HistorischeEncyclopedieKrimpenerwaardH.E.K.,36ejaargang2012,nr.4pp.113 132 Onderstaandeversieomvatalleendetekst. Henneptienden:HeemradenversusdeAmbachtsherenvanOuderkerken KrimpenaandeIJsselinde17 e Eeuw J.B.(Hans)Opschoor 1 In1657werdendoorheemradenvanOuderkerkaandeIJsselenKrimpenaandeIJssel processenaangespannentegenhunambachtsheer,lodewijkvannassau,voor respectievelijkhethofvanhollandendehogeraad,overdehenneptiendenindebeide ambachten.hetzaltwaalfjaardurenvoorereenuitspraakkomt,inhetkrimpense proces.voorouderkerkwasdezekwestieeensteenindeambachtelijkevijverdienog decennialangrimpelingenzouopleveren.dehenneptienden,restantenvanhet inmiddelsgrotendeelsverlatenfeodalesysteem,haddenoverigensallangtotonrust geleid,ookindekrimpenerwaard.inditartikelwilikstilstaanbijdeconflictenoverde henneptiendeninouderkerkenkrimpen,endieplaatsenineenhistorischenregionaal perspectief,waarbijookdeoud vaderlandsrechtelijkekantaandachtkrijgt.voorwat betreftdetailsindatkaderfocusseerikopouderkerk,geziendenasleepdiedekwestie overdehenneptiendendaarheeftgekregen. Bestuurlijkeeneconomischecontext OuderkerkenKrimpenwarenambachtenindeheerlijkheidvandeLek,diein1342van degraafvanhollandwerdverkregendoorjanvanpolanen,overgingopdenassausen in1584wastoegevallenaanprinsmaurits. 2 DienszoonLodewijkvanNassauwasheer vandeheerlijkheidvan1627tot1665,entegelijkookambachtsheervanouderkerk,de beidekrimpens(enstormpolder),lekkerkerkenzuidbroek.alindeaktevan1342is sprakevandetiendendietotdeheerlijkerechtenbehoorden.vandietweeambachten wasouderkerkhetgrootste.in1672warener300weerbaremanneninhetambachtals geheel,watduidtopeenbevolkingvanca.1200mensen. 3 Hetambachtomvattede poldersdenesse,decrommeengeer,endezijde,intotaalzo n1650ha(zo n1026 dijkmorgens)groot.deeconomierustteprimairopdelandbouwendedaaraan gelieerdedienstverlenendeenambachtelijkebedrijvigheid;endaarnaastopde binnenvaartensteenbakkerij.dielandbouwbetrofoorspronkelijkakkerbouw,maar dezewerdsteedsmeerverdrongendoorveeteelt.in1525werdvoorouderkerkkoren 1Prof.Dr.J.B.Opschoor, s Gravenhage,emailjb.opschoor@tele2.nl. 2 Voordebriefvan1342,ziehetOudArchief(hiernaoa)vanKrimpenaandeIJssel(hiernaKaY)inhet StreekarchiefMiddenHollandteGouda(hiernaSAMH):SAMHoaKaY,ac846,inv.nr.24(eencopievan ca.1600)enhetarchiefnassaulaleq(hierna:nll),toegangsnummer3.21.12inv.nr205inhetnationaal Archief(hiernaNA).De heerlijkheid De Leck was leengoed van het graafschap Holland en bestond uit de ambachten Lekkerkerk, Zuidbroek, Krimpen a/d IJssel en a/d Lek, Ouderkerk a/d IJssel, Nieuw-Lekkerland, Streefkerk, Brandwijk en Gijbeland, Bleskensgraaf en Ridderkerk. Nadat in 1413 Lekkerkerk een hoge heerlijkheid was geworden, werdendeambachtenafzonderlijkvermeld.detitelvan heervandeleckbleef echteringebruik. 3 ZieookB.Ibelings,2011:VerzoektotverlagingvandebedeaanslagdoorVlistenBonrepasin1582. HistorischeEncyclopedieKrimpenerwaardHEK,35 e jrg.nr1,p.4. 1
verbouwdopnogmaar30morgen; 4 hetoverigelandwasvoornamelijkweide en hooiland.dieveeteeltwasnietalleengerichtopproductenalskaasenboter,maarook opmestvoor industriële gewassenalshopen inhetbijzonderindekrimpenerwaard hennep. 5 Metdiemestwerdenkleineakkertjesofwerven(meestalbijdeboerderijen gelegen)geschiktgemaaktvoorcontinuteeltmethennep(afb.1). 6 Deze hennepwerven warenomgevendoorsloten(waarindestengelswerdengeweektom devezelseruittehalen),envaakdooreenrandvanbomen,(alswindopvangenomde hennepvezelstekunnendrogen).indehollandsewaardenwerdzoeenspecifieke bedrijfsvormontwikkeld,diewelwordtaangeduidals hennep weidebedrijf. 