Verzetsmuseum Amsterdam Op Onder Zoek in het Verzetsmuseum B Versie (klas 3 en bovenbouw voortgezet onderwijs) Antwoorden en toelichtingen april 2007 1
Suggesties bespreking Op Onder Zoek in het Verzetsmuseum In dit antwoordenboekje treft u eerst een korte lijst met antwoorden. Deze kunt u kopiëren voor de leerlingen zodat ze Op Onder Zoek in het Verzetsmuseum zelfstandig na kunnen kijken. Naast deze korte versie is er een uitgebreide versie van de antwoorden, die u kunt gebruiken bij het frontaal klassikaal nabespreken van Op Onder Zoek in het Verzetsmuseum. U kunt de leerlingen er actiever bij betrekken door groepjes leerlingen de opdracht te geven een onderdeel van de nabespreking voor te bereiden en aan de rest van de klas uit te leggen wat de antwoorden zijn. Om beurten komt dan een periode/pagina aan de orde. Het is aan te bevelen om de grote lijn van het verhaal duidelijk te maken of nog eens te herhalen. Dat kunt u bijvoorbeeld doen door voor de behandeling van een periode kort een samenvatting te geven. Of de leerlingen zelf een poging te laten wagen om in enkele zinnen ene periode te beschrijven. Op die manier wordt de context van de specifieke onderdelen uit Op Onder Zoek in het Verzetsmuseum verhelderd. Voor een samenvatting per periode kunt u onderstaande tekst gebruiken. Na deze samenvatting word er een opsomming gegeven van de verschillende vormen van verzet. DE JAREN DERTIG De Nederlandse samenleving in de jaren voorafgaand aan de Duitse inval op 10 mei 1940 Het standbeeld aan het begin beeldt uit dat de Nederlanders doorgaans gezagsgetrouw waren. De filmbeelden laten u de economische crisis zien, maar ook de dingen waar Nederland trots op was. de KLM, de Zuiderzeewerken, het Concertgebouw, het Nederlandse voetbalelftal en ook beelden van grote armoede. Er zijn grote verschillen tussen arm en rijk. De vier grote zuilen (liberaal, Protestant, Katholiek, Socialistisch) beelden de verzuilde maatschappij uit: de verschillende politieke en religieuze 'zuilen' die hun eigen politieke partij hebben, hun eigen kranten, verenigingen en zelfs scholen. De groepen leven gescheiden van elkaar in verschillende werelden. Nederland was in zichzelf gekeerd en men hoopte dat - door de neutraliteit - de oorlog ook dit keer aan Nederland voorbij zou gaan. De wand met krantenkoppen laat een aantal dreigende nieuwsfeiten zien. De filmbeelden tonen het gevaar voor de democratie. DE BEZETTING 1 e periode: mei 1940 - februari 1941 Duitsland verovert Europa In de eerste periode gaat het leven bijna gewoon door. Er komt een verduisteringplicht. In de straten zie je Duitse wegwijzers. De Duitsers gedragen zich correct. Ze willen de Nederlanders voor zich winnen. Zo worden de krijgsgevangen Nederlandse soldaten vrijgelaten. De Nederlanders verzetten zich op symbolische wijze : ze maken de bezetter belachelijk, bespotten Mussert, laten zien dat ze voor Oranje (ons koningshuis) zijn. Ze luisteren massaal naar Radio Oranje ook al wordt die door de Duitsers gestoord. Alle ambtenaren vullen wel netjes de afstammingsverklaring in waaraan je kunt zien wie joods is en wie niet. De joden laten zich bijna allemaal registreren. 2 e periode: maart 1941 - april 1943 Duitse opmars stagneert De opmars is Rusland stagneert. In Nederland proberen ze de maatschappij om te vormen in een nationaal-socialistische samenleving. Propaganda speelt een belangrijke rol. Er is een toenemende schaarste. Het persoonsbewijs wordt ingevoerd. Er komen steeds meer maatregelen tegen de Nederlandse joden. In doorgangskamp Westerbork worden de joden verzameld voor vervoer naar vernietigingskampen. 3 e periode: mei 1943 - mei 1944 De oorlogskansen keren Na hun overwinning bij Stalingrad dringen Russische troepen de Duitsers terug. De Engelsen veroveren de heerschappij in de lucht. Duitse steden ondergaan zware bombardementen. Hitler zweept de bevolking op om zich in de Totalkrieg tot het uiterste in te spannen. De Duitse mannen trekken massaal naar het Oostfront. Arbeidskrachten uit de bezette landen moeten de Duitse oorlogsindustrie draaiende houden. In Nederland wordt de bevrijding snel verwacht. De weerspannigheid neemt toe. Eind april en de eerste dagen van mei 1943 is er een grote staking als de Duitsers vrijgelaten 2
krijgsgevangenen oproepen om opnieuwe in krijgsgevangenschap terug te keren. De Duitse bezetter reageert hard. Tientallen stakers vinden de dood. Nederlandse mannen die in Duitsland moeten werken, duiken op grote schaal onder. De Duitsers geven hun pogingen op om Nederland voor zich te winnen. Zij gaan over tot intimidatie en geweld. Radio s moeten worden ingeleverd omdat de Duitse poropganda niet effectief blijkt en d eradio s gebruikt worden om naar Radio Oranje en de BBC te leuiteren en boodschappen voor het verzet uit te zenden. 4 e periode: juni 1944 - mei 1945 Duitsers teruggedreven Op 6 juni 1944 begint de langverwachte invasie. Amerikaanse en Britse troepen komen in Normandië aan land. Op 4 augustus bereiken ze Parijs, op 3 september Brussel. De bevrijding van Nederland lijkt nabij. Maar na mislukte luchtlandingen bij Arnhem stuit de geallieerde opmars bij de Rijn. Het grootste deel van Nederland moet nog tot mei 1945 op de bevrijding wachten, tijdens een winter vol ontberingen. In West-Nederland heerst hongersnood. De Duitsers treden steeds harder op. Op verzetsacties volgen harde vergeldingsmaatregelen. 5. Nederland bevrijd! Vanaf maart 1945 veroveren geallieerde troepen de rest van Nederland. Daarbij wordt veel schade aangericht. Pas op 5 mei geven de Duitse troepen zich over. Er volgen chaotische dagen, waarin nog doden vallen. De vrijheid wordt uitbundig gevierd. De hele zomer zijn er feesten. Honderdduizenden politieke gevangenen, vervolgden en tewerkgestelden keren terug naar Nederland. Opvang is er nauwelijks. Er is weinig begrip voor de ervaringen van de joodse overlevenden. Nederland richt zich op de wederopbouw van het verwoeste land. DE VEELVORMIGHEID VAN HET VERZET In het Nederlandse verzet tegen de Duitse bezetter waren zeker vijftien vormen te onderscheiden, waaronder hulp aan onderduikers, illegale pers en gewapend verzet. 1) 'Kleine' uitingen van verzet. Bespotting van de bezetter en de NSB, het dragen van 'Oranje'- speldjes, opzettelijke nalatigheid en kleine sabotage op de werkplek, doorgeven van een verzetskrant, weigering om de radio in te leveren (1943). Ook in het besluit om onder te duiken zat een element van verzet. 2) Individueel verzet. Een voorbeeld hiervan was de juridische strijd van mr. L.E. Visser tegen de antijoodse maatregelen. 