Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid OpleidingsCentrum Hout. modulair handboek hout. Houtverbindingen

Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid OpleidingsCentrum Hout modulair handboek hout Houtverbindingen

ISO 9001 CERTIFIED QUALITY SYSTEM BCCA Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid, Brussel, 2013 Alle rechten van reproductie, vertaling en aanpassing onder eender welke vorm, voorbehouden voor alle landen D/2013/1698/09 Redactie Hoofdredacteur Arch. Edwin De Ceukelaire Redactiecomité Alex Dierickx, Bart De Waele, Bernard Despiere, Christof Termote, Dirk Watthé, Etienne Moernaut, Filip François, Jeroen Doom, Patrick Coene,, Philip Deltour, Silveer De Dobbelaere, Yvo Borry Tekeningen en illustraties en Philip Deltour

Voorwoord Houtverbindingen Voorwoord Het Fonds voor Vakopleiding in de Bouwnijverheid (fvb-ffc Constructiv) kreeg de afgelopen jaren steeds meer vragen naar een degelijk naslagwerk voor de schrijnwerker of de timmerman. Hoewel er heel wat boeken over hout en houtbewerking bestaan, is dit werk een niet te missen aanvulling: het geeft enerzijds een overzicht van de hedendaagse producten, technieken en toepassingen, én sluit anderzijds aan bij de al bestaande beroepsprofielen die stap voor stap omgezet worden in opleidingsprogramma s. Ook nieuwe ontwikkelingen in het opleidingslandschap (het stijgende belang van de bijscholing van de arbeiders, de invoering van het modulaire beroepsonderwijs, e.a.) maakten de opmaak van een nieuw handboektype noodzakelijk. Vele slimme mensen met slimme handen hebben met dit werk een onschatbare bijdrage geleverd om het vakmanschap in ons land op een hoger peil te brengen. Dit handboek richt zich dan ook tot iedereen die het vak onder de knie wil krijgen. In bevattelijke taal en in een sterk visuele stijl worden alle aspecten van het beroep in de kleinste bijzonderheden omschreven en uitgelegd. De lezer zal er een schat aan informatie in vinden, de opleider wordt een handleiding aangereikt die hem toelaat alle aspecten van het beroep aan te leren. Bij de samenstelling van de werkgroep was de inbreng van o.a. de beroepsorganisaties van doorslaggevend belang. Alleen zo kan immers een brug worden geslagen tussen het opleidingsveld en de realiteit van werkvloer of bouwplaats. Voor de gebruikers werd het naslagwerk opgedeeld in zeven vakgebieden die samen goed zijn voor een 30-tal modules van elk 60 tot 200 pagina s. Voor wie zich meerdere delen, of de volledige reeks, wil aanschaffen, werd een bijbehorende opbergmap ontwikkeld. De structuur van de complete reeks vindt u op de keerzijde van de cover. Veel leesplezier en vooral succes! Robert Vertenueil Voorzitter fvb-ffc Constructiv 3

Houtverbindingen Voorwoord ABSTRACT ABSTRACT Dit deel van het Modulaire Handboek Hout handelt over Houtverbindingen. Dit naslagwerk bevat een overzicht van de stappen die genomen worden vooraleer houten werkstukken met elkaar verbonden worden. Tevens worden de gebruikelijke terminologie van de verbindingen, de verschillende verbindingsmogelijkheden en de verhoudingen en profileringen bij deze verbindingen onder de loep genomen. Hiermee is dit handboek een onmisbaar instrument voor elke schrijnwerker. Na een eerste algemeen inleidend hoofdstuk wordt in hoofdstuk 2 kort geschetst welke voorbereidende bewerkingen er worden uitgevoerd vooraleer een stuk hout klaar is om met een ander werkstuk verbonden te worden. In het derde hoofdstuk volgt een overzicht van de gebruikelijke terminologie bij het afschrijven en verbinden van houten werkstukken.. In het vierde hoofdstuk, dat handelt over de verschillende soorten verbindingen, van halfhoutverbindingen tot vingerlassen en haaklassen, wordt duidelijk dat ook hoeveel verschillende verbindingsmogelijkheden er wel niet beschikbaar zijn. Het handboek wordt afgesloten met bijkomende informatie over de verhoudingen en profileringen die toegepast moeten worden bij al deze verbindingen. 4

