorstellingen uit de natuur verheerlijken de zonneschijf, de bron van alle leven. Hoge, open zuilenhallen laten de zonnestralen binnenvallen. In een buitenmuur van het Koningshuis zit het Venster der Verschijningen, een raam met balkon. Hier vertonen Achnaton en Nefertiti zich aan het volk en delen zij beloningen uit aan hun hovelingen. In de paleisarchieven wordt de koninklijke correspondentie bewaard: honderden kleitabletten met daarop teksten in spijkerschrift. [18] Het koningsgezin Achnaton is zelf hogepriester van Aton. Hij bemiddelt tussen zijn god en zijn volk. De koning en zijn gezin worden daarom zelf ook vereerd. Hun beelden staan in de Atontempels en op de huisaltaren van de hovelingen. Behalve de koninklijke portretten worden ook unieke afbeeldingen van het gezin in huiselijke kring gemaakt. Achnaton en Nefertiti krijgen zes dochters. Nefertiti is zeer invloedrijk en machtig. Toch is er naast Nefertiti ook een bijvrouw, Kiya. Mogelijk is zij de moeder van Toetanchamon, Achnatons opvolger. Ook Achnatons moeder Teje is geregeld te gast in Achetaton. De karikaturale vroege kunststijl maakt nu plaats voor een evenwichtiger naturalisme. Vooral de portretten van Nefertiti zijn van grote schoonheid. Toch weten we natuurlijk niet hoe de afgebeelde personen er echt uitzagen. [26] Tempels voor de zon Achnatons stad is gewijd aan de zonnegod Aton. Aton is koning van de schepping en bron van alle leven. De naam van de god wordt daarom in twee koningsringen (cartouches) geschreven, net als die van de farao zelf. Achnaton is Atons aardse incarnatie en zijn hogepriester. In het stadscentrum staan twee enorme zonnetempels voor Aton. De grootste is 750 meter lang en bestaat uit een aantal binnenhoven zonder dak. Honderden altaren staan daar vrij in het zonlicht.
Regelmatig bezoekt de koning de tempel om voedsel en drank aan Aton te offeren. Belangrijk is ook de rol van Nefertiti en de prinsessen in het ritueel. Aan de rand van de stad liggen tuinen met kapellen (de zogenaamde zonneschermen ) voor de eredienst van de koninklijke vrouwen. [27] Loflied voor Aton In de eredienst voor de goden spelen lofliederen (hymnen) van oudsher een grote rol. Priesters dragen deze teksten voor, begeleid door koren en muzikanten. De teksten worden ook uitgeschreven op papyrusrollen of tempelwanden. Hymnen zijn meestal vrij stereotiep van taal en lijken op elkaar. Veel hymnen bezingen de betreffende god als schepper en alheer. Het lijkt bijna alsof de gelovigen alleen voor deze ene god oog hebben. Toch is er nooit twijfel aan de waarden van het polytheïsme (veelgodendom). Ook bij de verering van Aton wordt een hymne gereciteerd. Deze is verrassend nieuw en fris van taal. Aton wordt bezongen als de enige god en als de schepper van de natuur. Achnaton zou de tekst zelf hebben geschreven. Het langste afschrift is ontdekt in het graf van zijn hoveling Eje. [29] Levend beeld van Aton Traditioneel is het gewone volk niet welkom bij de dagelijkse offerrituelen in Egyptische tempels. Alleen bij de jaarlijkse processies krijgen de gelovigen een glimp van het godenbeeld te zien. Het beeld wordt dan rondgedragen van de ene tempel naar de andere. Ook in de tempels van Aton worden toeschouwers geweerd. Er is niet eens een godenbeeld meer, want farao Achnaton is zelf het Levend beeld van Aton. Achnatons dagelijkse rit over de koningsweg komt in plaats van de traditionele processies. Voorafgegaan door soldaten en hovelingen rijdt de koninklijke strijdwagen door de stad, op weg naar het woonpaleis, het werkpaleis of de tempel. Toeschouwers werpen zich in het stof voor farao Achnaton. Bij bijzondere gelegenheden vaart de koning in zijn statiebark op de rivier. [25] De nieuwe stijl Achnaton gebruikt kunst als middel om zijn denkbeelden te verspreiden. Bouwmeesters en kunstenaars zijn de eerste bewoners van Achetaton. Zij geven vorm aan de stad, en daarmee aan de ideeën van farao Achnaton. Achnatons opperbeeldhouwer Bak beweert dat de farao hem persoonlijk heeft onderwezen in de nieuwe kunststijl. De verering van de zonnegod als schepper van de natuur wordt weerspiegeld in een krachtige naturalistische stijl. De fanatieke gedrevenheid van Achnaton