3) Georganiseerde hulp aan onderduikers. Regelen van onderduikplaatsen, verzorging van de onderduikers. Een afdeling hiervan was het 'kinderwerk', het redden en verzorgen van joodse kinderen. 4) Ontsnappingslijnen. Medewerking aan de internationale vluchtroutes waarvan onder meer Engelandvaarders en neergehaalde geallieerde 'piloten' gebruik maakten. Verwant aan dit werk was de hulp aan onder meer Franse krijgsgevangenen die uit kampen in Noord-Duitsland waren ontsnapt en vervolgens in Nederland opdoken. 5) Vervalsingswerk. Het vervalsen van papieren en stempels. 6) Illegale pers. Omvatte allerlei werkzaamheden, zoals nieuwsgaring, schrijven van teksten, typen, drukken/stencillen, het 'organiseren' (stelen, of in ieder geval ergens vandaan halen) van papier en andere benodigdheden, en de verspreiding van de kranten over de lezerskring. Er waren veel kleine krantjes en blaadjes, maar ook grote kranten zoals Het Parool, Vrij Nederland, Trouw en De Waarheid. Verwant aan de illegale pers was het uitgeven van tegen het nazisme gerichte boeken, brochures, rijmprenten. Voorbeeld: de publicaties van J.H. Scheps. 7) Koerierswerk. a) Het vervoeren van illegale kranten, distributiebonnen, wapens, geheime berichten. b) Het smokkelen/begeleiden van mensen naar onderduikplaatsen of naar de grens. Veel koerierswerk is gedaan door vrouwen; soms werden koeriersdiensten uitgevoerd door kinderen. 3
8) Kerkelijk/godsdienstig/religieus verzet. Voorbeelden: De kanselboodschappen tegen de anti-joodse maatregelen van de nazi's en de protestbrieven van de geestelijkheid aan rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart tegen de arbeidsinzet. De protesten van individuele geestelijken zoals pater Titus Brandsma (in juni 1942 in het concentratiekamp Dachau vermoord). De ongehoorzaamheid van Jehovah's getuigen. 9) Demonstraties en stakingen: Anjerdag 29 juni 1940, de Februaristaking van 25-26 februari 1941, de April-Meistakingen, ook wel Melkstaking genoemd, van eind april-begin mei 1943, en de Spoorwegstaking van september 1944 tot mei 1945. 10) Verzet tegen de invoering/het verplicht lidmaatschap van nationaal-socialistische eenheidsorganisaties. Zulke organisaties werden opgericht in het kader van de 'gelijkschakeling' of nazificering van Nederland. De gelijkschakeling, maatschappijhervorming volgens nationaalsocialistische opvattingen, moest Nederland op één lijn brengen met Nazi-Duitsland. Van de gelijkschakeling kwam weinig terecht. 11) Het hoogleraren-, studenten- en scholenverzet. Gericht tegen de anti-joodse maatregelen in onderwijs en wetenschap, tegen de eis dat studenten 'loyaal' moesten zijn aan de bezetter, tegen invloed van de nazi-ideologie op wetenschap en onderwijs, en tegen de bedreiging van de vrijheid van onderwijs. 12) Spionage (inlichtingenwerk), al dan niet gecoördineerd door gedropte geheim agenten. 13) Sabotage en gewapend verzet. 14) Financiering van het verzet, onder meer van de kostbare hulp aan onderduikers. Met die financiering belastte zich vanaf 1943 het Nationaal Steunfonds (NSF), onder leiding van de bankier Walraven van Hall. Het NSF kon, dankzij een volmacht van de Nederlandse regering in Londen, in Nederland grote leningen afsluiten. 15) Het fotograferen van dingen die niet gefotografeerd mochten worden. Vanaf 20 november 1944 was buitenshuis fotograferen geheel verboden. In Amsterdam werd vervolgens een groep illegale fotografen actief, De Ondergedoken Camera (met onder meer Emmy Andriesse, Cas Oorthuys, Charles Breijer). 4
Antwoorden kort Voor de Tweede Wereldoorlog 1. Standbeeld Het standbeeld maakt duidelijk dat de Nederlanders in die tijd erg gezagsgetrouw waren. 2. Krantenkoppen Beschrijf de situatie in Europa: Dictaturen steken de kop op en er wordt oorlog gevoerd. 3. Filmbeelden De filmbeelden laten twee kanten van de Nederlandse samenleving zien. Omschrijf. 1. armoede, werkloosheid 2. nationale trots 4. Zuilen Welke omschrijving hoort bij welke zuil? C. (socialistische zuil) : Strijdt voor verheffing van de arbeidersklasse. B. (katholieke zuil) : Heeft zich eeuwenlang achtergesteld gevoeld ten opzichte van de protestanten. 5. Politieke partijen In 1931 wordt een nieuwe partij opgericht, de NSB. Ze beweren: Democratie is wanorde. 6. Inval en capitulatie De Nieuwe Dag meldt de capitulatie (overgave) op 15 mei. Voor de capitulatie verlaten de Koninklijke familie en de regering Nederland. In De Standaard staat naar welke stad ze gaan: Londen Een deel van de Nederlanders vindt dat de Koningin haar volk in de steek laat! Anderen vinden het juist verstandig dat ze is vertrokken. En jij? Ik zou het waarschijnlijk wel/ niet verstandig hebben gevonden, omdat Periode 1 mei 1940 februari 1941 Duitsland verovert Europa! 1. Germaans broedervolk De Duitse bezetters gedragen zich in het begin vrij correct. Ze hopen dat daardoor de Nederlanders de kant zullen kiezen van Hitler-Duitsland en het nationaalsocialisme. Dat blijkt wel/ niet uit de krantenknipsels naast de banier want daar staat in dat de krijgsgevangenen worden vrijgelaten. 2. In belang van de bevolking Hitler stelt deze nazi uit Oostenrijk aan als nieuwe baas in Nederland. Zijn naam: Seyss Inquart Op de grond in AANBLIJVEN? geprojecteerd. Lees de verhalen in beide kastjes. Mij spreekt de keuze van Boot/ Frederiks het meeste aan omdat 3. Oranje zal overwinnen In het begin valt de bezetting mee en ook het verzet ertegen is nog klein. Stel je voor, het is 1940 en Nederland is bezet. Zou jij zo n speldje dragen of OZO op de muren schilderen? Ja/ Nee/ Weet niet omdat 4. Tot samenwerking bereid Wat hopen de leiders van de Nederlandse Unie te bereiken? Ze willen de Nederlandse cultuur behouden en hopen te voorkomen dat de NSB de macht krijgt. Lees in het kastje de mening van Huib en Jan Drion over de Unie. Ik ben het wel/ niet / een beetje met ze eens omdat 5. Voor volk en vaderland De citaten op de wandfoto maken duidelijk waarom deze mensen lid zijn geworden van de NSB. Stel je voor Zou je bij de Jeugdstorm hebben gewild? Zeker weten/ Misschien/ Absoluut niet omdat 5