Inhoud Houtverbindingen Inhoud 1 Algemeen...7 2 Werkvoorbereiding...9 2.1 Werktekening...10 2.2 Houtstaat...11 2.3 De optimalisering van het hout...12 2.3.1 Uitsmetten van massief hout...12 2.3.2 Opdelen van plaatmateriaal...18 2.3.3 Debiteren van massief hout en plaatmaterialen...19 2.4 Schaven...21 2.5 Aanduidingen...24 2.5.1 Doel...24 2.5.2 Onderdelen...30 2.5.3 Werkwijze...34 2.6 Afschrijven...37 3 terminologie houtverbindingen...41 4 Verbindingsmogelijkheden...51 4.1 Koud tegen elkaar...51 4.2 Halfhoutverbinding...54 4.3 Pen-en-gatverbinding...57 4.3.1 Open doorgaande pen-en-gatverbinding..57 4.3.2 Doorgaande pen-en-gatverbinding...59 4.3.3 Niet doorgaande pen-en-gatverbinding...60 4.3.4 Dubbele pen-en-gatverbinding...61 4.4 Losse veer...63 4.5 Koekjesdrevel...65 4.6 Drevels...66 4.7 Losse pen...67 4.8 Tand en groef...69 4.9 In het verstek...71 4.10 Visgraat...72 4.11 Zwaluwstaart...73 4.11.1 Doorgaande zwaluwstaart...73 4.11.2 Niet doorgaande zwaluwstaart...73 4.11.3 Trekzwaluwstaart...74 4.11.4 Schuifzwaluwstaart...75 4.12 Tandverbinding...76 4.13 Liplas...77 4.14 Schuine liplas...78 4.15 Haaklas...79 4.16 Schuine haaklas...80 4.17 Vingerlas...81 5 Verhoudingen en profileringen...83 5.1 Verhoudingen...83 5.2 Profileringen...90 5.2.1 Hoekverbinding met paneelgroef en spatpen...90 5.2.2 T-verbinding met paneelgroef...93 5.2.3 Hoekverbinding met sponning...96 5.2.4 T-verbinding met sponning en paneelgroef met schuine schoudering... 100 5.2.5 Hoekverbinding met lijst en sponning op meer dan 1/3... 102 6 Verklarende woordenlijst... 105 5

1 ALGEMEEN Houtverbindingen 1 ALGEMEEN Houtverbindingen zijn een essentieel onderdeel van diverse houtconstructies. Je vindt ze in alle meubel-, schrijn- en timmerwerk. Vroeger hielden met de hand gesmede spijkers de constructies samen. Nadien werden de spijkers mechanisch vervaardigd. Deze methode van verbinden was niet echt constructief, want de verbindingen kwamen gemakkelijk los en ze waren niet stabiel. IJzeren spijkers gingen roesten bij contact met vocht en veroorzaakten in bepaalde gevallen ook plaatselijke verkleuring van het hout. Om betere constructies uit te voeren kwamen er later methoden zoals halfhout-, en pen-en-gatverbindingen. Het gebruik van houten pinnen en spieën bij de verbindingen maakte de constructies steviger. In een latere fase werden de verbindingstechnieken moeilijker om uit te voeren door het gebruik van verstekverbindingen. Studie en ontwerp resulteerden in het gebruik van zwaluwstaarten, vingerlasverbindingen, enz. Het gebruik van diverse lijmsoorten leidde tot nog betere resultaten. Mechanisatie verdrong stelselmatig de manuele uitvoering van de verbindingen. Met machines kon je de verbindingen nauwkeuriger en economischer uitvoeren. Hoewel het manueel uitvoeren sterk verminderd is, blijft de kennis van de voorbereidende werkzaamheden, zoals opstellen van de werkvolgorde, de werktekening, het opstellen van een borderel, het uitsmetten en het paren, elementair voor de houtbewerker. Ook inzicht in de constructies is hier heel belangrijk. De laatste ontwikkelingen bij de houtverbindingen situeren zich vooral in de uitvoeringsmethoden en in het gebruik van mechanische verbindingsmiddelen. Zo kan je bij demonteerbare verbindingen gebruik maken van diverse mechanische systemen in metaal of kunststof. Demonteerbare constructies met onzichtbare verbindingen werken op basis van een magnetisch systeem. Deze worden hoofdzakelijk toegepast bij meubelconstructies. Bij daktimmerwerk zijn er nu diverse systemen van nagelplaten om de delen van de spanten met elkaar te verbinden. In de verschillende sectoren die bij het maken van houtverbindingen lijmen gebruiken, vind je nu producten op basis van polymeren. 7