7 Afb.1:HennepwerventeLopik,1607(landmeterJanRutgerszvandenBergh) Dehennepwerdnaverwerkinggeleverdaandetouwslagerijenofwerddoorverkocht aanhandelaren.demeestetouwslagerijenoflijnbanenlagenindedorpenlangsde HollandscheIJsselendeLek(afb.2).DehennepteeltbegonindeKrimpenerwaardal voor1350,maarwastoenvannoggeringebetekenis(hennepwordtdanooknietinde aktevan1342vermeld).tussenca.1450en1650groeidedehennepteeltsterk.daarna vlaktediegroeiweeraf,endehennepteeltverdweentenslottevrijwelgeheelnade opkomstvandestoomscheepvaart. DeambachtsheerlijkheidOuderkerkopdeIJsselomvattevanoudsookde korentiende ensmaltiendenvanlandinde ZevenViertelen endehalvekoren ensmaltiendenvan depolderdenesse; 8 deanderehelftvandelaatstgenoemdekwamaande koninklijke majesteit toe,alsgraafvanholland). 9 OokindeadministratievandeTiendePenningen (1543 1561) 10 issprakevaneenhenneptiende(somsapart,somssamenmetde korentiende)endaarnaastvaneentiendeopbuitendijksland(wellichtlater Coolwijkse tienden geheten).voorhetambachtkrimpenaandeijsselgoldensoortgelijke bepalingen.deambachtsheerbenoemdevoorhetbestuurendejurisdictieinhet ambachteenschout(eenvasteaanstelling)eneenaantalschepenen(inhetgevalvan OuderkerkenKrimpen:heemraden)dieuithetambachtafkomstigwarenenvooreen jaarinhunambtkwamen,opvoordrachtvandeaftredendeheemraden. 4CatharinaL.vanGroningen,1996:DeKrimpenerwaard.RijksdienstvoordeMonumentenzorg,Zeist/ WaandersUitgevers,Zwolle(tweededruk). 5Voormeeroverdehennepteelt:zieR.B.Fels,M.HoogendoornenP.M.Stoppelenburg,Holland,2002: Touw:hennepteeltentouwfabricageinhetGroeneHart.GroeneHartProducties,Woerden. 6J.M.Rommers,1985: HennepakkersindeKrimpenerwaard,in:HEK,10dejrg.nr.1,1 28. 7H.Hoogendoorn,HennepteeltenTouwfabricageinhetGroeneHart.In:Felse.a.a.w.,p.21. 8C.C.J.Lans,1988:RepertoriumopdelenenvandeLek,1318 1666.OnsVoorgeslacht(hierna:OV)43.De Nessewaseenoudepolder;deZevenViertelenomvattenlandindepoldersDeGeerenDeZijde.Alin 1408wordendieviertelenexplicietgenoemd,zieB.D.Keijzer,1981:TiendboekvanhetlandvandeLek 1408,OVNr.352,36 e jrg.,p.359 360.Hetwoord viertel lijkthierbetrekkingtehebbenopde zogenaamdetiendblokkenwaarinhetlandindegeerendezijdewasonderverdeeld:ermoeten inderdaadzevenvanzulkeblokkenzijngeweest:4indegeeren3indezijde.dezeviertelendienenniet tewodenverwardmetdezeven kwartieren dieinlatertijdjaarlijksde(zeven)heemradenzouden leverenvoorhetgerechtvanouderkerk 9SAMH,NadereToegangen(hierna:NT)nr.3201,opbasisvanSAMHoraOuderkerkaandeIJssel, (hierna:ouy)ac998,inv.nr.2.ook:samh,nt520,waarinopgenomenderekenkamervande Grafelijkheidmeto.a.detiendenvanOuderkerk. 10 De tiendepenning waseen16e eeuwsebelastingopinkomstenuitzakenzoalslanden,huizen,sluizen, veren,tiendenenrenten,gehevendoordestatenvanholland,gehevenin1543 1564. 2
3 LodewijkvanNassauhadplannenmetzijnheerlijkheden.In1648kochthijbijvoorbeeld de(daarvoorinerfpachtgehouden)visserijenindelek,ijsselenmerwedevande eigenaars:deoudmunsterendedomteutrecht.dathijzijnrechtenindeheerlijkheid intensieverwildeexploiteren,wasalduidelijkuitzijninteressevoordehenneptienden diebleekkortnadathijhetambachtvanzijnbroerhadgeërfd(in1631):in1635hadhij inouderkerkhenneptiendengekocht(dealgenoemde CoolwijkseTienden )vande StatenvanHolland. 11 ZijnvaderMauritswashemindiebelangstellingtrouwensvoor watbetreftdekrimpensetiendenalvoorgegaanin1613(ziehierondervoorde processenhierover). Afb.2:Hennepvezelsopwegnaareentouwbaan(AdriaenPieterszvanderVenne,1589 1622) Tienden Hettiendrechtwasonderdeelvanhetfeodaleleenstelsel;hetkwamdelandheertoe,die hetaanzijnonderdanenofaankerkenkonschenken,verpachtenenverkopen.inhet DuitsekeizerrijkwerdzoooktiendrechtverleendaandegravenvanHollandenishet, vanuitdekerkofdegrafelijkheid,verderalsonderleenbijambachtsherenenlaterdoor verkoopookbijparticulierenterechtgekomen. Detiendewaseenzakelijkrechtrustendopeenlandofhuiskrachtenswelkede rechthebbendeaanspraakheeftopeenevenredigdeelvanopdatlandgroeiende gewassenofgeborendieren. 