Je woont in Utrecht en ziet de poster Mussert spreekt in Tivoli. Ga je luisteren? Ja/ Nee/ Weet niet omdat 6. Niet voor publicatie Het gebruik van de moffenzeef is een vorm van verzet omdat het de Duitse stoorgeluiden uit de lucht zeeft zodat de mensen toch naar Radio Oranje kunnen luisteren, wat is verboden door de Duitsers. (mof=scheldwoord voor Duister) Wat maakt de cartoon met de schrijvende handen duidelijk? De legale kranten schrijven precies wat de Duitse bezetter wil. 7. Registratie en ontslag Op de kaart van Amsterdam van mei 1941 is te zien waar de joden wonen. In januari 1941 moeten alle joden zich laten registreren. Begrijp je waarom bijna iedereen de papieren invult? Ja/ Nee omdat.. 8. Staakt, staakt, staakt Leg uit waarom men de Februaristaking als een keerpunt beschouwt tijdens de bezetting. In het begin leek de Duitse bezetting nog mee te vallen. Nu lieten de Duitsers hun vriendelijke houding varen en pakten ook de Nederlanders hard aan. Het was een eerste duidelijke confrontatie. De wandfoto laat zien hoe joden opgepakt worden. Periode 2 maart 1941 april 1943 Duitse opmars stagneert 1. Ausweis bitte! In de loop van 1941 moet iedere Nederlander vanaf 14 jaar een persoonsbewijs (PB) bij zich dragen. Het PB wordt ingevoerd om de Nederlanders te controleren en illegaliteit te bestrijden. Hoe wordt het PB ook vaak genoemd? Ausweis 2. V = Victorie Waarvan wil de Duitse bezetter de Nederlandse bevolking overtuigen? a. Duitsland zal de oorlog winnen. b. Sluit je aan bij de NSB voor een beter Nederland en Europa. c. Deze vijand zullen we verpletteren: de joden. Van wie is dit propagandamateriaal afkomstig? a. Dit materiaal is afkomstig van de geallieerden. b. Dit van de Duitsers. c. En dit van het Nederlandse verzet. 3. Alles op de bon Waarom zijn producten op de bon? Omdat ze schaars zijn en zo kunnen de producten eerlijk over de bevolking verdeeld worden. Bedenk zelf waarom het bonnensysteem erg lastig is voor onderduikers. Onderduikers krijgen geen bonnen en kunnen dus niet aan de producten komen. Surrogaatproducten vervangen producten die bijvoorbeeld niet meer geïmporteerd kunnen worden. Geef twee voorbeelden. 1. Koffie 2. Zeep Hoe is het gebrek aan rubber bij deze fiets opgelost? 1. Houten achterband 2. Voorwiel is van een step Verklaar de speciale koplamp: Er was verduisteringsplicht; de geallieerde piloten (van bommenwerpers) mochten op hun vlucht naar Duitsland geen oriëntatiepunten hebben dus moest er zo min mogelijk licht zijn. 4. Meer dan 100.000 doden 6
Schrijf twee plekken op die Verboden voor joden worden. 1. Café 2. Bioscoop De jodenster wordt verplicht vanaf mei 1942. In het begin proberen de Duitsers de joden wijs te maken dat ze zich moeten melden om te gaan werken in Duitsland. Hoe kun je dat zien op deze OPROEPING? Geef twee voorbeelden. 1. werklaarzen 2. werkpak Wat denk je, zou jij de Duitsers hebben geloofd? Ja/ Nee/ Weet niet omdat Zoek in de wandfoto de vitrine over Remi van Duinwijck. Wat is er met hem gebeurd? Remi is in 1942 naar de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg gebracht. Omdat hij het lievelingetje van een Duitse bewaker was kon hij daar niet weggesmokkeld worden. In 1943 is hij gedeporteerd. Hoeveel joden heeft de verzetsgroep Westerweel gered? 150 Waarvoor werd dit dambord gebruikt? Er werden papieren in verstopt, bijvoorbeeld een vals persoonsbewijs en reisdocumenten. Naar welk vernietigingskamp gaat de trein vanuit Kamp Westerbork in Drenthe? Auschwitz Wat voor soort briefjes steken er uit de fotowand van de trein? Afscheidsbrieven van mensen die gedeporteerd worden. Hoeveel Nederlandse joden zijn er tijdens de Tweede Wereldoorlog omgekomen? 108.500 (101.500 gedeporteerden, 7.000 onderduikers) Periode 3 mei 1943 mei 1944 De oorlogskansen keren 1. Melkstaking De melkstaking breekt uit omdat de 300.000 Nederlandse militairen, die in 1940 waren vrijgelaten, alsnog in krijgsgevangenschap werden afgevoerd. Veel Nederlanders denken lange tijd dat de Duitse bezetting wel mee zal vallen. De Duitse reactie op de melkstaking zorgt voor een keerpunt. Verklaar. Tegen de stakers is hard opgetreden; veel van hen zijn gefusilleerd. Heel Nederland heeft nu de Duitse terreur ondervonden. De steun aan het verzet neemt sterk toe. 2. Radio s onder de vloer Kijk in de vitrine. Het kleinste radiootje zit verstopt in een luciferdoosje. Waarom moet iedereen na de melkstaking zijn radio inleveren? 1. Het is gebleken dat de Nederlanders staan niet open voor de nationaalsocialistische propaganda. 2. De Duitsers zijn bang dat Engelse radiozenders instructies zullen geven bij een geallieerde invasie. 3. Werken in Duitsland In mei 1943 moeten alle mannen van 18 tot 35 jaar zich melden voor de arbeidsinzet. Verzetsmensen zijn daar tegen. Waarom? Omdat je zo meewerkt aan de oorlog. ( Werken betekent kogels, kanonnen en vliegtuigen voor de Nazi-Horde om ons volk te onderdrukken ) Stel je voor dat jij wordt opgeroepen. Wat zou je doen? - Ik zou onderduiken en niet in Duitsland gaan werken. - Ik zou naar Duitsland gaan want als je niet gaat en wordt opgepakt heb je een veel groter probleem. - Ik zou mijn ouders vragen wat ik moet doen en dat advies opvolgen. - Ik weet het niet. 7
4. De grens over Na mei 1940 gaan de grenzen dicht. Toch ontsnappen ruim 9000 mensen uit Nederland. Hoe heet het bouwwerk dat je op de wandfoto ziet? Atlantik-Wall Mensen die bijvoorbeeld met bootjes over de Noordzee- naar Engeland gaan worden Engelandvaarders genoemd. Zoek het koffertje onder de trap. Waarvoor werd het gebruikt? Om geheime informatie mee te zenden naar Engeland. 5. Verberg de vervolgden In de loop van de bezetting groeit het aantal onderduikers tot ruim 300.000 in 1944. Stel je voor, je bent actief in het verzet en je bent op zoek naar onderduikplekken voor mensen die gevaar lopen. Hoe reageren de drie mensen die hier wonen? Bel aan. - Ze zijn bereid mensen in huis te nemen. - Ze hebben angst en durven het niet. Bedenkt zelf een overtuigend argument om een onderduiker in huis te nemen:. (meerdere antwoorden mogelijk) 6. Valse papieren Verzetsmensen vervalsen verschillende soorten documenten. Waarom vervalsen ze persoonsbewijzen? Omdat valse papieren onmisbaar zijn voor verzetsmensen en onderduikers. Door van identiteit te veranderen verklein je de kans om opgepakt te worden. 7. Aanslagen en overvallen Knokploegen steken bevolkingsregisters in de brand omdat een vals persoonsbewijs weinig bescherming biedt als de gegevens niet overeenkomen met die in het bevolkingsregister. Wat willen knokploegen buitmaken met gewapende overvallen? 1. distributiebonnen 2. blanco persoonsbewijzen Verzetsmensen doden Duitsers en landverraders. Hoe reageren Duitsers op dit soort aanslagen? Vaak volgen represailles waarbij (verzets)mensen worden geëxecuteerd. Als de daders niet worden gepakt kiezen de Duitsers gevangenen om te executeren. Vrouwen zijn actief in het verzet. Noem daarvoor twee bewijzen die je in deze ruimte kunt vinden: a. In dit zwangerschapscorset worden distributiebonnen vervoerd. b. In de kinderwagen worden wapens vervoerd. 8. Lezen en doorgeven! Verzetskranten worden in het geheim gedrukt. Daarop staat de doodstraf. Voor Paula Joachimsthal zijn de verzetskranten belangrijk omdat ze hierdoor informatie krijgt over het oorlogsverloop en ze put er kracht uit. Hoeveel Trouw-medewerkers zijn in 1944 geëxecuteerd door de bezetters? 23 Had je dezelfde keuze gemaakt als Wim Speelman? Ja/ Nee/ Weet niet, omdat Hoeveel valse persoonsbewijzen heeft de hoofdbezorger van de Trouw? 5 Bedenk zelf een naam voor een illegale krant:. (meerdere antwoorden mogelijk) Periode 4 juni 1944 mei 1945 Duitsers teruggedreven 1. Invasie Op 6 juni 1944 begint eindelijk de langverwachte invasie van Amerikaanse en Britse troepen. Waar komen ze aan land? Normandië (Frankrijk) 8