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 2 WerkvoorberEIDING Met de werkvoorbereiding bedoelen we de opeenvolgende stappen die nodig zijn om een werkstuk te starten: vanaf de werktekening tot en met de afschrijving. Nadien worden de bewerkingen uitgevoerd om tot een constructie te komen. Volgende bewerkingen volgen elkaar op: de werktekening maken; de houtstaat of borderel opstellen; de nodige stukken op het ruwe hout uitsmetten of aanduiden; de stukken debiteren of verdelen; de gedebiteerde stukken schaven; de geschaafde stukken afschrijven. Patrick Coene Patrick Coene De uitvoering van een constructie bepaal je met het oog op de latere toepassing. In hoofdstuk 5 Verhoudingen en profileringen gaan we gedetailleerd in op mogelijke constructies voor houtverbindingen. Toch moeten we vooraf weten waarom we voor een bepaalde houtverbinding kiezen. Deze keuze hangt in grote mate af van het afgewerkte product. Gaat het om een meubel, timmerwerk, binnen- of buitenschrijnwerk? Is de constructie eenvoudig of eerder complex? Wordt de verbinding gedeeltelijk handmatig of volledig machinaal uitgevoerd? Verder bepalen de kostprijs en de machinale uitrusting mee de keuze van de toegepaste houtverbindingen. Het doel van de verbinding speelt ook een belangrijke rol. Een vaste constructie is anders geconstrueerd dan een demonteerbare. Bij gebruik van glas moet je bij glasbreuk het glaspaneel zonder al te veel moeite kunnen verwijderen. Een verbinding met een sponning is hier beter dan met een groef. Wordt een lijstverbinding in het verstek samengebracht of worden de lijstprofielen niet doorgefreesd? Al deze mogelijkheden moet je vooraf goed inschatten voor je een keuze maakt. Bij de volgende stap, de werktekening, is de keuze al gemaakt en kun je de verbinding in detail uittekenen. Contraprofilering 9

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.1 Werktekening Een werktekening is een tekening op ware grootte van het uit te voeren werkstuk. Via deze tekening worden bepaalde details of vormen overgenomen bij de afschrijving. Naast de belangrijkste aanzichten brengen we ook doorsneden aan. We kunnen ze afzonderlijk of in de aanzichten tekenen. Je kunt manueel of met de computer tekenen. Voor alle duidelijkheid vermeld je de hoofdafmetingen. Je kunt ook codes op de onderdelen aanbrengen. Die dienen dan als referentie in de houtstaat. Werktekening Patrick Coene 10

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Tip de houthandel gebruikt vaak nog de duimafmetingen. 2.2 Houtstaat De houtstaat, borderel of houtlijst, is een tabel waarop alle onderdelen van het uit te voeren werkstuk opgenomen zijn. Elk onderdeel wordt aangeduid met zijn naam, het aantal nodige stukken, de netto afmetingen en het materiaal waaruit het onderdeel is vervaardigd. De lijst kun je nog aanvullen zijn met de code, de bruto afmetingen en opmerkingen over het onderdeel, bijvoorbeeld dat het een speciale bewerking moet ondergaan. Houtlijst van: tafel Bonnr.: GRI_057_04 in millimeter Code Benaming Houtsoort Handelsdikte Aantal Lengte Breedte Dikte Opmerkingen A lange regels witte es 32 2 1329 100 28 B korte regels witte es 32 2 878 100 28 C poten witte es 32 4 762 80 80 dikte verlijmen 3x27mm D blad witte es 28 1 1390 940 28 gelamelleerd paneel doorzagen E bijlegblad trappaneel es 28 2 350 940 28 doorlopende structuur met blad F onderplaat multiplex es 18 1 1220 866 18 11

