Omgevingsanalyse religieus erfgoed in het Pajottenland en de Zennevallei
Inhoudstafel: 1. Inleiding: religieus erfgoed in kaart brengen. Het vrijwilligerstraject: methode 3. Kerken in het Pajottenland en de Zennevallei 4. Resultaten van de bevraging 4.1. Actoren: kerkfabrieken en parochies 4.1.1.Vrijwilligers in de kerkfabriek en parochies 4.1.. Een erfgoedbeleid? 4.. Analyse van de archieven 4..1. De inhoud van de archieven 4... Registratie en digitalisering 4..3. Behoud en beheer Contact Indien u vragen heeft rond dit traject of graag begeleiding wilt bij uw parochie/kerkfabriek archief, contacteer dan de Erfgoedcel: Annelien Noppe Erfgoedcoördinator 0497/5.47.03, 0/451.69.47 annelien@erfgoedcelpz.be
1. Inleiding: Religieus erfgoed in kaart brengen Eind 013 startte de Erfgoedcel met een omgevingsanalyse van het religieus erfgoed uit de regio. Het doel van de bevraging was een zicht krijgen op het roerend religieus erfgoed in de streek. Welke archieven en collecties bevinden zich in de regio? En welke actoren zijn bezig met dit religieuze erfgoed? We deden een bevraging bij kerken in 16 gemeentes uit het Pajottenland en de Zennevallei. Deze bevraging was een aanvulling op een eerdere bevragingsronde van het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC). We vertrokken van hun gegevens en peilden verder naar extra gegevens over de archieven en de collecties. Het stadsarchief van Halle bevroeg in 013 alle kerken van Halle. Omdat de vragen grotendeels overlapten met onze vragenlijst, namen we de resultaten uit deze bevraging over en bezochten we deze kerken niet. De omgevingsanalyse is een belangrijk instrument voor het ondersteuningsbeleid van de Erfgoedcel. Het was een eerste stap in de ondersteuning van de parochies en kerkfabrieken. Tijdens de bevraging kregen we immers niet alleen een zicht op de archieven en collecties maar ook op de noden die kerkfabrieken en parochies hebben rond erfgoedzorg. Sommige archiefverantwoordelijken stelden concrete vragen, we verwezen hen door voor advies naar de organisaties met de juiste expertise. Daarnaast ontdekten we ook enkele gemeenschappelijke noden. Tijdens de bevraging werd duidelijk dat de organisaties het meest nood hadden aan informatie over het erfgoedbeheer van het archief, meer dan informatie over collectiebeheer. Om aan deze noden en vragen tegemoet te komen, organiseren we in samenwerking met het KADOC-KuLeuven twee workshops voor archiefbeheerders. Naast het uitbouwen van een ondersteuningsbeleid was het sensibiliseren van de bevraagde kerkfabrieken en parochies ook belangrijk. Door onze bezoeken wilden we de archiefverantwoordelijken wijzen op de belangrijke cultuurhistorische waarde van de archieven en hen duidelijk maken dat deze op een eenvoudige manier goed bewaard kunnen worden. We informeerden de betrokken kerkfabrieken en parochies ook over organisaties die hen hierbij kunnen begeleiden zoals het KADOC-Kuleuven, het CRKC en het Rijksarchief.. Het vrijwilligerstraject: methode De bevraging gebeurde door onze ploeg vrijwillige collectieregistratoren, onder begeleiding van de erfgoedcoördinatoren. 1 Deze groep van een achttal personen bezocht gedurende een jaar kerken in onze regio. Om hen te ondersteunen doorliepen de vrijwilligers een traject met verschillende vormingsmomenten en werkbezoeken. Hiervoor werkten we samen met het KADOC-KuLeuven, het Rijksarchief en Archiefbank Vlaanderen. De vrijwilligers bezochten alleen of in duo s de kerken. Om de zes weken kwamen de vrijwilligers met de Erfgoedcel samen om de resultaten te bespreken en hun ervaringen uit te wisselen. 1 Volgende vrijwilligers namen deel aan dit project: Annita Menschaert, Monique Wylock, Gemma Cogen, Lina De Bolle, Lina Demeersman, Laura Eskens, Johan Dereymaeker, Barbara Jacobs, Marijke Derieuw