Weet je hoe deze dag in het Engels wordt genoemd? Nee/ Ja, namelijk D-day (= Decision Day). 2. Dolle Dinsdag Op 4 september 1944 is Antwerpen bevrijd. De Nederlanders zijn op 5 september in een feeststemming omdat er geruchten zijn dat de geallieerden in aantocht zijn. Wat doen NSB ers en Duitse soldaten? Ze slaan op de vlucht en vertrekken halsoverkop naar Duitsland. Is de feeststemming achteraf gezien terecht? Ja/ Nee (Want de bevrijding laat nog maanden op zich wachten voor grote delen van Nederland) 3. Bevrijd? Dit deel van Nederland is bevrijd in de winter van 1944: het Zuiden 4. Spoorwegstaking De Nederlandse regering in Londen roept in september 1944 op tot een spoorwegstaking. De regering wil dat de Nederlandse spoorwegmensen gaan staken omdat de geallieerden luchtlandingen willen uitvoeren bij Arnhem. Argument van de Duitse propaganda tégen de staking: De staking heeft enkel negatieve gevolgen voor de voedselvoorziening van de Nederlandse burgers. ( Staking brengt alleen ellende over uw eigen volk ) Argument van het verzet vóór de staking: De nazi s willen de transporten niet gebruiken voor voedselvoorziening, maar voor mensenroof. Tot hoe lang duurt deze staking? Tot voor de bevrijding. Welke gevolgen heeft de staking voor Paula Joachimsthal (scholier uit Amsterdam)? Ze kan nu het ondergedoken meisje niet meer opzoeken en de moeder van het meisje geen informatie meer geven. Henk Das zegt: Verdorie, waarom hebben ze toen niet gestaakt. Waarom zegt hij dat? Omdat op 4 en 5 september alle gevangenen uit kamp Vught nog zijn afgevoerd. Hij vind dat de staking te laat kwam. 5. Hongerwinter Na de spoorwegstaking volgt een barre hongerwinter. Zoek in het keukentje twee dingen die ze dan eten. 1. suikerbieten 2. tulpenbollen Er is bijna geen voedsel meer. Wat is er nog meer schaars? 1. gas 2. elektriciteit 3. water In de vitrine ligt naast het bord een knipkaart. Daarmee kunnen kinderen pap krijgen. Aan de rechterkant van de wandfoto met het sneeuwlandschap zit een vitrine. Wat werd er in dit doosje verstuurd? Een paar aardappels. 6. Verzet in de laatste fase Wat maakt deze wandfoto duidelijk over het verzet in de laatste fase? De Duisters namen harde maatregelen tegen verzetsmensen. Wie bij zijn arrestatie gewapend is kan zonder proces worden doodgeschoten. De lichamen blijven liggen als afschrikwekkend voorbeeld. Wat is de BS? Binnenlandse Strijdkrachten Verzetsman Jan Brasser gaat door het leven met verschillende namen en beroepen. Welke? 1. naam: Klaas Boon beroep: smid-bankwerker meelfabriek 2. naam: Jan van Kerkhof beroep: grondwerker 3. naam: W. van Zuilen beroep: politieagent 9
Geallieerde vliegtuigen droppen vanaf augustus 1944 containers aan parachutes naar beneden. Voor wie zijn de bestemd? verzetsmensen Wat wordt er in gedropt? wapens Hoe kunnen duiven helpen bij de strijd tegen de Duisters? Ze kunnen geheime informatie vervoeren. Welk gevaar lopen ze? Doodgemaakt te worden. Bevrijd! 1. Vanaf maart 1945 wordt het nog bezette deel van Nederland bevrijd door geallieerde troepen. Kijk naar de vlaggen en noem drie geallieerde landen: 1. Amerika 2. Engeland 3. Rusland 2. Vul in. De Duitse troepen geven zich over op 5 mei. 120.000 landverraders worden opgepakt. NSB-leider Anton Mussert wordt geëxecuteerd. Wat vindt jij van de straf voor Mussert? - Een goede straf, want hij heeft zijn land verraden. - Onterecht, want je mag best een andere politieke mening hebben. - Niet goed, want het is een onmenselijke straf. - Jammer, zo komt hij er te makkelijk vanaf. - Anders, 3. De bevolking is blij met de komst van de geallieerden bevrijders, maar de Nederlandse meisjes moeten oppassen voor deze soldaten. Waarom? Vanwege het gevaar van ongewenste zwangerschap. 4. Wie is Lien Lisser? Een joods meisje van acht jaar. Wat overkomt haar als ze terug is in Nederland? Een jongetje zegt tegen haar goh, hebben ze jou vergeten?. 5. Jan Brasser heeft het feest van de bevrijding niet meegemaakt omdat hij het niet kon verdragen om feest te vieren. Hij was geestelijk kapot. 6. De po en het vergiet zijn gemaakt van Duitse helmen. Daaruit blijkt dat er toen nog steeds schaarste was. 7. Verzet?! tegen welk onrecht zou jij je willen verzetten? 10
Antwoorden lang Voor de Tweede Wereldoorlog 1. Standbeeld Het standbeeld maakt duidelijk dat de Nederlanders in die tijd erg gezagsgetrouw waren. HET GEZAG De vader in het gezin, de schoolmeester voor de klas, de baas op het werk, de burgemeester van de stad, de officier in het leger, de koningin op de troon: er zijn veel gezagsdragers in vooroorlogs Nederland, en er wordt met eerbied naar ze opgekeken. 2. Krantenkoppen Beschrijf de situatie in Europa: Dictaturen steken de kop op en er wordt oorlog gevoerd. Er zijn vele koppen die voor het beantwoorden van de eerste vraag geschikt zijn. Bijvoorbeeld: De Burgeroorlog in Spanje, Protest tegen Jodenvervolging, De anti-joodse terreur in het Duitsche rijk, Italië ontkent oorlog tegen Albanië, Wanhoop te Praag, Het Duitsche leger trekt Tsjechoslowakije binnen. DEMOCRATIE BEDREIGD Fascisme in Italië, communisme in de Sovjetunie, nationaal-socialisme in Duitsland, falangisme in Spanje: democratie wordt bijna zeldzaam in Europa. 3. Filmbeelden De filmbeelden laten twee kanten van de Nederlandse samenleving zien. Omschrijf. 1. armoede, werkloosheid 2. nationale trots Er zijn allerlei beelden van armoedige woonomstandigheden, vrouwen die de was doen, mensen die wat zitten te kaarten, mensen die zwaar werk doen op het land, kinderen met kapotte schoenen en kleren, werklozen wachtend in een rij, een hele lange rij mensen die afkomen op een baan als portier, het crisisbusje. TEKENEN VAN NATIONALE ARMOEDE Er zijn 500.000 werklozen op 9 miljoen inwoners Op de 'steuntrekkers' wordt neergekeken Tienduizenden Nederlanders leiden een minimum bestaan op de rand van de honger TEKENEN VAN NATIONALE ARMOEDE Er zijn 500.000 werklozen op 9 miljoen inwoners Op de 'steuntrekkers' wordt neergekeken Tienduizenden Nederlanders leiden een minimum bestaan op de rand van de honger 4. Zuilen Welke omschrijving hoort bij welke zuil? C. (socialistische zuil) : Strijdt voor verheffing van de arbeidersklasse. B. (katholieke zuil) : Heeft zich eeuwenlang achtergesteld gevoeld ten opzichte van de protestanten. De protestants-christelijke zuil sober, zuinig en zonder uiterlijk vertoon voelt zich de drager van het Nederlandse volksbestaan is rechtzinnig en streng in de leer 11