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.3 De optimalisering van het hout 2.3.1 Uitsmetten van massief hout Het ruwe, massieve hout waaruit je een werkstuk opstart, wordt in de handel op twee verschillende vormen aangeboden: het zogenaamde boolhout en het gekantrechte (gevierschaalde) hout. 12

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Patrick Coene Het op bool zagen betekent de stam in planken verdelen volgens een welbepaalde diktemaat. De planken zijn langs de twee diktezijden gezaagd en behouden langs de buitenzijden de vorm van de stam (wankant). 13

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Bij het kantrechten worden de gezaagde boolplanken langs twee zijden gezaagd waardoor er balken (dikker) of planken (dunner) met rechte hoeken (meskant) ontstaan. 14

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Het verzagen van een boomstam brengt eigenlijk een drietal soorten planken voort, naargelang de stand van de groeiringen: dosse planken, die zich aan de buitenzijden van de boomstam situeren, met horizontaal lopende groeiringen; halfkwartierplanken, die zich tussen de buitenste en de middelste planken situeren, met groeiringen die het midden tussen horizontaal en verticaal houden; kwartierplanken, die zich in het midden van de boomstam situeren, de zogenaamde hartplanken, met verticaal lopende groeiringen. 15

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 16

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Patrick Coene Uitsmetten doe je als je handmatig met een potlood onderdelen op de ruwe grondstoffen uitschrijft, aanduidt of uittekent. Bij deze methode gebruik je een mal voor stukken met gebogen of schuine vormen zoals traptreden en stoelpoten. Je kunt ook uitsmetten met een vetkrijt of vetpotlood. De aangebrachte lijnen kunnen later door de laserstralen van een machine gedetecteerd worden. Deze werkwijze pas je vooral toe als je gekantrecht hout afkort. Uitsmetten Uitsmetten moet je doordacht doen, met veel aandacht voor de standaardafmetingen van de grondstoffen en de gebreken van het hout. De uitgesmette afmetingen van het onderdeel, vooral bij massief hout, zijn uiteraard ruimer dan de afgewerkte afmetingen. In de lengte tel je er minimaal 20 mm bij, in de breedte 7 tot 10 mm. Voor de dikte gebruik je de standaardafmeting die het dichtst je afgewerkte maat benadert. 17

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.3.2 Opdelen van plaatmateriaal Bij het uitsmetten of opdelen van plaatmaterialen moet je absoluut rekening houden met de standaardafmetingen van de platen in de lengte en de breedte. Bij gefineerde platen met een duidelijke houtrichting of bij plaatmaterialen waarbij een decor met houtstructuur is voorzien, moet je rekening houden met de richting van de houtdraad. Maar het is geen regel dat de langste afmeting van de plaat de lengterichting van de houtstructuur aanduidt. 18

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 2.3.3 Debiteren van massief hout en plaatmaterialen We debiteren of verzagen machinaal alle vermelde onderdelen uit de houtstaat uit ruw massief hout. Dat kunnen we zowel op bool als gekantrecht op standaardafmetingen aankopen. Ook de onderdelen uit plaatmaterialen kunnen we verzagen uit diverse soorten platen die op standaardafmetingen in de handel te krijgen zijn. Voor het massieve hout gebruiken we een draagbare handcirkelzaagmachine, een cirkelzaagmachine met radiale arm, een lintzaagmachine, een afkortzaagmachine of een meerbladzaagmachine om te schulpen. Voor plaatmaterialen maken we gebruik van een horizontale of verticale paneelzaagmachine of een opdeelzaagmachine waarbij een computer en een optimalisatieprogramma ons helpen bij het economisch uitsmetten. Het hout kunnen we haaks t.o.v. de lengterichting van de stam, dus dwars over de vezels bewerken. We bewerken op dat ogenblik het kopshout of het transversale vlak. Een voorbeeld hiervan is het afkorten. Patrick Coene Debiteren van massief hout met de afkortzaag, afkorten 19

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Je kunt het hout ook in de lengterichting van de stam, dus volgens de lengte van de vezels bewerken. Je bewerkt op dat ogenblik het langshout. Deze bewerking kan volgens het kwartiers- of radiale vlak ofwel volgens het dosse of tangentiale vlak. Beide vlakken ontstaan volgens het snijvlak in de boomstam. Een voorbeeld hiervan is het schulpen. Debiteren van massief hout met de lintzaag (schulpen van een boolplank) Patrick Coene Patrick Coene Debiteren van plaatmateriaal met de paneelzaagmachine 20