12 Tiendenwerdengehevenovero.a. koren (tarwe,gerst, enookhennepenvlas;de grote of grove tienden),overgroentenendergelijke(de kleine of smalletienden ),enoverveeengevogelte( krijtendetienden en kriekende tienden).deheer(ofdegeneaanwiehijzijntiendrechthaduitbesteedofverpacht de tiendenaar)kreegelketiende(ofelfde)schoof,ofhet tiende kalf,etc.,vandiegenendie tiendplichtigwaren(afb.3).deinninggebeurdeaanvankelijkinnatura,waarbijde tiendenaarzijndeelvaneenoogstopdeveldengingophalen.inlateretijdenwerdde tiendedikwijlsverpacht.laterwerddetiendevoldaaninklinkendemunt.voorde verpachtingwerdhetlandwaarvooreentiendrechtgold,verdeeldinzogenaamde tiendblokken dieafzonderlijkwerdenverpacht.hettiendrechtispasafgeschaftmetde Tiendwetuit1907. Afb.3:Inningtiendeninoudetijden(deelgravure;bron:VanderSchelling,1727) 11NANlL,toeg.nr.3.21.12,inv.nr412,13 06 1635(film).StatenverkopenaanLodewijk seeckere thiendekenvancoornendehennipthiendengelegenindendorpevanouderkerkopdeijssel,perjaar4 5 guldenopleverend,voor150pond.samhonagouda(hierna:gda)nr.237fol152,dd12 07 1658 situeertdezecoolwijksetiendenbuitendijksindezijde.coolwijkwasdebeheerdervanhetkantoorvanm dezogenaamdegeestelijkegoederentedelft,vanwaaruitdevandekerkovergenomengoederenen zakelijkerechtenwerdenbeheerdna1573. 12J.Kosters,1899:HetOudeTiendrecht(proefschrift).DenHaag,Mouton&Co,p.165.
Detienden(ofdesommenverkregendoordeverpachtingervan)warenonderdeelvan deinkomstenvande(ambachts )heren,opbasisvanhunhouderschapvanhetland. Bezienvanuithetperspectiefvandeboerenstondentiendenenerfpachtennaast belastingentengunstevanvanhet gemeneland (deprovincie)zoalsdegewone ( ordinaris )verpondingen(eenbelastingopbasisvanlandoppervlak),deimpostenof accijnzen(optalvangoederenzoalszeepenbier),debuitengewone( extraordinaris ) belastingen(zoalsbijvoorbeelddetiendeofhonderdstepenningen).aandeze landsheerlijkeenprovincialelastenkunnennogde omslagen wordentoegevoegd waarmeeindeambachtendegemaaktekostenwerdenverrekendvoorpolderbeheeren dergelijke,meestalooknaarratovandegebruiktegrondoppervlakte. HetambachtKrimpenaandeIJsselbrachtdeheerrond1585inkomstenvanzo n120 pond(waarschijnlijk:guldens),waarvanca.1/3uitdetienden. 13 VolgensdeTiende Penningvan1561zoudendetiendeninOuderkerkvoorintotaalzo n30guldens verpachtzijn,watneerkomtopongeveer1%vandetotaleopbrengstenofinkomstenuit vermogenindatambacht.dereguliereverpondingzourond1600volgenseenzeer globaleschattingquaordevangroottehettienvoudigemoetenhebbenopgebracht(dan welgekost)vandewaardevandetienden(enlaterinde17 e eeuwzoudieopbrengst oplopentotongeveerhetdubbele).accijnzenbrachtengemiddeldbijnadriemaalzoveel opalsdeverponding.bijdetiendengaathetdusrond1650omeenrelatiefgeringe afdrachtdoorde16 e en17 e eeuwsegrondgebruikers,vergelekenmethunoverige grondgebondenlasten.watkrimpenbetreft,iserinteressanteinformatiebewaard geblevenvoorhettoennogzelfstandigeambachtstormpolder.blijkensdeadministratie vanlodewijkvannassauvoordatambachtbrachtdeverpachtingvandegrovetienden indeperiode1650 1660hemgemiddeldperjaar180guldensop(waarvanwellichtzo n 80uitalleenaluitdehenneptiende). 14 Ronddiebedragenzitophetonderliggende niveauvandeafzonderlijketiendblokkenoverdejarenheeneenflinkevariatie:van 50%tot200%vandiegemiddelden.VoorhetveelgrotereKrimpenzullennavenant hogerepachtopbrengstenhebbengegoldendanvoorstormpolder. InOuderkerkbrachtendehenneptiendenrond1530zo n4stuiversperhondop(1 hond=10x10roeofbijna40x40m).in1527werddelagenesseverpachtvoor3 pondendezevenviertelenvoor4pond(samendus42guldens)opeengeschatte200 250hond. 15.Inde10 e PenningenbrachtendeOuderkerksetiendeninde16 e eeuwnog steedsdergelijkebedragenop;voordehenneptiendewerdrondhetmiddenvandie eeuwperhondwel9stuiversgerekend.dietiendenhaddeneenwaardedienognietde helftwasvandievanhetschoutambt(80guldens).deverpachtingvanalleende henneptiendebrachtinouderkerkrond1665veelmeerop:datkontoenwelzo n175 guldenbelopen. 