De katholieke zuil snel groeiend, kleurrijk en uitbundig trouw aan de paus in Rome heeft zich eeuwenlang achtergesteld gevoeld ten opzichte van de protestanten De socialistische zuil strijdt voor verheffing van de arbeidersklasse predikt internationale solidariteit vormt één rode familie met een eigen vakbond, jeugdbeweging, omroep en uitgeverij De liberale zuil gegoede burgerij; gesteld op rust en orde gelooft in individualisme heeft vertrouwen in de vrije markteconomie 5. Politieke partijen In 1931 wordt een nieuwe partij opgericht, de NSB. Ze beweren: Democratie is wanorde. 6. Inval en capitulatie De Nieuwe Dag meldt de capitulatie (overgave) op 15 mei. Voor de capitulatie verlaten de Koninklijke familie en de regering Nederland. In De Standaard staat naar welke stad ze gaan: Londen Een deel van de Nederlanders vindt dat de Koningin haar volk in de steek laat! Anderen vinden het juist verstandig dat ze is vertrokken. En jij? Ik zou het waarschijnlijk wel/ niet verstandig hebben gevonden, omdat [De regering en de Koningin zijn uitgeweken naar Londen. Dit was voor veel Nederlanders teleurstellend. Men had het gevoel dat de Koningin haar volk in de steek liet. Pas na enige tijd veranderde dat gevoel door en haar krachtige toespraken via Radio Oranje. De Koningin werd voor velen een symbool van verzet. De rest van het koninklijk gezin verbleef tijdens de bezetting in Canada.] Periode 1 mei 1940 februari 1941 Duitsland verovert Europa! 1. Germaans broedervolk De Duitse bezetters gedragen zich in het begin vrij correct. Ze hopen dat daardoor de Nederlanders de kant zullen kiezen van Hitler-Duitsland en het nationaal-socialisme. Dat blijkt wel/ niet uit de krantenknipsels naast de banier want daar staat in dat de krijgsgevangenen worden vrijgelaten. 2. In belang van de bevolking Hitler stelt deze nazi uit Oostenrijk aan als nieuwe baas in Nederland. Zijn naam: Seyss Inquart Op de grond in AANBLIJVEN? geprojecteerd. Lees de verhalen in beide kastjes. Mij spreekt de keuze van Boot/ Frederiks het meeste aan omdat 12
Buigen of barsten Burgemeester Boot van de Achterhoekse gemeente Wisch en Terborg wil zo lang mogelijk aanblijven. 'Ik geloof dat we tegenover de bezetter mogen liegen en bedriegen als het Nederlandse belang ermee gediend is.' In juni 1943 schrijft hij nog: ''t Is in één woord een genot om de ene Duitse instantie tegen de andere uit te spelen.' Maar in september 1944 kan hij er niet onderuit om vijfhonderd mensen te leveren voor werk aan de Duitse verdedigingslinie langs de IJssel. Hij besluit af te treden en duikt onder. Als ik wegga krijgt de NSB de macht Wel of niet aanblijven voor K.J. Frederiks, secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, bestaat er nauwelijks een keuze. 'Treed ik terug', zo redeneert hij, 'dan zal de top van Binnenlandse Zaken worden bezet door een NSB'er. Het gevolg zal zijn de inlijving van de Nederlandse jeugd in de Duitse legers. Dat de principiëlen mij wegens mijn aanblijven zullen verguizen, deert mij niet. Het land moet gediend worden.' 3. Oranje zal overwinnen In het begin valt de bezetting mee en ook het verzet ertegen is nog klein. Stel je voor, het is 1940 en Nederland is bezet. Zou jij zo n speldje dragen of OZO op de muren schilderen? Ja/ Nee/ Weet niet omdat De meeste Nederlanders blijven hopen op een Duitse nederlaag en terugkeer van de koninklijke familie. Zegt iemand op straat 'O zo!', dan betekent dat: Oranje zal overwinnen! Op 29 juni 1940 is Prins Bernhard jarig. Overal wordt de vlag uitgehangen. Veel mensen dragen, net als Prins Bernhard, een anjer in hun knoopsgat. Het loopt uit op een massale protestdemonstratie. Als reactie op deze 'Anjerdag' laten de Duitsers koninklijke portretten uit openbare gebouwen verwijderen. Later worden straatnamen veranderd. Het Koninklijk Huis wordt hierdoor juist nog meer een symbool van verzet. Veel Nederlanders dragen speldjes en strikjes om te laten zien dat ze voor de koningin zijn, en dus tegen de bezetting. Het helpt om de moed er in te houden. 4. Tot samenwerking bereid De Duisters schaffen ook in Nederland de democratie af. De enige beweging die naast de NSB mag blijven bestaan is de Nederlandse Unie. Lees tekstbord 1.4. Wat hopen de leiders van de Nederlandse Unie te bereiken? Ze willen de Nederlandse cultuur behouden en hopen te voorkomen dat de NSB de macht krijgt. 1.4 Tot samenwerking bereid In juli 1940 wordt een nieuwe politieke groepering opgericht: de Nederlandse Unie. De drie Unieleiders willen de Nederlandse cultuur behouden en zijn bereid om met de Duitsers samen te werken. Ze hopen te voorkomen dat de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) de macht krijgt. In enkele maanden tijd melden zich 800.000 leden aan. Geen partij in Nederland was ooit zo groot. Veel Unie-aanhangers zijn echter alleen lid uit afkeer van de NSB. Het komt ook tot vechtpartijen met NSB'ers. De Unie-leiders zijn het niet eens over de mate waarin met de Duitsers moet worden samengewerkt. De Duitsers krijgen van de Unie niet de steun die zij hadden verwacht. Ze verbieden de Unie in december 1941. Lees in het kastje de mening van Huib en Jan Drion over de Unie. Ik ben het wel/ niet / een beetje met ze eens omdat 13