leidt tot een grotere expressiviteit. Kunstenaars oefenen de nieuwe vormen aan de hand van gipsmodellen en schetsen. Het nieuwe naturalisme manifesteert zich in andere proporties van het menselijk lichaam. Afbeeldingen van het landschap geven een suggestie van ruimte. De belangstelling voor het familieleven komt tot uiting in een nadrukkelijke weergave van leeftijd, emoties en intimiteit. [28] Stadsgezicht Afgezien van het hofleven is Achetaton een stad als iedere andere in het Oude Egypte. De beroepsbevolking bestaat uit ambtenaren, priesters, handwerkslieden en boeren. Ook wonen er kleine aantallen buitenlanders, vooral Nubiërs en Syriërs. De villa s van de rijken met hun grote tuinen staan soms tussen de achterbuurten. De rechthoekige stadshuizen bestaan uit een aantal kamers op de begane grond, met daarop een dakterras. Tussen de huizen staan werkplaatsen en magazijnen. Afbeeldingen laten zien dat er stallen waren voor de runderen die in de tempels werden geofferd. Bij de paleizen moeten ook paardenstallen zijn geweest. Overal liggen putten voor de watervoorziening. De gebouwen zijn gemaakt van in de zon gedroogde kleistenen (tichels). Alleen in tempels, paleizen en villa s zijn bepaalde onderdelen van het duurdere kalksteen gemaakt. [30] Wonen in Achetaton Voorwerpen uit de woonhuizen van Achetaton geven een goede indruk van het leven van alledag. De kleistenen huizen zijn spaarzaam gemeubileerd. Licht treedt binnen door de tralievensters. Alleen de rijkste huizen hebben sanitair. De mensen spinnen en weven om hun linnen kleding te kunnen maken. Ze dragen gevlochten sandalen en kleurige sieraden. Beschilderd aardewerk, in Achetaton zelf gemaakt of geïmporteerd, dient voor opslag van voedsel of cosmetica. Voor het bereiden van de maaltijd wordt eenvoudiger aardewerk gebruikt. De kostbaarste bezittingen zijn metalen gereedschappen. Veel kostbaarheden zijn echter meegenomen toen de stad uiteindelijk verlaten werd. De rijken hebben huisaltaren met politiek correcte beeldjes van de koninklijke familie. In de gewone huizen overheerst stiekem nog het geloof in de oude goden en aan magie. [31] Leven zonder zon
[32] Graf van Paätonemheb Buiten Achnatons hoofdstad reikt de invloed van het nieuwe geloof niet ver. In Thebe en Memphis staan wel Atontempels. Maar in de rest van het land worden alleen de oude tempels gesloten en de godenbeelden kapotgeslagen. Toch blijven veel mensen de oude goden trouw. Er zijn maar weinig mensen die zich naar Aton noemen. De hoveling Paätonemheb is één van hen: zijn naam betekent de Aton viert feest. Toch aanbidt Paätonemheb in deze kapel, die bovenop zijn graf heeft gestaan, de god Osiris. Van Aton is geen spoor te vinden. Als Achnaton dood gaat, wordt Achetaton verlaten. De revolutie is voorbij. Paätenemheb bouwt zijn kapel op de begraafplaats van de nieuwe hoofdstad Memphis, bij het huidige dorp Sakkara. In Memphis is hij werkzaam als schenker des konings van de nieuwe farao, Toetanchamon. [33] De dood van Achnaton In zijn 17 de regeringsjaar (rond 1336 voor Chr.) overlijdt Achnaton. In de oostelijke bergen van Achetaton is al een koningsgraf uitgehouwen. Daar wordt het lichaam van de farao begraven. Zijn moeder Teje en drie van zijn dochters zijn er al eerder bijgezet. Nefertiti overleeft haar man slechts kort en neemt wellicht zelf even de regeringsmacht over. Over haar begraafplaats is niets bekend. Ook de hovelingen hebben rondom de stad hun graven laten klaarmaken. Vele daarvan zijn nooit gebruikt. Voor doden heeft Achnatons geloof weinig aantrekkelijks. Aton stelt de overledenen geen hiernamaals in het vooruitzicht en de dodengod Osiris is taboe verklaard. Veel traditionele grafgiften zijn door Achnaton afgeschaft. Wie de keus heeft, laat zich daarom niet in Achetaton begraven. Na Achnatons dood loopt de stad leeg en verdwijnt hij onder het zand. [34] Graf van Horemheb Kort na Achnatons dood zetten aanhangers van het oude geloof de negenjarige Toetanchamon op de troon. Achetaton wordt verlaten, Memphis wordt de nieuwe residentie. Hier laten de belangrijkste ambtenaren van het rijk hun graven aanleggen op het grafveld van Sakkara. Het grootste graf in dit terrein bouwt generaal Horemheb. Onder farao Toetanchamon is hij Minister van Defensie. In feite is Horemheb, en niet de minderjarige farao, de verantwoordelijke voor het buitenlandse beleid van Egypte. Daarnaast gaat Horemheb de titel kroonprins voeren: de generaal wil zelf farao worden. Achnaton heeft de buitenlandse politiek verwaarloosd. Horemheb organiseert daarom veldtochten naar West-Azië. In zijn graf laat hij hoogtepunten uit zijn carrière afbeelden. Daarbij zijn lange rijen buitenlandse gevangenen en Horemhebs huldiging door de farao.