16 DehenneptiendevanStormpolderleverdegemiddeldca.90guldens op.daarinisbegrependeopbrengstvandeafzonderlijkeverpachtingvandedubieuze henneptiendenin1659diewerdenbetwistdoordeheemraden;lodewijkhadtochkans 13SAMH,oaKrimpenaandeIJssel(hierna:KaY),ac0846,Inleiding.Daarwordtenonderscheidgemaakt tussendekorentiendemeteenopbrengstvan40pond(ofgulden)endehenneptiendemeteenopbrengst vanruim2gulden.hetisdenkbaar(enzelfswaarschijnlijk)dateengrootdeelvandehenneptiendeals korentiende isverantwoord. 14,Lans:KrimpenerwaardinUtrecht;ArchiefHuisBeverweerdnr.297,akte1316ennr298,akte1317. 15 DehenneptiendeninOuderkerk,inSAMHNT3201(opbasisvanoaOUYac998inv.nr.2) 16NANlL,RekeningvanderentmeesterAdriaanSchiltmanover1676,inv.nr.341:dehalve(hennep ) tiendeindenessebrachtaandeambachtsheertoen36guldensop,dehenneptiendeindezevenviertelen 136guldens;deCoolwijkseTiendewasindatjaarnietbezaaidgeweest. 4
geziendienogteverpachtenvoor10gulden. 17 Degenoemdebedragenwerden gebaseerdoptaxatiesvandeopbrengstenindetiendblokken,waarbijnatuurlijkhet bestaanvanvrijstellingeneenopbrengstdrukkendeffecthad. TiendeninhetOudvaderlandsrecht Vanafde15 e eeuwbreiddehetaantalgewassenendierenwaarvantiendenwerden gehevenenormuit,waardoordietiendenalseen zeerdrukkendelast werden aangemerkt. Hettiendrechtwasgewordeneensoortgeorganiseerderoofen afzetterij..., 18 waartoevooraldegeestelijkheidhebzuchtigbijdroeg, 19 maarwaaraanook deadelmeedeed(zieafb.3). 20 Inmiddelswasookdebasisvoordevertiendingaan veranderingonderhavig:optalvanplaatsenwassprakevannieuwlandendaarnaast warenernieuwegewasseninteeltgenomen.omdatbijvoorbeeldeengewasalshennep nietalszodanigindeoudeakteswerdvermeld(daarwasimmersdegroteregewassen alleensprakevan korentiendes ),ontstonderruimtevoorinterpretatieverschillen inzakedetiendplicht.daarmeewerdookdoordeboeren creatief omgegaan. KarelVwildeverderespanningenvoorkomen.In1520verordineerdehijperplakkaat dathetnietwastoegestaannieuwetiendenteheffenandersdandiewelketiendenaars...overveertichjarenendedaertevoorenghewoonlyckhebbengheweestteheffen..., maerhentevredenhoudenmettenordinarisethiendenenderechtenbijhenghehadt endeontfangen,...verbiedende...allenonsenondersatenyetanderstebetalenden voors.gheestelyckeluydenofandere,dandevoorschreveoudeghewoonlyckeende ordinariserechtenendethienden...(mechelen,1oktober1520). 21 Vantoenafaan konmennietmeerwillekeurigtiendenclaimen.ditplakkaatisookgeïnterpreteerdals hetstellenvaneenverjaringvan40jaar;anderenzagenereentenietdoenvanalle nieuwetiendheffingna1480.echtduidelijkwashetplakkaatdusniet.in1529(op19 april)vaardigtkareleennieuwplakkaatuitwaarinhetvorigenaderwordt geïnterpreteerd(ofteruggedraaid):(i)opeerderonbezaaidelandenofopnieuwland kunnentiendengehevenworden(mitsditstrooktmetgebruikeneldersindestreek); (ii)ookoverbepaaldenieuwegewassen(waarondertrouwens kennep )oplandwaar meneerdertiendbaregewassenzaaidewarentiendenverschuldigd ookalzaaidemen er40jaarofmeereerderdienieuwegewassenniet tenzijeroudevrijstellingenopdie landenofgewassenlagen. 22 Opdezewijzewerdalduswatooiteen korentiende heette, uitgebreidmetmoderneregewassenzoalsdievanhennepenanderezaden 17ArchiefHuisBeverweerda.w.Daarinzijnvoordebetreffendeperiodetweeafzonderlijkeadministraties vanverpachtingendoorlodewijkgevonden;ikneemaan,datdienaastelkaarstaanendusdienente wordenopgeteld. 18B.Tukker RouwertBoer,1983:Henneptiendenofhennepbelasting,BinnenwaardVol.1,afl.1,p.13 17. 19J.vandeGraft,1856:Geschiedenisderwetgevingopdetiendenhiertelande,inzonderheidinHolland enzeeland.proefschrifthoogeschoolteleyden,middelburg:j.c.enw.altorffer,p.53. 20A.A.J.Meylink,1850:Pleit memorienuitgesprokenvoorhetprovinciaalgeregtshofvanzuidhollanden voordenhoogenraaddernederlandenoverhettiendrecht,denhaag:vanlangenhuysen,p.52duidde detiendenaanals debuitdesadels. 21J.vandeGraft,1856:Geschiedenisderwetgevingopdetiendenhiertelande,inzonderheidinHolland enzeeland.proefschrifthoogeschoolteleyden,middelburg:j.c.enw.altorffer,1856,p.53 58;zieook hetgrootplacaetenboeckvandestatengeneraalendestatenvanhollandenwestfriesland(cau,c.red., 1658,col1582 85). 22,tenwarenochtans,datdeselvehofsteden,oftlandendaerafspecialycken,byprivilegieofte uytgevingebevrytwaren (P.vanderSchelling,1727:HollandsTiend Recht.DeelII:Bylaagenen Bewyzen.Rotterdam:PhilippusLose,p.79) oftebysententie geabsolveertwaren. 5