Nederlandse Unie is walgelijk Ook in studentenkringen is de Nederlandse Unie razend populair, tot grote ergernis van Huib Drion en zijn broer Jan. 'Iedereen werd lid om iets te doen tegen de NSB. Dat irriteerde ons enorm. De Unie vond dat we moesten accepteren dat Duitsland de oorlog had gewonnen. Er was zogenaamd een nieuwe tijd aangebroken. En de Unie praatte op een walgelijke manier met de bezetter mee over "het jodenprobleem".' Om tegengas te geven beginnen de broers een illegaal blad: De Geus. 'Onze stelling was: De Unie is gesticht onder Duitse bezetting. Dat is al genoeg reden om er tegen te zijn. De Duitsers dulden zo'n massabeweging alleen omdat ze er voordeel in zien voor hun eigen politiek.' 5. Voor volk en vaderland De citaten op de wandfoto maken duidelijk waarom deze mensen lid zijn geworden van de NSB. 'Er was grote armoede en verdeeldheid in ons land. De NSB keerde zich tegen die schijndemocratie.' 'Het was de daadkracht die me aantrok; het zingen en marcheren; en dat saamhorigheidsgevoel.' 'We konden van onze winkel niet leven, en de NSB beweerde dat het voor de middenstanders beter zou worden.' 'Met Duitsland aan de macht, gaf het NSB-lidmaatschap goede mogelijkheden om carrière te maken.' 'Ik vond het indrukwekkend dat Hitler van een land met miljoenen werklozen een welvarend land had gemaakt.' 'Ik zag nog maar één keuze: het nationaal-socialisme of de chaos van het communisme.' 'Door het leiderschap konden we bouwen aan een volksgemeenschap. Waar velen moeten beslissen, wordt niets beslist en komt steeds het eigenbelang om de hoek kijken.' 1.5 Voor Volk en Vaderland Eind 1931 was in Nederland de NSB, de Nationaal-Socialistische Beweging, opgericht naar voorbeeld van Hitlers NSDAP. Het blijft een kleine partij. Na mei 1940 hoopt de NSB eindelijk aan de macht te komen. Duizenden leden melden zich aan. Maar de Duitsers zijn niet meteen geneigd tot hechte samenwerking. Zij hebben geen hoge dunk van de NSB. En zij weten dat de meeste Nederlanders de NSB verafschuwen. De NSB'ers treden nadrukkelijk op de voorgrond. Ze houden parades met veel uiterlijk vertoon. Langzamerhand blijkt dat ze vrijwel de enigen zijn die de bezetters loyaal steunen. NSB-leider Anton Mussert mag zich daarom vanaf december 1942 van de Duitsers 'Leider van het Nederlandse volk' noemen. Maar hij krijgt geen echte macht. Stel je voor Zou je bij de Jeugdstorm hebben gewild? Zeker weten/ Misschien/ Absoluut niet omdat Je woont in Utrecht en ziet de poster Mussert spreekt in Tivoli. Ga je luisteren? Ja/ Nee/ Weet niet omdat 6. Niet voor publicatie De Duisters controleren de kranten en de radio. Het gebruik van de moffenzeef is een vorm van verzet omdat het de Duitse stoorgeluiden uit de lucht zeeft zodat de mensen toch naar Radio Oranje kunnen luisteren, wat is verboden door de Duitsers. (mof=scheldwoord voor Duister) Wat maakt de cartoon met de schrijvende handen duidelijk? De legale kranten schrijven precies wat de Duitse bezetter wil. 1.6 Niet voor publicatie 14
Vanaf de eerste bezettingsdagen bepalen de Duitsers wat de Nederlandse kranten wel en niet mogen schrijven. Zij willen zo de publieke opinie beïnvloeden. De paar kranten die niet gehoorzamen mogen niet meer verschijnen. De eerste illegale kranten waarschuwen tegen de Duitse propaganda in de legale pers. Ook de radio komt onder strikt Duits toezicht. In een aantrekkelijk programma-aanbod wordt een Duitsgezinde boodschap verweven. Voor het echte nieuws luistert men naar de BBC en Radio Oranje, de zender van de Nederlandse regering in Londen. De strijdvaardige toespraken van koningin Wilhelmina zijn zeer populair. Vrijwel niemand trekt zich iets aan van een luisterverbod. 7. Registratie en ontslag Op de kaart van Amsterdam van mei 1941 is te zien waar de joden wonen. In januari 1941 moeten alle joden zich laten registreren. Begrijp je waarom bijna iedereen de papieren invult? (Tekstbord 1.7) Ja/ Nee omdat.. 1.7 Registratie en ontslag De eerste maatregelen tegen de joden lijken tamelijk onschuldig. In oktober 1940 moeten alle ambtenaren op een 'afstammingsformulier' hun geloof en dat van hun ouders en grootouders invullen. Het is bekend dat registratie van de joodse ambtenaren het doel is. Toch worden de formulieren massaal ingevuld. Een maand later krijgen de joodse ambtenaren ontslag. In Leiden en Delft gaan studenten in staking uit protest tegen het ontslag van hun joodse docenten. In januari 1941 moeten alle joden zich aanmelden voor registratie. Vrijwel iedereen gehoorzaamt. Want wat gebeurt er als je weigert? En waarom zou je niet uitkomen voor je afkomst? De registratie maakt het de Duitsers echter makkelijker om de latere maatregelen tegen de joden uit te voeren. 8. Staakt, staakt, staakt Lees tekstbord 1.8 bij de ingang van de ruimte en/of beluister het verhaal. Leg uit waarom men de Februaristaking als een keerpunt beschouwt tijdens de bezetting. In het begin leek de Duitse bezetting nog mee te vallen. Nu lieten de Duitsers hun vriendelijke houding varen en pakten ook de Nederlanders hard aan. Het was een eerste duidelijke confrontatie. 1.8 Staakt, staakt, staakt Begin 1941 gaan NSB'ers in Amsterdam zich agressief gedragen tegen joden. Joodse en niet-joodse jongeren vormen knokploegen ter verdediging. Het komt tot vechtpartijen. Een NSB'er komt hierbij om het leven. Kort daarop wordt een Duitse patrouille met ammoniakgas bespoten. De bezetters grijpen deze incidenten aan voor hun eerste razzia's: op 22 en 23 februari worden 425 joodse mannen bijeengedreven, mishandeld en weggevoerd. Veel Amsterdammers zijn geschokt. De illegale communistische partij (CPN) roept op tot een proteststaking op 25 en 26 februari. De staking slaat aan. Steeds meer bedrijven doen mee. In optochten trekken de stakers door de straten. De tweede dag verspreidt de staking zich ook naar omliggende gemeenten. De Duitsers zijn overrompeld. Ze laten hun vriendelijke houding varen en grijpen hard in. Zij schieten op groepen stakers. In maart worden drie doodvonnissen voltrokken. De stemming wordt grimmiger. DIAPRESENTATIE FEBRUARISTAKING commentaarstem Begin 1941 gaan leden van de WA, de geüniformeerde knokploeg van de NSB, marcheren door de oude joodse buurt van Amsterdam. Ze hangen bij café's borden op met 'joden niet gewenst' en ze richten vernielingen aan. Joodse en niet-joodse jongens vormen verdedigingsgroepen. komt tot vechtpartijen rond et Rembrantplein, het uitgaanscentrum van de stad. 15
