MIDDELEEUWS UTTILOCH ONDER WIJK AARDHUUS? In 2013 is bij een archeologisch onderzoek aan de rand van Uddel - op de plek waar nu de woonwijk Aardhuus ligt - een archeologische vindplaats ontdekt. Sporen en vondsten wijzen op bewoning aan het eind van de Vroege Middeleeuwen, ongeveer 1200 jaar geleden: een dorpje met enkele boerderijen en bijgebouwen. Doorsnede van een voorraadkuil (kleine kelder) die na gebruik opgevuld is met verbrande leem. In deze tijd werd er op de Veluwe op grote schaal ijzererts gedolven, verwerkt tot ijzer en verhandeld. De Hunneschans bij het Uddelermeer heeft hierin waarschijnlijk een rol gespeeld. Ook in dit dorpje aan de rand van het huidige Uddel heeft men zich met het bewerken van ijzer beziggehouden. Is met deze nederzetting dan het middeleeuwse Uttiloch gevonden? Het Uddel dat al in 792 na Christus in een schriftelijke bron genoemd wordt? Hoe zag dit dorp er dan uit? En waarvoor diende de ontdekte palissade die een deel van de nederzetting afschermde van de rest? In deze brochure lees je meer over het archeologisch onderzoek, de vondsten die gedaan zijn en het ontdekte dorp.
Archeologisch onderzoek Omdat de gemeentearcheologen al verwachten dat hier archeologie in de bodem zat is ruim voor de bouw van woonwijk Aardhuus een archeologisch vooronderzoek gedaan. Eerst een booronderzoek en vervolgens een proefsleuvenonderzoek. Daarvoor worden verspreid over het terrein als een steekproef- sleuven gegraven om te zien of er archeologische resten in de bodem zitten. Archeologen zoeken daarbij niet alleen naar voorwerpen uit het verleden, zoals aardewerkscherven, maar vooral naar verkleuringen in de grond. Want waar in het verleden gegraven is in de bodem is eeuwen later nog precies te zien aan een andere kleur grond waarmee bijvoorbeeld een greppel later is opgevuld. Met behulp van de scherven kunnen ze dateren wanneer die greppel is opgevuld. Bij de Aardhuus-locatie bleek op een deel van het terrein veel van die verkleuringen, grondsporen aanwezig te zijn. Het waren veel paalkuilen waarin ooit de palen van boerderijen of schuren hebben gestaan. Ook konden resten van ingegraven kleine gebouwtjes (hutkommen), grote opslagkuilen, smalle langgerekte greppels die ooit de verschillende erven hebben gemarkeerd, een palissade en één grote diepe waterput worden herkend. Aan de hand van vorm van de boerderijen en het vondstmateriaal kon worden bepaald dat hier in de 8ste en 9 e eeuw is gewoond. Om ervoor te zorgen dat deze grondsporen bij de bouw niet ongezien verloren zouden gaan, maar deze nog onbekende informatie over het verleden ook voor de toekomst bewaard kon worden is ter hoogte van de bouwblokken opgegraven. In één maand hebben archeologen van archeologisch onderzoeksbureau Econsultancy ruim 3.000 grondsporen opgetekend en onderzocht en ongeveer 4.000 vondsten verzameld. Uit de sporen konden plattegronden van 31 boerderijen en 42 bijgebouwen worden geconstrueerd. Na de opgraving zijn al deze gegevens geanalyseerd wat heeft geleid tot veel nieuwe en belangrijke informatie over Uddel en omgeving. Hutkommen Er zijn resten van vele kleine ingegraven gebouwtjes gevonden, die archeologen hutkommen noemen. Voor een hutkom of eigenlijk komhut - werd een gat gegraven van ca 1,5 bij 2,5 meter en een kleine meter diep. De bodem van het gat vormde de vloer en aan de kopse kanten stonden twee forse palen die waarschijnlijk de nokbalk van het dak droegen. De wanden werden waarschijnlijk gemaakt van gevlochten wilgentenen, aangesmeerd met leem. Waarvoor de hutkommen gebruikt zijn weten we niet zeker. Door de diepe ligging was het er vochtig wat het geschikt maakte voor het weven van wol, maar de donkerte weer niet. Weinig licht is wel gunstig voor het smeden van ijzer maar vanwege de rook gebeurde dat mogelijk elders. Doordat het donker, koel was met een hogere luchtvochtigheid was een hutkom wel ideaal voor het bewaren van voedsel. Denk maar aan onze kelders. Vroeg middeleeuws Uddel Uit alle onderzoeksgegevens is herleid dat hier in de 8 e en 9 e eeuw na Christus een dorpje was. Dat is heel bijzonder want hoewel dit een zeer belangrijke