producerendeplanten,enwerdvoornieuwlanddetiendbaarheidgeregeld.welwerd metditkeizerlijkplakkaateenanderedeurwijdopengezet endatisnietonopgemerkt gebleven.erbleefsprakevangeschillenenprocessenoverdetiendentussenboeren(en namenshen:deheemraden)intalvanambachten,enhetgezag. 23 Sinds1573isindelatereRepubliekdekerkhettiendrechtontnomendoordeStaten vanholland,dievanaf1616ookdegrafelijkheidovernamen,inclusiefdeadministratie enhetbeheervandetiendendiedaarmeesamenhingen.datlietdeambachtsherenhun verkregenrechtenoptiendenonverlet,endiesituatielagindeambachtennogsteeds potentieelgevoelig,zoalsblijkuitdehiernatebesprekenprocessen.daarinwerdniet hettiendrechtopnieuwegewassenoflandenmeerterdiscussiegesteld,maarwerd vooralingezoomdophetbestaanenhetbezitvanvrijstellingen. Vooreengoedbegripvanwaterindehiernatebehandelenprocessenover henneptiendenspeelde,kanwordenteruggegrepenophethollandsrechtals beschrevendoorhugodegroot.dezebehandelthettiendrechtalsdeelvanhetzakelijk recht. 24 Zakenzijn:alleniet menselijkedingenwaarmensenbelangbijhebben.bezit ( possessie )ishethoudenvaneenzaakteneigenbate.bezitkanslaanoplichamelijke zaken,enoponlichamelijke(rechten,vrijhedenenzomeer;danspreektmenwelvan possessievelquasi ).Eigendomishetrechtoptoebehorenvaneenzaak,losvande vraagofdeeigenaarookbezitteris.eenbezitterheefteenrechtomhettebezitte behouden.hetbeginselis:menblijftinzijnbezittotdatmendoorderechterdaaruit wordtgewezen.ingedingenomeenzaakwerddebezittergehoudendegedaagdete zijn;deeiserdiendeeenbewijsvanbeterrechtteleverenomzijnclaimtedoen zegevieren.wileenanderiemanddiensbezitontnemendanstoorthijdieiemandinzijn rustigenvredigbezit;endergelijkestoring(turbatie)wasstrafbaar.bezitkanworden overgedragen,bijvoorbeelddoorverkoop,schenking,oferfenis.verjaringiseenvorm vantenietgaanvanbezitingevalvanniet gebruikervan.bijverjaringvanclaimsop onroerendgoedgoldinhetalgemeeneentermijnvan30jaarofeenderdevanhonderd jaar.diegenediehettiendrechtvooreenbepaaldgewasopeistineenbepaaldgebied, moetkunnenaantonendathijdatrechtgedurende40jaarheeftgenoten.hettiendrecht gingverlorenalsgedurendeeenaantaljarenhetrechtnietwasuitgeoefendterwijlerin dieperiodeweltiendplichtigegewassenwarengeteeld. Hetplakkaatvan1520schreefvoordatkwestiesomtrenttiendenzoudenvallenonder degewoneraadvanhetlandwaarinzijzichvoordeden(endusnietmeervoor geestelijkerechters!) hierhethofvanholland(deoorspronkelijkegrafelijke rechtsinstantie,zieafb.4)enlaterookdehogeraad.hethofdiendeenerzijdsalseen beroepsinstantievoorzakendieindejurisdictiesvandeheerlijkheden(dehogeende lage)endebaljuwschappenaandeordewarengeweest,enanderzijdsalsinstantievoor bezitszaken,zoalsrondtienden.bezitwordtbeschermd,tenzijeeneiserkanvaststellen dathetdoordehuidigebezittergebrekkigisbezeten:wanneerhet(i)metgeweld,(ii) heimelijkof(iii) terbede wasverkregen.devorderingvaneenbezittertegenovereen verstoorderkanzijn:eenmandement(=bevelschrift)vanmaintenue,strekkendtot handhaving,stijvingensterkinginhetbezit.gedaagdemoetdanhinder,turbatieen 23 Ziedevonnissene.d.inVanderSchelling,a.w.. 24H.DeGroot,1632:InleidingtotdeHollandscherechts geleertheyd.deelivanfockemaandreaes.j.en LJvanApeldoorn,1939:InleidingtotdeHollandscherechts geleertheyd,gouda,metnamehoofdstuk44. Voorannotaties:zieS.J.FockemaAndreaeenApeldoorn,L.J.vana.w.,DeelII,blz.226ff. 6