De eigenaar van café Alcazar vertelt: "..een zestigtal heren kwam naar ons toe om ons aan te vallen. De portier, die buitenstond, gooide onmiddellijk de deuren in het slot. Zij konden dus niet ineens naar binnen, maar in een minimum aan tijd lagen de ruiten stuk. Zelf een fiets werd door de ruiten gesmeten. (...) Toen de eerste NSB-ers binnenkwamen, pakte ik mijn ploertendoder en heb er flink op los geslagen. (...) Ze waren echter met zestig gewapende mannen. Wij moesten wel het onderspit delven. Ze hebben bar huisgehouden. Er was geen een glas meer heel." Bij één van de rellen raakt de WA-man Hendrik Koot zo ernstig gewond dat hij enkele dagen later overlijdt. Als reactie sluiten de Duitsers de joodse buurt af. Ze stellen een Joodse Raad in, die de orde moet handhaven. Een paar dagen na de begrafenis van Koot spuit de joodse eigenaar van een ijssalon een Duitse patrouille met ammoniakgas zijn zaak uit. Nu besluiten de Duitsers in te grijpen. Op zaterdag 22 februari en zondag 23 februari 1941 worden 425 jonge joodse mannen opgepakt, met bruut geweld bij elkaar gedreven en in overvalwagen afgevoerd. De Duitsers hangen affiches op om de razzia te rechtvaardigen. Maar de Amsterdamse bevolking is diep geschokt. Tijdens een bijeenkomst op de Noordermarkt roepen communisten op tot een proteststaking. 's Nachts worden pamfletten met een stakingsoproep getypt en gestencild. De volgende ochtend rijden de trams niet uit. Iedereen in de stad merkt dat er iets aan de hand is. Arbeiders van de scheepswerven in Amsterdam Noord trekken massaal de stad in. Scholen, winkels, kantoren en banken lopen leeg. In optochten trekken de stakers door de straten. De volgende dag slaat de staking over naar de Zaanstreek en Hilversum. Ook in Haarlem en Utrecht wordt gestaakt. Die dag grijpen de Duitsers hard in. Er wordt op samenscholingen geschoten. In Amsterdam vallen negen doden. Honderden stakers worden gearresteerd. Het gemeentepersoneel wordt bedreigd met ontslag. De burgemeesters van Amsterdam, Haarlem en Zaandam worden vervangen. Op 13 maart worden 3 Februaristakers samen met 15 leden van een verzetsgroep in de duinen terechtgesteld. Het zijn de eerste doodvonnissen die worden uitgevoerd. Het bericht maakt diepe indruk in Nederland. De Februaristaking heeft de verdere jodenvervolging niet tegengehouden. Maar de staking was uniek als massale protestdemonstratie tegen de jodenvervolging en heeft de weerzin tegen het nationaal-socialisme in Nederland versterkt. De wandfoto laat zien hoe joden opgepakt worden. Periode 2 maart 1941 april 1943 Duitse opmars stagneert 1. Ausweis bitte! In de loop van 1941 moet iedere Nederlander vanaf 14 jaar een persoonsbewijs (PB) bij zich dragen. (Tekstbord 2.1) Het PB wordt ingevoerd om de Nederlanders te controleren en illegaliteit te bestrijden. Hoe wordt het PB ook vaak genoemd? Ausweis 2.1 Ausweis bitte! In de loop van 1941 wordt het persoonsbewijs ingevoerd. Iedere Nederlander vanaf 14 jaar moet dit identiteitsbewijs, voorzien van pasfoto en vingerafdruk, altijd bij zich dragen. De gegevens staan genoteerd in een centraal register. Geen land in Europa heeft een identiteitsbewijs dat technisch en administratief zo volmaakt is. Door het persoonsbewijs krijgen de Duitsers meer mogelijkheden om de Nederlanders te controleren en de illegaliteit te bestrijden. Toch stuit de invoering van het 'pb' op weinig verzet. 16
2. V = Victorie De Duitsers gebruiken de radio, krant en bioscoop voor hun propaganda. Op de ronde zuil zie je propagandaposters en op de wandfoto een groot spandoek. Waarvan wil de Duitse bezetter de Nederlandse bevolking overtuigen? a. Duitsland zal de oorlog winnen. b. Sluit je aan bij de NSB voor een beter Nederland en Europa. c. Deze vijand zullen we verpletteren: de joden. Van wie is dit propagandamateriaal afkomstig? a. Dit materiaal is afkomstig van de geallieerden. b. Dit van de Duitsers. c. En dit van het Nederlandse verzet. 2.3 V = Victorie Met een overweldigende hoeveelheid propagandamateriaal proberen de Duitsers de Nederlandse bevolking te beïnvloeden. Bioscoopjournaals, pamfletten, brochures en kleurige affiches moeten de onstuitbare overwinning van het nationaal-socialisme inprenten. Sluimerende weerzin tegen de joden wordt aangewakkerd en de angst voor het communisme gevoed. Geallieerde vliegtuigen werpen strooibiljetten uit waarin de Duitse propaganda wordt bestreden. De letter V staat symbool voor het Engelse Victory (overwinning). In de zomer van 1941 nemen de Duitsers de V over in hun campagne 'V = Victorie, want Duitschland wint op alle fronten'. Als tegenactie gaan Nederlanders de affiches bekladden. De V wordt de W van Wilhelmina, of de V van Verliest of Verzuipt. 3. Alles op de bon Om sommige producten te kunnen kopen heb je behalve geld ook bonnen nodig. Waarom zijn producten op de bon? Omdat ze schaars zijn en zo kunnen de producten eerlijk over de bevolking verdeeld worden. Bedenk zelf waarom het bonnensysteem erg lastig is voor onderduikers. Onderduikers krijgen geen bonnen en kunnen dus niet aan de producten komen. Surrogaatproducten vervangen producten die bijvoorbeeld niet meer geïmporteerd kunnen worden. Geef twee voorbeelden. 1. Koffie 2. Zeep 2.2 Alles op de bon Al voor de bezetting bestond in Nederland een distributiesysteem om schaarse levensmiddelen eerlijk te verdelen. Tijdens de bezetting daalt het levenspeil. Invoer over zee is onmogelijk en veel goederen worden naar Duitsland afgevoerd. Van koffie, thee en tabak zijn al snel alleen nog surrogaat-producten verkrijgbaar. Steeds meer producten komen 'op de bon'. Het rantsoen wordt steeds kleiner en het distributiesysteem ingewikkelder. Ook producten die op de bon zijn, zijn soms moeilijk verkrijgbaar. Vaak staan er lange rijen voor de winkels. Door benzinegebrek rijden er bijna geen auto's meer. Er verschijnen fietsen met houten banden en autopedwielen. Bussen gebruiken alternatieve brandstof. Trams en treinen rijden minder vaak en worden steeds voller. Hoe is het gebrek aan rubber bij deze fiets opgelost? 1. Houten achterband 17
2. Voorwiel is van een step Verklaar de speciale koplamp: Er was verduisteringsplicht; de geallieerd piloten (van bommenwerpers) mochten op hun vlucht naar Duitsland geen oriëntatiepunten hebben dus moest er zo min mogelijk licht zijn. 4. Meer dan 100.000 doden Schrijf twee plekken op die Verboden voor joden worden. 1. Café 2. Bioscoop De jodenster wordt verplicht vanaf mei 1942. In het begin proberen de Duitsers de joden wijs te maken dat ze zich moeten melden om te gaan werken in Duitsland. Hoe kun je dat zien op deze OPROEPING? Geef twee voorbeelden. 1. werklaarzen 2. werkpak Wat denk je, zou jij de Duitsers hebben geloofd? Ja/ Nee/ Weet niet omdat Zoek in de wandfoto de vitrine over Remi van Duinwijck. Wat is er met hem gebeurd? Remi is in 1942 naar de crèche tegenover de Hollandsche Schouwburg gebracht. Omdat hij het lievelingetje van een Duitse bewaker was kon hij daar niet weggesmokkeld worden. In 1943 is hij gedeporteerd. Alleen op de wereld Sommige joodse ouders leggen in wanhoop hun kind te vondeling, als laatste mogelijkheid om het te redden. 'Remi van Duinwijck' wordt in oktober 1942 naar de crèche tegenover de Hollandse Schouwburg gebracht. Hij is Remi genoemd, naar de hoofdpersoon van het beroemde boek Alleen op de wereld (Sans famille van de Franse schrijver Hector Malot). Remi's achternaam verwijst naar de straat waar hij gevonden is. Hij wordt de lieveling van een van de Duitse bewakers. De man geeft hem zelfs een beer. Het kind onopvallend wegsmokkelen kan niet meer. In april 1943 wordt Remi gedeporteerd Hoeveel joden heeft de verzetsgroep Westerweel gered? 150 Waarvoor werd dit dambord gebruikt? Er werden papieren in verstopt, bijvoorbeeld een vals persoonsbewijs en reisdocumenten. Naar welk vernietigingskamp gaat de trein vanuit Kamp Westerbork in Drenthe? Auschwitz Wat voor soort briefjes steken er uit de fotowand van de trein? Afscheidsbrieven van mensen die gedeporteerd worden. Hoeveel Nederlandse joden zijn er tijdens de Tweede Wereldoorlog omgekomen? 108.500 (101.500 gedeporteerden, 7.000 onderduikers) 2.4 Meer dan 100.000 doden 18