periode was voor de Veluwe zijn er nog maar weinig vindplaatsen opgegraven. Dit onderzoek levert dus heel veel waardevolle nieuwe informatie op. In totaal zijn er 31 boerderijen herkend, maar die zijn niet allemaal van dezelfde tijd. Op het opgegraven deel stonden doorgaans 6 boerderijen tegelijk. Niet het hele dorpje is opgegraven omdat sommige stukken niet door de bouw bedreigd werden. Bovendien strekt het zich ook nog ten zuiden en westen buiten het terrein van de nieuwbouwwijk uit. Plattegrond van een boerderij. Van alle paalkuilen is de helft uitgegraven om te zien hoe diep de oorspronkelijke kuil was. In de voorgrond sporen van twee hutkommen. 8 e eeuw De oorsprong van de nederzetting ligt waarschijnlijk tussen 720 tot 780 na Christus en bestond toen uit twee of drie erven in de buurt van een waterput. Deze put blijft tot ver in de 9 e eeuw in gebruik. De boerderijen waren van houten palen met vlechtwerkwanden en een rieten dak. Mens en vee leefden
hierin samen. Op het erf stond waarschijnlijk een schuur en twee of drie hutkommen. Ook had men grote diepe kuilen voor de opslag van bijvoorbeeld graan. In de directe omgeving van de erven waren ook kleine akkers. Deze akkers waren in de bodem als een bolvormige, donkerbruine humeuze grondlaag te herkennen. De akkers zijn waarschijnlijk niet permanent in gebruik geweest. Door te rouleren met meerdere gewassen en braak laten liggen hield men ze vruchtbaar. Lintbebouwing Al snel na de stichting ontstaat er een lintbebouwing. Er zijn geen sporen van een weg of zandpad gevonden. Maar de oriëntatie van de bebouwing sluit aan bij een van zuidwest naar noord-noordoost lopende handelsroute. Die liep vanaf het Bleke meer en de Hunneschans via de nederzetting in de richting van Elspeet en Epe. Via de Hunneschans en het Uddelermeer was het waarschijnlijk mogelijk om via de Leuvenumsebeek in de richting van Ermelo en Harderwijk te komen. Direct ten noordoosten van de opgraving zijn in het verleden al begravingen gevonden uit dezelfde tijd als het opgegraven dorpje. Waarschijnlijk lag dit grafveld ook langs deze route. Bijzondere hutkom Soms worden er ook hutkommen gevonden zonder de sporen van palen op de kopse kant. We wisten eerst niet goed hoe in dat geval het dak gedragen werd. In deze opgraving zijn resten gevonden van een hutkom die is afgebrand en daardoor hebben de archeologen een andere constructie ontdekt. Deze hutkom is in eerste instantie gebouwd met een paal op iedere kopse kant en een forse paal in twee hoeken met daartussen een vlechtwerkwand. Ook lijkt er een tussenwand van vlechtwerk te zijn geweest. Na een bepaalde tijd is de hutkom verbouwd waarbij de meeste palen zijn verwijderd. Vervolgens zijn liggende houten balken aangebracht waarop het opgaande bouwwerk gestaan moet hebben. Nadat het gebouwtje is afgebrand is deze afgebroken en verlaten. Totdat de verbrande resten door de archeologen weer zijn vrij gelegd. Reconstructie van het opgegraven deel van het dorpje in de 8 e eeuw. IJzerbewerking Waarom juist op deze plaats een dorpje is ontstaan is niet helemaal duidelijk. Mogelijk heeft het te maken met het produceren van ijzer op de Veluwe, waarvan bekend is dat het in de Vroege Middeleeuwen op grote schaal gebeurde. Tot op de dag van vandaag zijn hiervan nog de slakkenhopen (afval) en de langgerekte kuilen waarin men de ijzerrijke klapperstenen heeft uitgegraven op verschillende plaatsen op de Veluwe te zien. Dit dorpje ligt in het noorden van het gebied waar het meeste ijzer gewonnen is. Bij de opgraving is veel afval gevonden dat ontstaat bij de verdere verwerking van het ruwe ijzer naar smeedijzer. Aanwijzingen voor het winnen van het ruwe ijzer uit de klapperstenen zijn