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 2.4 Schaven Na het debiteren van de verschillende onderdelen kunnen we schaven. Bij deze bewerking voorzien we de ruw gezaagde stukken van een gladder oppervlak, zodat we vlakke en haakse stukken krijgen. We onderscheiden bij het schaven in principe vier opeenvolgende bewerkingen: Vlakschaven Haaks schaven Vlakschaven Patrick Coene Patrick Coene Haaks schaven 21

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Op breedte schaven Van dikte schaven Op breedte schaven Patrick Coene Patrick Coene Van dikte schaven 22

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Voor het vlak en haaks schaven gebruiken we een vlakschaafmachine of een vlakbank. Heel belangrijk bij het vlakschaven is de stand van de afvoertafel. Om vlak en recht te kunnen schaven moet die tafel correct ingesteld staan volgens de snijcirkel van de schaafas. Bij het haaks schaven moet de geleider ingesteld staan op 90. In beide gevallen wordt het hout manueel via de tafels over de schaafas gebracht. De laatste twee bewerkingen noemen we ook wel eens op afmeting schaven. Bij het op afmeting schaven gebruiken we een vandiktebank, We schaven alle werkstukken eerst op breedte en dan op dikte. De vier schaafbewerkingen kunnen we ook met één machine uitvoeren. Het hout wordt dan in één doorvoer aan vier zijden geschaafd en dit volgens de gebruikelijke opeenvolgende bewerkingen. We spreken in dit geval van een vierzijdige schaafmachine. 23

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.5 Aanduidingen 2.5.1 Doel Om de verschillende onderdelen van een meubel zoals een raamwerk, een lade of een paneel, de juiste plaats te geven in het geheel, plaatsen we herkenningstekens. De herkenningstekens vullen we aan met een cijfer of een letter om de plaats van het onderdeel duidelijk te situeren. Als letters gebruiken we V (voor), R (rechts), A (achter) of L (links). Deze paringstekens, ook paartekens genoemd, brengen we aan met een blauw of rood potlood of een speciaal smetkrijt op elk onderdeel van het werkstuk. Tip Zorg ervoor dat de kleur van het paringsteken contrasteert met de kleur van het hout. Hierdoor vermijden we vergissingen tijdens het afschrijven, het manuele of machinale afwerken en het monteren van onderdelen. Deze tekens zorgen er ook voor dat je met meerdere mensen aan hetzelfde project kunt werken. Paringstekens kunnen school-, bedrijf- of streekgebonden zijn. Ze zijn niet genormaliseerd. Zo kunnen er kleine afwijkingen ontstaan in de vorm of de schrijfwijze van de tekens. 24

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen De meest gebruikte aanduidingen zijn: Patrick Coene Aanduidingen 25

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Paringstekens plaats je op de mooiste, meestal zichtbare zijde van het werkstuk. Je houdt er rekening mee dat bij machinale bewerkingen achteraf het paringsteken niet volledig verdwijnt. De zijde waarop je het paringsteken aanbrengt, noemen we de gepaarde zijde. Daar waar geen paringsteken staat, noemen we de ongepaarde zijde. Sommige bedrijven vervangen de paringstekens door barcodes op de verschillende onderdelen. Deze codes bevatten naast de aanduiding van de plaats, ook de verdere bewerkingen in het productieproces. Yvo Borry Codering van stukken 26

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Voorbeeld barcode van een vleugelonderdeel Voorbeeld barcode van een rest voor een raamonderdeel 27

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 28

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 29

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.5.2 Onderdelen Stijlen Stijlen zijn de verticale stukken aan de buitenkant van het werkstuk. We onderscheiden linkse en rechtse stijlen. Bij plaatmateriaal gebruiken we de benamingen zijden of zijkanten. Ze worden meestal gemerkt met een teken dat lijkt op een gedrukt cijfer 3. Variante benaming bij massief hout: staanders. 30