Geleidelijk worden de Nederlandse joden afgezonderd van de rest van de bevolking. Openbare gelegenheden worden verboden voor joden. Er komen aparte joodse scholen. Eind april 1942 moeten alle joden een jodenster gaan dragen. In de zomer begint de deportatie: joden moeten zich melden voor 'tewerkstelling in Duitsland'. Ondanks harde dreigementen geven velen geen gehoor aan de oproep. Zij worden bij razzia's uit hun huis gehaald. Door invoering van de Joodse Raad worden de joden zelf verantwoordelijk gesteld voor de bekendmaking en deels ook de uitvoering van de maatregelen. De Raad verleent bewijzen van uitstel. Maar wie uitstel heeft, komt later toch aan de beurt. Onderduiken is moeilijk. Via de Hollandse Schouwburg in Amsterdam en het doorgangskamp Westerbork deporteren de bezetters 107.000 joden naar concentratiekampen, zoals Auschwitz en Sobibor. Van hen zullen er slechts 5500 overleven. Van de 25.000 ondergedoken joden wordt een derde alsnog opgepakt en omgebracht. In totaal wordt bijna 78% van de joodse bevolking vermoord. Periode 3 mei 1943 mei 1944 De oorlogskansen keren 1. Melkstaking De melkstaking (tekstbord 3.1) breekt uit omdat 300.000 Nederlandse militairen, die in 1940 waren vrijgelaten, alsnog in krijgsgevangenschap werden afgevoerd. Veel Nederlanders denken lange tijd dat de Duitse bezetting wel mee zal vallen. De Duitse reactie op de melkstaking zorgt voor een keerpunt. Verklaar. Tegen de stakers is hard opgetreden; veel van hen zijn gefusilleerd. Heel Nederland heeft nu de Duitse terreur ondervonden. De steun aan het verzet neemt sterk toe. 3.1 Melkstaking 29 April 1943: totaal onverwacht wordt aangekondigd dat 300.000 Nederlandse militairen alsnog in krijgsgevangenschap worden afgevoerd. In 1940 waren ze vrijgelaten, maar nu heeft Duitsland arbeidskrachten nodig. In Twente breken spontaan stakingen uit. Razendsnel verspreiden die zich over het hele land. Vooral op het platteland wordt gestaakt. Op veel plaatsen leveren de boeren geen melk af. De bezetters treden hard op. Tachtig stakers worden onmiddellijk gefusilleerd. Ter afschrikking worden hun namen op affiches bekendgemaakt. Er wordt geschoten op groepen stakers. Daarbij vallen nog eens 95 doden en 400 zwaargewonden. Op 3 mei gaan de meeste stakers weer aan het werk. De stakingen zijn een keerpunt. Heel Nederland heeft de Duitse terreur ondervonden. De steun aan het verzet neemt sterk toe. 2. Radio s onder de vloer Kijk in de vitrine. Het kleinste radiootje zit verstopt in een luciferdoosje. Waarom moet iedereen na de melkstaking zijn radio inleveren? 1. Het is gebleken dat de Nederlanders staan niet open voor de nationaal-socialistische propaganda. 2. De Duitsers zijn bang dat Engelse radiozenders instructies zullen geven bij een geallieerde invasie. 3.2 Radio's onder de vloer Direct na de April/meistakingen moet iedereen zijn radiotoestel inleveren. Het is gebleken dat de Nederlanders niet openstaan voor de nationaal-socialistische propaganda. De Duitsers zijn bang dat Engelse radiozenders instructies zullen geven bij een geallieerde invasie. 19
INLEVEREN? Onder dreiging van zware straffen wordt bijna 80% van de radio's ingeleverd. Duizenden radio's verdwijnen onder vloeren of achterin kasten. En er worden allerlei eenvoudige radio-ontvangertjes in elkaar geknutseld om clandestien naar de uitzendingen te blijven luisteren. Binnen een jaar verschijnen bovendien 150 nieuwe illegale bladen, waarin het radionieuws wordt verspreid. 3. Werken in Duitsland In mei 1943 moeten alle mannen van 18 tot 35 jaar zich melden voor de arbeidsinzet. Verzetsmensen zijn daar tegen. Waarom? Omdat je zo meewerkt aan de oorlog. ( Werken betekent kogels, kanonnen en vliegtuigen voor de Nazi-Horde om ons volk te onderdrukken ) Stel je voor dat jij wordt opgeroepen. Wat zou je doen? - Ik zou onderduiken en niet in Duitsland gaan werken. - Ik zou naar Duitsland gaan want als je niet gaat en wordt opgepakt heb je een veel groter probleem. - Ik zou mijn ouders vragen wat ik moet doen en dat advies opvolgen. - Ik weet het niet. 3.3 Werken in Duitsland Al in de jaren dertig werden Nederlanders geworven voor werk in Duitsland. Tijdens de bezetting wordt de werving met kleurige affiches voortgezet. Aanvankelijk worden alleen werklozen en gespecialiseerde metaalarbeiders gedwongen om in Duitsland te werken. Maar in mei 1943 moeten alle mannen van 18 tot 35 jaar zich melden voor de 'arbeidsinzet'. Veel mannen melden zich niet of bemachtigen een vrijstelling. Keuringsartsen en ambtenaren helpen daarbij. De maatregel levert maar 54.000 arbeidskrachten op, in plaats van de verwachte 170.000. In 1944 wordt daarom de 'totale arbeidsinzet' afgekondigd: mannen van 16 tot 40 jaar kunnen bij razzia's worden opgepakt en gedeporteerd. Uiteindelijk hebben 500.000 Nederlanders onder zeer uiteenlopende omstandigheden in Duitsland gewerkt. Dit is een derde van de mannen die in aanmerking kwamen. 4. De grens over Na mei 1940 gaan de grenzen dicht. Toch ontsnappen ruim 9000 mensen uit Nederland. Hoe heet het bouwwerk dat je op de wandfoto ziet? Atlantik-Wall Mensen die bijvoorbeeld met bootjes over de Noordzee- naar Engeland gaan worden Engelandvaarders genoemd. Zoek het koffertje onder de trap. Waarvoor werd het gebruikt? Om geheime informatie mee te zenden naar Engeland. 3.6 De grens over Na mei 1940 gaan de grenzen dicht. Toch weten ruim 9000 mensen uit bezet Nederland te ontsnappen. De meesten willen naar Engeland om deel te nemen aan de strijd tegen Duitsland. Aanvankelijk proberen deze 'Engelandvaarders' met bootjes de Noordzee over te steken. Door de bouw van de Atlantik-Wall langs de kust wordt dit onmogelijk. De reis gaat nu via geheime grensovergangen door het bezette België en Frankrijk naar Zwitserland of Spanje. Vanuit die neutrale landen lukt het soms om Engeland te bereiken. 20