Smeden op z n vroegmiddeleeuws bij de open dag van de opgraving. bij het onderzoek niet gevonden. Wel bevinden zich ten oosten van het opgegraven stuk enkele kuilen waaruit mogelijk klapperstenen zijn gegraven. Het kan zijn dat de ijzerwinning in het oostelijke, niet onderzochte deel van het dorpje, heeft plaats gevonden waarna de verdere verwerking in het westelijke deel plaatsvond. Uttiloch Die ijzerwinning lijkt de reden te zijn geweest waardoor de Franken, die beneden de grote rivieren hun rijk hadden, grote interesse kregen voor dit gebied. De Franken die in de 7 e en 8ste eeuw hun gebied sterk uitbreiden kwamen in het westen en noorden van het huidige Nederland in contact met de bewoners van het gebied wat toen Frisia heette, de Friezen. Dit zeevarende volk dat handel dreef liet niet zomaar over zich heen lopen waardoor het geregeld tot botsingen kwam. De behoefte aan een grote hoeveelheid ijzer voor de productie van wapens en andere voorwerpen was dan ook groot. De verovering van de Veluwe door de Franken lijkt, wat Uddel aangaat, te hebben plaatsgevonden in de loop van de 8ste eeuw. Er bestaat een oorkonde uit 792-793 na Christus waarin Walther en Richtlint een hoeve met een gebouw in de villa of mark Uttiloch schenken aan de abdij van Lauresham in Duitsland. Hoewel een sluitend bewijs ontbreekt, is het opgegraven dorpje hoogstwaarschijnlijk de nederzetting die wordt bedoeld in de schenkingsakte: Uttiloch. De verovering van de Veluwe door de Franken heeft ongetwijfeld grote gevolgen gehad voor de bevolking. De nederzetting Uttiloch lijkt juist door de invloed van de nieuwe heersers te groeien. Er ontstaan nu ook ten noorden van de mogelijke zandweg nieuwe erven. In het noordoosten komen de nieuwe boerderijen dichter op elkaar te staan. Mogelijk heeft deze toename in bebouwing (en bevolking) te maken met het opschroeven van de verwerking van ijzer binnen de nederzetting. IJzeroven voor het maken van ruw ijzer (wolf) uit klapperstenen. Onderuit de oven loopt het afval, de slak. Het ijzer vormt zich in de oven. Het ruwe ijzer (wolf) zoals het uit de ijzeroven komt.
9e eeuw De uitbreiding van het dorp zet zich in de 9e eeuw door. De lintbebouwing is er nog maar in het noordoostelijke deel van de opgraving vinden grote veranderingen plaats. Dat komt door de aanleg van een halfronde palissade, ergens in het midden van de 9e eeuw. Deze omheining bestaat uit een dubbele rij dicht op elkaar staande palen en heeft binnen het onderzochte terrein een lengte van al ruim 135 meter. Door de aanleg hiervan wordt een herindeling van de erven in het noordoostelijke deel noodzakelijk. Waarom het oostelijke deel van het dorp vanaf het midden van de 9e eeuw wordt afgeschermd door een fors verdedigingswerk is de vraag. Al gauw denken we aan de dreiging van de Noormannen die juist in deze periode huis houden op veel plaatsen in het Karolingische gebied. Mogelijk is ook in deze periode de Hunneschans ontstaan. Reconstructie van het opgegraven deel van het dorpje in de 9e eeuw na Christus. De palissade omgrenst het oostelijke deel van de nederzetting. Hierom wordt verondersteld dat het belangrijkste deel van het dorp in het oosten ligt. Wat opvalt, is dat er ook nog bebouwing in het westen buiten de palissade aanwezig is. De palissade is afgebroken tussen 950 en 1090 na Christus. Binnen het plangebied zijn geen andere sporen van na de 9e eeuw gevonden. Of de bewoning daarna eindigt, is echter niet zeker. Omdat niet het hele dorpje is opgegraven kan het zijn dat zowel oudere als jongere periodes nog niet zijn ontdekt Met houtblokken zijn de paalkuilen van de palissade en een boerderij aangegeven. Huis 7 Karakteristiek voor veel van opgegraven huisplattegronden is de bootvorm door de licht gebogen wanden. Bij de oudste huisplattegronden is een driedeling te zien, met het woongedeelte in het midden en aan de uiteinden een stal en een kleinere aparte ruimte, mogelijk een werkplaats of opslagruimte. Dit is goed te zien in de huisplattegrond van huis 7 dat is gedateerd in 750-780 na Christus. Met de stal in het westen en de kleine ruimte in het oosten. Deze huisplattegrond is misschien wel de mooiste en volledigste plattegrond die tijdens de opgraving is opgetekend. De plattegrond is 8,2 meter breed en 18,5 meter lang. In het midden van de plattegrond ter hoogte van de scheiding van de stal en het woongedeelte zaten twee ingangen. Daarnaast lijkt er een aparte ingang te zijn geweest aan de zuidwestzijde van de stal. Alle grondsporen van huis 7. Ingangen bij de grijze pijlen.