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Regels Regels zijn de horizontale stukken tussen de stijlen. We onderscheiden een bovenregel, een middenregel of meerdere tussenregels en een onderregel. Soms komt een dubbele onderregel voor bij schrijnwerkonderdelen. Ze worden meestal gemerkt met een driehoek waarvan het toppunt de bovenregel is en de basis de onderkant aanduidt. Als er meerdere tussenregels zijn, kunnen we een nummer of een letter bij het paringsteken aanbrengen om de plaatsbepaling van deze regels te behouden. Wanneer alleen een bovenregel voorkomt zonder midden- of onderregel kan het gebeuren dat het paringsteken van boven- én onderregel tezelfdertijd gebruikt wordt. Bij plaatmateriaal spreken we van kopstuk, vaste legplank en bodemstuk of grondstuk. 31

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Posten Posten zijn de verticale stukken tussen de stijlen. Ze verbinden de boven- en onderregel of de tussenregels met elkaar. Ze worden meestal gemerkt met een X-teken dat bovenaan gesloten is. Als er meerdere posten in het werkstuk voorkomen, kunnen we net als bij de tussenregels een nummer of een letter, als aanvulling op het paringsteken, toekennen. Bij plaatmateriaal gebruiken we de benaming tussenstuk of tussenzijde. Variante benaming bij massief hout: tussenstijl of tussenstaander. 32

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Panelen Panelen zijn de vullingen tussen de stijlen, posten en regels, die we voorzien van paneelgroeven om de panelen te kunnen plaatsen. Panelen kunnen we evenwel ook in een sponning plaatsen, hoewel dit eerder bij specifieke toepassingen voorkomt. De plaatsing van opgelegde lijsten aan stijlen en regels is hiervan een voorbeeld. Panelen kunnen uit massief hout of plaatmateriaal gemaakt worden. Bij gebruik van massief hout bestaat het paneel uit verschillende stukken. Hierbij moeten we rekening houden met de houtstructuur. Want de afzonderlijke delen worden tot één paneel samengevoegd. Het paringsteken voor massieve panelen kan uit een driehoek of een paarlijn met gesloten zijkanten bestaan of uit een gesloten sint-andrieskruis. Meerdere panelen kunnen diverse lijnen in het paringsteken bevatten. Panelen krijgen andere benamingen volgens hun positie in een meubel, zoals kast- of ladebodem, legboord, zijpaneel, rugpaneel en deurpaneel. 33

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 2.5.3 Werkwijze De paringstekens bepalen de uiteindelijke plaats van een onderdeel in het geheel. Gebreken plaatsen we best aan de aan het zicht onttrokken zijden of in delen die we later wegwerken. Enkele vuistregels: We brengen paringstekens aan na het schaven. De paringstekens plaatsen we met het oog op de constructie en de positieve of foutieve eigenschappen van het hout. Stijlen en posten houden we tijdens het aanbrengen van de paringstekens samen. Hetzelfde geldt voor de regels. Bij de plaatsing van paringstekens moeten we rekening houden met de vezelrichting. Zo vermijden we moeilijkheden om het werkstuk nadien verder af te werken. De paringstekens moeten we duidelijk leesbaar en met zorg aanbrengen, zodat je ze niet verkeerd kan interpreteren. Als we paringstekens aanbrengen, houden we rekening met de plaats, zodat ze niet volledig verdwijnen bij latere machinale bewerkingen. Bij verticale stukken plaats je ze best op de bovenste helft en nooit op de plaats waar verbindingen komen. Bij het aanbrengen van meerdere paringstekens op hetzelfde stuk plaatsen we aanvullend: V van voorzijde; R van rechterzijvlak; A van achterzijde; L van linkerzijvlak. 34

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen Bij hoekvormende verbindingen volgens de houtbreedte komen de paringstekens op de diktekanten. Voorbeelden: laden, een trapboom of plaatmeubelen. 35

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Tip Paringstekens bij schrijnwerkelementen brengen we aan op de binnenzijde van het raam of de deur. Je kunt hier met twee kleuren werken als je het vaste en het bewegende gedeelte aanduidt. Aanvullende nummering en belettering bij regels en posten plaats je het best van boven naar onderen en van links naar rechts. 36