Ze gebruikten een standaard vragenlijst die afgestemd was op de databank van de Erfgoedcel, waar de gegevens werden ingevoerd. Deze vragenlijst bestond uit twee delen (zie bijlage 1). De eerste lijst peilde naar informatie over de organisaties: de kerkfabrieken of de parochies. De tweede lijst peilde naar het archief en de collecties. We verkregen we een algemeen beeld van de archieven, collecties en hun bewaarplaats te krijgen. De bedoeling was een algemeen beeld, geen registratie op stukniveau. Naarmate de bevraging vorderde, focusten we ons voornamelijk op de archieven en in mindere mate op de collecties. De resultaten van de bevraging geven slechts een indicatie van het aanwezige religieus erfgoed en haar bewaarplaatsen. Daarnaast geeft het ons een goed beeld van de noden. In dit verslag vindt u een algemeen beeld van de resultaten van deze bevraging. 3. Kerken in het Pajottenland en de Zennevallei De regio telde bij de start van de bevraging 71 kerken (zie bijlage ). Het aantal kerken per gemeente is duidelijk op onderstaande kaart. Tijdens het traject bezochten we 3 kerken. 4 5 10 5 4 1 3 4 7 7 5 1 3 7* Aantal kerken per gemeente *door de recente bevraging van het Stadsarchief van Halle werden de kerken uit hun bevraging niet bezocht, maar de resultaten van hun bevraging werden wel in onze databank opgenomen.
4. Resultaten van de bevraging 4.1. Actoren: kerkfabrieken en parochies Via het formulier Actoren peilden we naar enkele organisatiegegevens van de kerken uit onze regio. 4.1.1. Vrijwilligers in de kerkfabrieken en parochies Contactpersonen Tijdens de bevraging focusten we ons op het bevragen van mensen die in eerste plaats actief waren in de kerkfabrieken, zij waren onze eerste contactpersonen. Dit was vaak de voorzitter of de secretaris van de kerkfabriek, soms een gewoon lid. Al snel was het duidelijk dat de werking van de kerkfabriek en de parochie dikwijls door elkaar liep en bestuursleden zowel werkten voor de parochie als voor de kerkfabriek. Andere keren was er wel een duidelijk onderscheid. Wanneer dit zo was, werden er aparte formulieren ingevuld. Onze gesprekspartner voor de parochie was meestal de pastoor. Vrijwilligers Het gemiddelde aantal vrijwilligers in de kerkfabrieken is vijf, dit is ook het wettelijk minimum. De getallen varieerden van tot 6 actieve leden. Veel kerkfabrieken hadden het gevoel onderbemand te zijn om al hun taken uit te voeren. De vraag naar meer vrijwilligers kwam dan ook vaak aan bod. Verjonging van de besturen bleek ook een steeds terugkerende behoefte. Bij de bevraging kregen we ook enkele cijfers mee over de vrijwilligers in de parochies. Deze lagen opvallend hoger, tussen 5 en 50 vrijwilligers, een opmerkelijk verschil. 4.1.. Een erfgoedbeleid? Aangezien kerkfabrieken beschikken over collecties en archieven met een belangrijke cultuurhistorische waarde, peilden we tijdens de bevraging naar een eventueel erfgoedbeleid bij de kerkfabrieken en parochies. De missie Uit de bevraging bleek dat erfgoedbehoud en beheer door de meeste kerkfabrieken niet gezien wordt als een kerntaak. Onderhoud van de kerk, het beheer van het patrimonium en de vele logistieke zaken zijn de kerntaken van de kerkfabrieken. Daardoor blijft er soms weinig ruimte over voor archiefwerk. Opvallend