Verbeelding In de woonwijk Aardhuus is op een speelse manier een verwijzing naar de middeleeuwse vindplaats gemaakt. Op de centraal gelegen speelplek staat een speelelement dat gebaseerd is op één van de boerderijen die aan het eind van de 8 e eeuw hier heeft gestaan, door de archeologen huis 7 genoemd. gestaan waardoor de vlam de zijkant van de pot heeft geblakerd. Maar waarom werd een kaars in een pot gebrand? Mogelijk om te voorkomen dat de kaars minder snel uit gaat door wind of tocht. Slijtagesporen op de bodem laten zien dat de pot eerst bij het bereiden van voedsel is gebruikt en daarna, mogelijk na het breken een tweede leven heeft gekend als kaarshouder. Het is goed voor te stellen dat men deze pot heeft gebruikt om wat meer licht te creëren binnen de donkere hutkom waarin de pot werd gevonden. Schets voor het speelelement gebaseerd op één van de opgegraven boerderijen. Aardewerk Het merendeel van de aardewerken potten werd door de bewoners zelf gemaakt zonder draaischijf. Ze werden vooral gebruikt bij het bereiden of bewaren van voedsel. Op sommige scherven zijn aan de binnenkant nog slijtageplekken te zien door het veelvuldig roeren in de pot met een houten of metalen lepel. Vreemde vlek Dat de potten ook voor andere doeleinden zijn gebruikt bewijst een groot stuk van een pot gevonden in de vulling van één van de hutkommen. Naast wat roetaanslag op de rand is aan de binnenzijde van deze pot een langwerpige zwarte vlek te zien. Deze vlek moet zijn ontstaan door vuur en voordat de pot in stukken is gebroken. Dergelijke vlekken op de buitenzijde van een pot kunnen we eenvoudig verklaren door het gebruik als kookpot waarbij de pot in de hete kolen werd geplaatst. De geblakerde binnenzijde stelt ons echter voor een raadsel. Er moet een vuur gebrand hebben binnenin deze pot, maar waarom? En hoe? De beste verklaring is het branden van een kaars. De kaars zal in dit geval te dicht bij de wand hebben Een nieuwe identiteit In de 8ste en 9 e eeuw werden lokaal gemaakte potten niet zo vaak versierd. De handgevormde aardewerken potten uit Uttiloch zijn soms onder de rand versierd met ronde stempels, met traliepatronen of een kruisstempel. Dergelijke stempels op handgevormde aardewerk potten zijn gevonden in heel Noord-Europa. Mogelijk deed men dat om (letterlijk) een stempel te drukken op de zelf gemaakte pot om aan te geven dat deze van hem, haar of van de familie was. Het aanbrengen van stempels kan ook zijn gebeurd vanuit een andere behoefte. De verovering van de Veluwe door de Franken bracht grote veranderingen met zich mee; nieuwe inwoners, een grotere productie binnen de nederzetting en het maken van andere potvormen. In deze periode werd ook het Christendom verspreid, wat mogelijk de grootste verandering teweeg bracht. Het aanbrengen van een kruisstempel op de zelf gemaakte pot kan een uitdrukking zijn van een nieuwe identiteit. Oplage 1.000 exemplaren Drukwerk 2016, gemeente <invullen> Apeldoorn Colofon Uitgave gemeente Apeldoorn Tekst en afbeeldingen Econsultancy, gemeente Apeldoorn