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 2.6 Afschrijven Afschrijven betekent dat je de nodige lijnen aanbrengt op de geschaafde onderdelen die de afmetingen en de plaats bepalen waar constructieve bewerkingen uitgevoerd worden. Het afschrijven moet nauwkeurig gebeuren op basis van de werktekening. Want in deze fase van de uitvoering bepaal je alle afmetingen van het werkstuk. Het spreekt voor zich dat voor manuele bewerkingen de afschrijving meer tijd in beslag neemt dan bij machinale bewerkingen. Patrick Coene Patrick Coene Afschrijven 37

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding Meest voorkomende benamingen: gepaarde zijde ongepaarde zijde dagzijde buitenzijde eindlijn eindvermindering eindverminderingslijn daglijn dagvermindering dagverminderingslijn dagopening; verticaal en horizontaal dagtoegeving toegevingslijn schouderingslijn aanduiding gaten aanduiding pennen zijde waarop het paringsteken staat zijde tegenover de gepaarde zijde binnenzijde; aan de open kant van het paringsteken zijde tegenover de dagzijde uiterste begrenzinglijn van de afschrijving; netto lengte van het stuk afstand genomen vanaf de eindlijn tot de eindverminderingslijn begrenzing van het te boren gat, bepaald door de eindvermindering eindlijn verminderd met de breedte of dikte van het te vergaren stuk vermindering van het gat voor groefdiepte, lijst- en/of sponningbreedte, genomen vanaf de daglijn begrenzing van het te boren gat, aangezet vanaf de daglijn verticale en horizontale afstand tussen de daglijnen toegeving van de pen voor de lijst- en/ of sponningbreedte, aangezet vanaf de daglijn daglijn min de dagtoegeving aansluiting van de pen met het aanliggende stuk midden van de plaats waar de gaten komen begrenzingslijn waar de pennen komen 38

2 Werkvoorbereiding Houtverbindingen 39

Houtverbindingen 2 Werkvoorbereiding 40

3 Terminologie houtverbindingen Houtverbindingen 3 TerminoloGIE houtverbindingen Breedteverbindingen Een breedteverbinding is een verbinding waarbij je meerdere stukken aan elkaar verbindt, om een breder vlak te creëren. Je verbindt de diktezijden met elkaar door middel van een verbindingsmiddel dat voor de stevigheid zorgt. Bij het samenstellen van de breedteverbinding leg je de hartkanten afwisselend. Zo kan je de effecten van het werken van het hout beperken. Je moet ook rekening houden met de kleur van het hout: geen donkere en lichte kleuren naast elkaar. We geven er de voorkeur aan geen kwartier- en dosse gezaagd hout met elkaar samen te voegen, want de tekening is totaal verschillend. De planken schaven we recht en zuiver haaks met het oog op verdere machinale bewerkingen van de stukken. 41

Houtverbindingen 3 Terminologie houtverbindingen Samenstellen kwartier Samenstellen halfkwartier Dirk Watthé Dirk Watthé Dirk Watthé Samenstellen dosse Zoekkantjes Mogelijke constructies : Bij een gesloten niet-doorgaande verbinding hebben de pennen, tanden en geprefabriceerde verbindingselementen zoekkantjes om een vlottere montage en een betere lijmverdeling te krijgen. 42

3 Terminologie houtverbindingen Houtverbindingen 43

Houtverbindingen 3 Terminologie houtverbindingen Dikteverbindingen Bij een dikteverbinding verbinden we de breedtezijden met elkaar om een dikker stuk te creëren. Een extra versteviging is mogelijk door een van onderstaande constructievormen te gebruiken. Als je een dikteverbinding samenstelt moet je rekening houden met dezelfde voorwaarden als bij de breedteverbindingen om de voeg tussen de twee stukken hout gesloten te houden. Mogelijke constructies : 44

3 Terminologie houtverbindingen Houtverbindingen Lengteverbindingen Een lengteverbinding is een verbinding waarbij twee stukken met een lasverbinding een langer geheel vormen door de uiteinden te laten overlappen. De lengte van de las bedraagt 1 ½ tot 2 keer de breedte/hoogte van het hout, met uitzondering van de vingerlas. Op zichzelf hebben deze lassen geen stevigheid en daarom worden ze gelijmd of verstevigd met nagels, schroeven of bouten. Bepaalde verbindingen kunnen ook met een houten deugel worden verbonden. Mogelijke constructies : 45