was dat veel kerkfabrieken wel meer bezig zijn met hun collectiestukken in de kerk. Sommige kerken hebben hier een (minimaal) beleid rond bv. een calamiteitenplan. Expertise Hier peilden we naar de expertise van kerkfabrieken en parochies op vlak van erfgoedwerking. Gezien dit geen kerntaak is voor kerken, was in vele gevallen geen expertise aanwezig. Alle kerkfabrieken die deze vraag wel positief beantwoordden, staan open om deze expertise te delen. De kerken die aangaven dat ze expertise hebben rond registratie gaven wel aan als nood dat ze hierbij begeleiding kunnen gebruiken (inhoudelijk en werkkrachten)
Domein Aantal kerken Voorbeelden Publiekswerking 4 Registratie 3 Restauratie 4 Tentoonstellingen in de kerk van collectie- of archiefstukken (vooral collectie) Twee kerken werken met Erfgoedplus, een andere kerk is heel bedreven in het registreren van het archief Voornamelijk expertise rond het restaureren van collectiestukken maar ook bij één kerk voor archiefstukken Onderzoek Studies over de geschiedenis van de kerken Digitalisering 1 Publiekswerking Publiekswerking 16 14 1 10 8 6 4 0 Publiekswerking Veel kerken gaven aan dat ze openstaan voor vragen van onderzoekers, vaak zijn dit vragen rond genealogie of lokale geschiedenis. Sommige kerken hebben een
raadpleegruimte voor het archief. Slechts één archief gaf aan niet toegankelijk te zijn voor onderzoekers. In sommige kerken gaan tijdelijke tentoonstellingen door, vaak van religieuze aard. Soms worden er ook tentoonstellingen georganiseerd in samenwerking met cultuurdiensten of erfgoedorganisaties. In de kerken worden vaak concerten gegeven, meestal ook van religieuze aard. Één kerk heeft een vaste samenwerkingsovereenkomst met het cultureel centrum voor het organiseren van concerten. Ook de fanfare treedt op in sommige kerken. Vroeger waren de kerken vaker open voor het publiek, maar door een tekort aan kerkwachters is dit vandaag zelden nog het geval. 4.. Analyse van de archieven 4..1. De inhoud van de archieven Gemengde en gescheiden archieven Archieven van kerkfabrieken en parochies hebben een verschillend statuut, kerkfabrieken zijn publieksrechtelijk, parochies zijn privaatrechtelijk. Wegens het verschil in statuut is hier een andere wetgeving van toepassing waar andere bewaarregels gelden. Daarom is het aangewezen om deze archieven gescheiden te houden. In de praktijk blijkt dit echter zelden het geval. Uit onze bevraging bleek dat 75 % van de archieven gemengd is. Het zijn voornamelijk de oude archiefstukken die gemengd zijn. De recentere archieven zijn meestal wel gescheiden van elkaar. Wat zit er in de archieven? Om duidelijk te maken wat er zich allemaal in de archieven bevindt, worden de gevonden archiefstukken opgedeeld bij de archiefsoort waar ze toe behoren. Parochie-archieven - Parochieregisters - Informatie rond processies - Liturgische boeken - Inschrijvingsregisters parochies - Verslagen parochieraad Kerkfabriek-archieven - Administratie over het materieel beheer van de kerk: correspondentie, bouwplannen, financiële contracten - Plannen van de kerk en aanverwante gebouwen - Decoratie tekeningen, glasraamtekeningen - Pachten - Eigendomstitels - Notariële akten Persoonlijke archieven - Brieven pastoor - Dagboek pastoor ( bv. WOI) - krantenknipsels Archieven maatschappelijke - Archieven van een chiro