empechement( densuppliantinzijnpossessie aangedaan ) kost enschadeloosaf doen,metinterdictievangelijckenmeertedoen.iemandkanookuitzijnbezitworden gewezen,alsheteigendomsrechtdatvergt.wasmenineersteinstantieuitbezit ontzet,dankoneenex bezitterdieditonterechtvondeen mandementvanspolie vrageninhogerberoep,gerichtopteruggave(herstel, relief of restablissement )en schadeloosstelling.minderzwaarwasdeprocedurevandecomplainte.dievergde: bezit(rustigenvrediggedurendejaarendag,desnoodsdoorschepenenofheemraden gestaafd)enstoornisofontzetting(binnenhetvoorafgaandejaar).lieteenbezittereen rechtlopengedurende(een)jaaren(een)dag,danvervieleneventueleclaims. Afb.4HetHofvanHollandinzitting(HugodeGroot1634) In1660bepaaldendeStatenvanHollanddatalshetzijdeHogeRaaddanwelhetHof vanhollandeenmandementverleentinbezitszaken,hetanderehofzichvandiezaken zalonthouden. 25 DepleidooienvoorHofenRaadomvatteneenviertalpositioneringen vandeprocureursvanbeidezijden(eis,antwoord,repliekendupliek)waaropeen uitspraakkonvolgen.alsermeerinformatienodigwasdankoneen appointement disposief (ofwel:een voorlopige beschikking)volgen,inafwachtingvaneendefinitief vonnis. Processeninzakehenneptienden:voorgeschiedenis EenvooronsdoelbelangrijkezaakvannogvoordeplakkatenvanKarelVbetrofde zogenaamderaaphorsterhenneptiendeinwassenaar,in1495. 26 Deboerendaar haddenvoorelkaargekregendatdetiendenietzouwordengeïnd(deeiserzou oogluikingedoen )omdatdeboerendehennepslechtsvooreigengebruikzouden verbouwen.overigenshaddeeiserzichweltenprincipalezijnrechtvoorbehouden. Laterbleek,datdeboerenslinkssteedsmeerhennepwarengaanverbouwen(enter marktbrachten)waardoordeeiserzichmeerenmeergefoptvoelde(zijnoogluiking kwamhemop grooteschadeenachterdeel testaan).hethofoordeeldedatdeboeren overhennepnetzogoedalsoverdeanderesoortenkorentiendendiendenaftedragen. OoknadeplakkatenvanKarelVzijnveleprocessengevoerd,vooraloverdevraagof specifiekelandenofwervenookonderdieplichtvallen,gezienbestaandeprivilegesof vrijstellingen.inhollandisbijvoorbeeldgeprocedeerdinzaketiendenindeopnieuw bedijkteriederwaard. 27 Ookiserveeltedoenoverdevrijheidvantiendplicht, bijvoorbeeldindelandenronddelek.zobepaaldehethandvestvanottoland(1570): 25M.Ch.leBaillyenChr.M.O.Verhas,2006:HogeRaadvanHolland,ZeelandenWest Friesland(1582 1795).Verloren,Hilversum,p.20. 26HofvanHolland(hierna:HvH),sententieinzakezekerehenneptiendeninhetambachtvanWassenaar, dd.12februari1495(invanderschelling,a.w.). 27HvHinzakedehenneptiendeninOudenNieuwRiederwaard,1540,BijlageTinV.d.Schellinga.w.;zie ookkeverlingbuisman,f. OngehoorzameIngelanden:TiendprocesenindeReijerwaardsepoldersinde vijftiendeenzestiendeeeuw.in:b.wouda(red),2004:ingelandenalsuitbaters:sociaal economische studiesnaaroud ennieuw Reijerwaard,eenpolderopeenZuid Hollandseiland.Hilversum:Verloren, p.113 133. 7
Allehuyswervenenalleanderehenniplanddatvrijgeweestisbijtijdenvanwijlenheer Roeland,heeretotLiesveld(=ca1545 JBO),diezullenvrijblijvenvantiendenen anderewervenendelandendatmenseederttothenniplandgemaaktheeftendenog makenzalendebezaaytwerdzalbetalenvanelkenhontvierstuyvers.ineenzaakover dehenneptiendenvanslingerlandvoordegroteraadtemechelenwerdgesprokenvan de possessievandevrijheidvangeenkennip Tiendentebetalen,waarbijde bewonerswelbereidwarendehenneptiendeaftedragenvangewassenopwervenbij dekampenenveldeninhetambachtwaarmenweltiendschuldigis;erwordtvrijheid enexcemptiegeclaimdvanhennepgeteeldopwervenaan/oplanddatnietanderszins ingebruikisgenomen. 28 DeSlingelandseboerenkrijgengeengelijk.Eenzelfdelottrof deboereninalphen,in1537. 29 DeoudstemijbekendekwestieindeKrimpenerwaardinzakedehenneptiendeiseen zaakdiedoorambachtsheerjanvanvlietvanbergambachtwerdaangespannenvoor hethofvanholland(uitspraak1518,dusnogvoorheteersteplakkaatvankeizer Karel) 30 :hemwerdtoegewezendatdeinwonersmoestenbetalendetiendevanhennep enraapzaad,gelijkvanalleanderezadenenvruchten. 31 Eenvolgendeuitspraakzethet tiendrechtop4stuiversperhond. 