Houtverbindingen 3 Terminologie houtverbindingen Mogelijke constructies : Hoekverbindingen De stijlen en de regels van de constructie vormen de hoekverbindingen. De constructie kun je zowel volgens de breedte zoals bij raamwerken, als volgens de dikte zoals bij laden uitvoeren. De meeste verbindingen moet je in bepaalde toepassingen verstevigen door verlijming. Andere hoekverbindingen verstevigen we met mechanische systemen. Bijvoorbeeld bij bedden. 46

3 Terminologie houtverbindingen Houtverbindingen Mogelijke constructies : 47

Houtverbindingen 3 Terminologie houtverbindingen T-verbindingen Mogelijke constructies : De T-verbinding die de stijl of post en de regel vormen, noemen we ook een middenverbinding. Net zoals de hoekverbindingen kunnen we de T-verbindingen extra verstevigen. 48

3 Terminologie houtverbindingen Houtverbindingen Mogelijke constructies : 49

Houtverbindingen 3 Terminologie houtverbindingen Kruisverbindingen Bij de kruisverbindingen wordt de halfhoutverbinding het meest toegepast. Die verbinding vind je vooral bij kleinhoutverbindingen. Hier wordt de kruisverbinding gevormd door twee doorlopende stukken. Net zoals bij hoek- en T-verbindingen kun je de verbindingen extra verstevigen. Mogelijke constructies : Net zoals bij andere halfhoutverbindingen kun je stukken met ongelijke diktes samenstellen. Verstekverbindingen Verstekverbindingen zijn hoekverbindingen of T-verbindingen. De onderdelen van de constructie vormen een hoek van 90 met een voeglijn op 45 dwars over de vezelrichting. De schouderingen kun je volledig of gedeeltelijk in het verstek brengen. De uitvoeringen kunnen verschillen, maar het uitzicht blijft gelijk. We kunnen deze verbindingen verstevigen door een verlijming of met mechanische systemen. We spreken van een vals verstek wanneer de hoek tussen de stukken geen 90 is. Verstekverbindingen pas je meestal toe bij: houtstukken die over hun volledige breedte geprofileerd zijn; een constructie waarin kopshout volledig of gedeeltelijk onzichtbaar moet zijn. 50

4 Verbindingsmogelijkheden Houtverbindingen 4 VerbindingsmoGELIJKHEDEN 4.1 Koud tegen elkaar Toepassing: breedteverbinding en dikteverbinding Dikteverbinding Breedteverbinding Bart De Waele Bernard Despiere Yvo Borry gelijmde tafelpoot 51

Houtverbindingen 4 Verbindingsmogelijkheden De verschillende stukken sorteren we volgens kleur en structuur. Dan brengen we de lijm in de lengterichting van het hout aan. De stukken brengen we samen en spannen we op met spangereedschappen. Dirk Watthé Dirk Watthé Breedteverbinding koud tegen elkaar 52

4 Verbindingsmogelijkheden Houtverbindingen Dirk Watthé Dirk Watthé Dikteverbinding koud tegen elkaar 53

Houtverbindingen 4 Verbindingsmogelijkheden 4.2 Halfhoutverbinding Toepassing: hoekverbinding, T-verbinding, kruisverbinding en lengteverbinding Hoekverbinding T-verbinding Kruisverbinding Lengteverbinding Bij deze verbinding werken we de helft van de dikte of de breedte van de stukken weg waardoor ze terug in één vlak vergaren. Bij de samenstelling van vlakke constructies volgens de houtdikte is de halfhoutverbinding een constructiemethode die een minimum aan werk en gereedschappen vergt. Halfhoutverbindingen passen we hoofdzakelijk toe bij de uitvoering van dakconstructies zoals het in de lengte verbinden van de muurplaten. De halfhoutverbinding heeft op zichzelf geen sterkte. Lijmen of een mechanische versteviging moeten hiervoor zorgen. Het is van groot belang dat de schouderingen goed tegen de dagkanten aansluiten. De rechte liplas is een halfhoutverbinding die aan elkaar is bevestigd met een mechanisch verbindingsmiddel (nagel, schroef ). Aan de uiteinden zagen we een lip op halve houtbreedte of -dikte. De lengte van de las is minimaal een- tot tweemaal de breedte van de balk. 54