[35] Contrarevolutie [37] Van kind tot koning Toetanchamon is negen jaar oud als hij op de troon wordt gezet en achttien wanneer hij overlijdt. Vermoedelijk is hij een zoon van Achnaton en zijn bijvrouw Kiya. Hij heet eerst Toetanchaton ( Levend beeld van Aton ) maar wanneer hij op de troon komt, verandert hij zijn naam in Toetanchamon ( Levend beeld van Amon ). In naam regeert de kindkoning zelf, maar in feite hebben ervaren ambtenaren zoals Maya en Horemheb de macht in handen. Maya is Directeur van het Schathuis, een soort Minister van Financiën, en regelt het binnenlands bestuur. Horemheb is opperlegeraanvoerder of Minister van Defensie en herstelt de rust in het buitenland. Samen maken zij de revolutie van Achnaton weer ongedaan. Wanneer Toetanchamon jong overlijdt, wordt hij in een eenvoudig graf gelegd. Als door een wonder is dit nooit door grafrovers geschonden. [39] Terug naar de tempels Achnaton heeft de tempels van de oude goden gesloten, hun beelden kapotgeslagen en hun namen weggebeiteld. Toetanchamon laat alles weer restaureren. Aan het hoofd van deze operatie staat de Directeur van het Schathuis Maya. Na Toetanchamons kinderloos overlijden wordt Eje de nieuwe farao (1322-1319 voor Chr.). Vermoedelijk is hij Nefertiti s vader. Daarna grijpt generaal Horemheb de macht (1319-1292 voor Chr.). Horemheb distantieert zich volledig van de revolutie van farao Achnaton: voor hem is Achnaton de misdadiger van Achetaton. De tempels en paleizen van Achnaton worden moedwillig afgebroken. Ondanks alles hebben sommige van Achnatons ideeën een plaats gekregen in de Oudegyptische godsdienst. Zo vertoont de zonneverering ook later soms trekken van monotheïsme (ééngodendom). Toch blijven de Egyptenaren hun vele traditionele goden trouw in de eeuwen die volgen. [38] Kunst aan banden In Achnatons laatste regeringsjaren heeft de kunststijl niet meer zo n extreem karakter. Daarom verandert er niet zoveel na zijn dood. Nog een tijd lang blijft de Egyptische kunst heel naturalistisch.
De belangstelling voor het uitbeelden van kinderen, buitenlanders en oude mensen blijft bestaan. De lichamen hebben nog een tijd lang de dikke buiken en dunne ledematen van de kunst ten tijde van farao Achnaton. Toch worden de meeste portretten weer geïdealiseerd. Vanaf 1300 voor Chr. worden door farao Horemheb en zijn opvolgers van de nieuwe dynastie der Ramessiden (gesticht door Ramses I) de oude proporties en stijlkenmerken weer ingevoerd. Toch blijft de invloed van Achnatons kunst - de Amarnakunst - doorklinken, met name in landschapsscènes. [40] Een koppige farao Was koning Achnaton nu gek of geniaal? Voor veel Egyptenaren was Achnaton ongetwijfeld een gevaarlijke gek. Hun hele wereldbeeld stortte in en ze kregen er met de nieuwe godsdienst te weinig zekerheden voor terug. Daarom werd de farao na zijn dood verguisd en werd zijn revolutie ongedaan gemaakt. Als wij, moderne mensen, over die drieduizend jaar terugkijken, zien we misschien wat anders. Het eerste individu uit de geschiedenis is Achnaton wel genoemd, of de eerste voorvechter van het monotheïsme. Maar was het wel zo geniaal om het volk in verwarring te brengen, en is het wel monotheïsme als je ook jezelf en je gezin laat aanbidden? De revolutie van Achnaton is dan vooral interessant als experiment met een nieuwe vorm van religie. De Egyptenaren waren er nog niet aan toe. Het waren andere volkeren die het monotheïsme verder zouden ontwikkelen.