organisaties - Oprichtingspapieren van een turnkring - Archieven van broederschappen Over het algemeen hebben de kerkfabrieken en parochies dezelfde stukken in het archief. Soms waren deze aangevuld met persoonlijke archieven van de pastoor of archieven van andere organisaties die (vroeger) een link hadden met de kerk zoals chiro s of turnverenigingen. Deze archiefstukken documenteren vooral de religieuze functies en geschiedenis van de kerkfabriek en de parochie en de lokale geschiedenis van de parochie. Naast de typische archiefstukken hadden enkele kerkfabrieken en parochies ook een paar oude boeken, handschriften en bladmuziek. Ook foto s, kaarten, affiches, dia s en krantenknipsels vonden we soms terug. Audiovisueel materiaal was nauwelijks te vinden in de archieven. Deze stukken waren beperkt en vormden slechts een heel klein deel van sommige archieven, vaak gemengd met de andere stukken. Het viel op dat de meeste kerkfabrieken en parochies geen zicht hebben op wat er precies in hun archief zit, waardoor het beschrijven van het archief geen eenvoudige opdracht was. Wat er in de recente archieven zit is wel goed bekend, maar wordt vaak niet bewaard op de plaats waar de oudere archiefstukken bewaard worden. Recentere archiefstukken worden veelal op individuele computers bewaard van de medewerkers van de kerkfabriek. Daardoor was het moeilijker om hier een zicht op te krijgen. Enkele organisaties gaven aan dat er delen van hun archief jaren geleden werden opgehaald door het Rijksarchief. Bijna geen enkele kerkfabriek wist over welke stukken dit ging of waar zich dit nu bevindt. Dit ging voornamelijk over de oudere stukken. Één kerkfabriek had de inventaris van haar aanwezige stukken in het Rijksarchief in Leuven. Niet veel kerkfabrieken gaven aan op de hoogte van de huidige werking van het Rijksarchief. De ouderdom van het archief Gezien de kerkfabrieken en parochies niet echt een zicht hebben op wat in hun archief zit was het moeilijk om hier een tijdsperiode op te kleven. Hieronder staat een tabel met enkele gegevens. Niet alle kerkfabrieken en parochies konden dit echter precies aangeven, dus zijn deze cijfers een inschatting. Oudste stuk 14 e 15 e 16 e 17 e Aantal kerken 1 1 3
18 e 19 e 1 e helft 0 e e helft 0 e 1 e 9 7 3 5 0 Uit deze cijfers blijkt dat de meeste kerken hun aanwezige archieven vooral vanaf de 18 e starten. De meeste oude stukken zijn dan ook ingezameld door het Rijksarchief. Alle archieven worden bijgehouden tot op heden al wordt het niet vaak bewaard bij het oude archief. Recente stukken zitten voornamelijk bij de bestuursleden thuis waardoor deze zeer verspreid zijn. Op deze manier is het moeilijk om hier een goed zicht op te krijgen. Deze stukken zijn voornamelijk ook digitaal. Omvang van de archieven Het aantal lopende meter schatten was evenmin gemakkelijk. De kerkfabrieken en parochies hadden hier vaak geen zicht op en de archieven waren voornamelijk gemengd en verspreid over verschillende lokalen of soms verschillende locaties. Het aantal meter varieerde van 0,5 m tot 0 m. Hier zitten dus grote verschillen op. 4... Registratie en digitalisering Met deze vraag peilden we naar de mate waarin de archieven over een inventaris beschikken. Vier kerkfabrieken hadden een vorm van inventaris opgemaakt van hun volledig archief, de ene uitgebreider dan de andere. Dit gebeurt voornamelijk op papier of met Excel. Twee kerken gaven aan dat ze werken met Erfgoedplus.be en één kerk heeft plannen om in de toekomst met Archiefbank Vlaanderen te werken. Acht kerken hebben een inventaris van een deel van het archief. In sommige gevallen is het een handgeschreven inventaris van de oudste stukken die werd overgeleverd maar niet verder werd bijgehouden. De