32 Dekwestieblijktdaarnanoglangtotzakenteleiden voorhethof,totaanhetbeginvande17 e eeuw(1604,1608).verderisereensententie vanhethofin1525dieinhoudtdatdeingelandenvanrozendaalbijhaastrechtniet gehoudenzijnhenneptiendentegeven;zijhaddenzichberoepenopde40jaaruithet eersteplakkaatvankarelvdiedebezittervandekoninklijke(grafelijke)tiendenaldaar niethadkunnenweerleggen. 33 InBerkenwoudespeeldein1539eenzaaktussende achterleenheerende gezworenenvanberkkou waarbijnamensde gemeneburen van hetambachtwordtaangevoerddoorhenenhunvoorzaten noitbymenschen gedenken tiendenwarenbetaald,naargewoonteenkrachtensdekeizerlijkeplakkaten, overhennepdiewasgeteeldopgronddienooit anderegreinenvankoorn hadden voortgebracht.hierwerdenbepaaldestukkenlanddusuitgezonderd.deboerenworden inhetgelijkgesteld. 34 Inde17 e eeuwzijnerzaken,o.a.overhetbezitenvrijstellingen vanhenneptiendeninlekkerkerk(1602),zuidbroek(1602),stolwijk(1605)ensteijn (1614).Delaatstgenoemdekwestiebekijkenwewatuitvoeriger.Vooringelandenvan Stein(bijHaastrecht)werdeenberoepopoudevrijstellingenofvrijhedenaangevoerd tegeneenvoorgenomeninningvandetiendedooreendoorgouda(deeigenaar) ingehuurdeverpachter.hethoflegdein1614degedaagdenoptiendentemoeten betalen(ookoverhennep)diesinds1560wasgeteelt,ookalsdatopnieuwegrond geschieddeofalsdehennepopoudegrondinplaatskwamvaneenandergewas, behalve datonderdeselandennietbegrepen,maervandevoors.tiendenexempt endevrijsallenwesendehuiswerven,metkennipbesaeit,totsulkengrootealsdie warententiydevandeinstitutievandesenprocesse. 35 28Vonnis,GroteRaadMechelen,.... 1560,VanderSchellinga.w.,annexX,p.122 132. 29HvHSententieaangaandedetiendenvanVlas Raap,kennip,enrond enplatzaad,enanderezaadente Alfen,1537,BijlageRinVanderSchellinga.w... 30ErzoueenouderesententievanhetHofvanHollandzijnvan9november1502,metdezelfdestrekking (genoemdopwww.familievandendool.info/index.hph?section=93,geraadpleegd21juni2012). 31NA,Heerlijkheid s Heeraartsberg,toeg.Nr.3.19.18,inv.nr.518. 32NA,Heerlijkheid s Heeraartsberg,toeg.Nr.3.19.18,inv.nr.271,dd.9december1519. 33HvHsententiedd.23januari1525,opgenomenalsbijlageNinVanderSchellinga.w. 34HvH,sententiedd.23 06 1539,opgenomenalsannexSinVanderSchellinga.w.. 35HvH,19juni1614alsinVanderSchellinga.w.. 8
Inbeidegevallen(BergambachtenStein)wordtgeheelinKarelsvoetsporengetreden, maarerwordteenvoorbehoudgemaaktvoordezogenaamde huiswerven,ditkan indicatiefzijnvooreenbrederbestaandepraktijkwaarinwervenbijboerderijen vrijgesteldwaren.hetpuntzalookeenrolspelen,bijdehiernatebesprekenprocessen inkrimpenenouderkerk. DehenneptiendeinKrimpenaandeIJsselvoorHogeRaad(1613 16)enHof (1631) Tegen1613wenstPrinsMaurits,detoenkersverseheervanKrimpenaandeIJssel,een vertiendingvandehennepinzijnambacht.blijkbaardwonghijdeinningdaarvanaf(zie onder).daaropkwamhettoteenprocesvoordehogeraad,vandeheemradenvan Krimpenmedenamensdegemeneburenenlandgenoten. 36 Mauritsclaimdedaarbijhet (bezitvanhet)volledigetiendrechtzonderuitzonderingen,ennoemdedehenneptienden daarbijmetname,onderverwijzingnaarzijnrechtopdetiendenblijkensdeaktevan verkoopvandeheerlijkheidaanjanvanpolanenvan1342. 37 Indeloopvandeeerstehelft van1613werdenverklaringeningewonnenvanoudekrimpenarendiealsstrekking haddendatdehennepwervenlangsdegehelehogedijkinkrimpenaandeijsselaltijdmet hennepbezaaidwarengeweestendaternimmertiendenwerdenafgedragen(of equivalentendaarvan).ditallesleiddetoteensneltussenvonnis,waarindeprinsalwordt veroordeeldtothetvergoedenvanalle turbel,hinder,crotenletsel deimpetranten t onrechtgedaen,eneenverbodditweertedoen. 38 In1616kwamhettoteen (provisioneel)vonnisvandehogeraad. 