meerderheid van de kerken heeft geen inventaris van het archief. De inventaris van de collectiestukken uit de kerk is wel bijna altijd aanwezig. De meerderheid gaf aan dat er geen tijd is om een inventaris op te maken van het archief of dat de expertise hiervoor ontbreekt. Er zijn niet veel kerken die archiefstukken gedigitaliseerd hebben. Drie kerken gaven aan dat ze oudere stukken van het archief al eens ingescand Erfgoedplus is een (zoek)website voor cultureel erfgoed in Limburg en Vlaams-Brabant. Als organisatie kan je hier een inventaris van je collectie opmaken en kan je dit ook ontsluiten voor het publiek. Meer info vind je op de website www.erfgoedplus.be. Archiefbank Vlaanderen verzamelt gegevens over private archieven en erfgoedcollecties in Vlaanderen. Die gegevens worden ondergebracht in een online databank en zijn voor iedereen raadpleegbaar via de zoekbox. Meer info vind je op de website www.archiefbank.be
hebben. Deze scans waren evenwel niet aanwezig in het archief, maar op een privécomputer bij iemand van de bestuursleden thuis. Het recente archief (laatste 5 jaar) is bijna volledig digitaal. Maar versnippering en gebruik van verschillende servers zal in de toekomst voor moeilijkheden zorgen om materiaal terug te vinden en te decoderen. 4..3. Behoud en beheer van het archief Digitaal materiaal Het digitale materiaal wordt voornamelijk bewaard op een harde schijf in de computer. Vaak is dit echter niet op een computer in de archiefruimte, maar zit dit materiaal verspreid over verschillende computers bij de bestuursleden thuis. Vaak is er geen gemeenschappelijke server waar alle informatie bij elkaar staat. Deze versnippering zorgt ervoor dat er geen goed zicht is op alle documenten en hun bewaarplaats. Depotruimte Hoewel de situatie heel divers is zijn over het algemeen de religieuze archieven in de regio relatief goed bewaard. Er zijn enkele depots waar de omstandigheden nefast zijn voor het archief. De meest voorkomende problemen in de depots worden veroorzaakt vocht en temperatuurschommelingen. Er zijn ook enkele goede voorbeelden. In de meeste lokalen zijn de bewaaromstandigheden voldoende zodat het archief er nog een tijdje goed kan bewaard worden. De meeste besturen nemen verschillende maatregelen voor het gebouw waarin de archiefruimte is gevestigd, volgende maatregelen kwamen het meest voor: - Brandveiligheid - Constante temperatuur - Elektriciteit is weggewerkt - Maatregelen tegen diefstal en vandalisme - Regelmatige schoonmaak - Constante relatieve vochtigheid - Lichtdicht - Bescherming tegen wateroverlast De archieven worden het vaakst opgeborgen in een gesloten kast, wat goed is voor de lichtdichtheid. Het archief is soms niet verpakt waardoor de stukken wel gemakkelijk kunnen worden aangetast door stof. Meestal zijn deze losse stukken wel gecombineerd met ingepakte stukken, waardoor de archieven vandaag nog relatief goed bewaard zijn. Drie kerkfabrieken gebruiken zuurvrij papier of zuurvrije archiefdozen om de archiefstukken te bewaren. De bewaarplaats van de archieven is variabel. Vaak is dit in de pastorie in een vergaderlokaal van de kerkfabriek of in de gang. In de kerk zelf worden ook archieven bewaard. Zoals eerder vermeld zit het archief ook vaak verspreid bij verschillende bestuursleden thuis. In Leerbeek, Gooik, is er een groter depot waar de parochiearchieven van verschillende kerken in die streek bewaard worden. Daar is iemand verantwoordelijk die zich specifiek bezighoudt met de archiefstukken en ook van alles een kopie maakt.