39 Daarwerdbepaald: Hethof adjudicieert [deimpetranten]derecredentievannietmeertebetalenaenhoochgemeltenzijne Excellentie..tijendennochijtandersindeplaetsevandientegevenvoorhaere hennipwerven onderdenysseldijckgelegen,diezijbewijsensullenvoorveertich jaerenheerwaartsmethennipbesaijtgeweestendegeenetiendennochijetandersin plaetsevandienbetaelttehebben. Daarmeekwamereenbewijslastteliggenbijde Krimpenaren,opbasiswaarvaneenlatervonniszoukunnenvolgen.Ofdiedaarwataan deden,valtnietexplicietuitdearchieventehalen. Vervolgensbleefhet18jaarrustig.Maarin1631,poneerdeambachtsheerLodewijk (Maurits zoonenopvolgeralsambachtsheer)voorhethofvanhollanddatingelanden enpachtersinmiddelsakkoordzoudenzijngegaanmethenneptiendenophunhuis en dijkwerven,endaterdusvertiendkonworden.hijverkreegineersteinstantiedaarvoor inderdaadtoestemming.blijkbaarwashijvanmeningdatdeingelandendoortezwijgen waarhetgingomhetbewijzenvanhunvrijstellingen(andersdandoordealin1613 afgelegdeverklaringen),infeitetoestemdenmetdetiendplichtigheidoverhun dijkwerven.maartegenoverditmandementkwamendeheemradenmeteenappelbij hethof.datherriep,opgrondvanhetappel,bijsententieenhersteldedeoudevrijheid 36SAMHoaKaY,ac846,invnr27. 37SAMHoaKaY,ac846,invnr24. 38HogeRaad(hiernaHR)dd12 06 1613(inheteind vonnisvan1669wordtverwezennaarhrdd10 04 1613,maardatlijktdezeuitspraaktezijn). 39NAHR708dd23 11 1616(SententieinzakeHeemradenCrimpenopdeYsselmedewegensgemene buren,ingezetenenenlantgenoten,impetrantenincasvanmainctenueversusmauritsprincevan Orangien,ambachtsheerCrimpen).Daaraanvoorafgaandeensententiedd12 06 1613metde gebruikelijkebepalingeninzaketurbelenletsel,schadevergoedingenverbodvanherhaling. 9
vandeingelanden. 40 Aanditproceswerdtrouwensookmeegedaandooringezetenenof heemradenvananderepolders,zoalsdepolderhogeenlagenesseteouderkerk. 41 Dooroudereingelandenvandiepolderwerdverklaarddathunhuis enhennepwerven tussendeijsseldijkendebackweteringweliswaarmethennepbezaaidwarengeweest, maardatdaarovernooittiendenwarenbetaald;ditwerdbekrachtigddoorvoormalige innersvandehenneptiendeinouderkerk. 42 Alsgezegd,intweedeinstantierevoceert hethofhetaanvankelijkaanlodewijkverleendemandement.deappellantnamensde Ouderkerksepolderswerdhiervanafzonderlijkverwittigd. 43 Sindsdienheeftdeambachtsheerdeingelandeninfeitegelatenin"derustigeenvredige possessievangeentiendentebetalen".welzoudeambachtsheertegendatvonnisvan hethofhebbengeappelleerdbijdehogeraad,maarhijheeftdatappelnooitdoorgezet endekwestieverderongemoeidgelaten(aldusdeouderkerkseprocesstukkenuit1657, waarbijdeprocureurvandeheemradenlodewijkeenkoekjevaneigendeegserveert: doortezwijgenzouhijeigenlijkhebbentoegestemd).maaraandierustkwameeneind, inbeideambachten,dooreenabrupteactievandekantvanlodewijk,gevolgddoor snelleactiesvandekantvandeingelandenenhunheemradeninzowelouderkerkals KrimpenaandeIJssel.WevolgenhiernadeOuderkerksezaakeerst,aandehandvande origineleverklaringenvandeprocureurs,omdaarna,opbasisvanhetuitgebreide vonnis,dekrimpensezaaktebezien. DeOuderkerksehenneptiendenvoorhetHofvanHolland(vanaf1657) In1657verpachtteLodewijkvanNassaudehenneptiendeninhetambacht.Hijhadop eenaantalhennepakkersinderdaadeenrechtvanoudsher(metnameindenesseenin dezevenviertelen),ensinds1635ookopde Coolwijksetienden.In1657heefthijalle hennepwervendaaronderwillenlatenvallen,inclusiefdehuis endijkwerven.waarom hijditdeed,isnietbekend;waaromhijdatopdatmomentdeed,evenmin.weldeedhij hetzelfdeinkrimpenaandeijssel(ziehierna).hoedanook,dezeverpachtingvielniet goed.op2augustus1657rekesteerdenbijhethofvanhollandeendrietalouderkerkse heemradenvandepoldersdenesseendezijde.voorlaatstgenoemdepolderwas CornelisJansz(optSchoor)heemraad;deanderetweewarenJanJacobsenArijen PietersznamensDeNesse.Deheemradentradenopnamensdeeigenaarsofgebruikers vandehuiswerven. 44 Zijtekendenprotestaantegendeverpachtingdoorambachtsheer Lodewijkeneisten'mandementpenael'(eendwingendeuitspraak,meteenstrafop niet naleving)tegendeambachtsheer.hetgingmetnameomdezogenaamde'huis en dijkwervengelegen'tussendeijsseldijkendebackwetering,de'oudewerven'tussen kerkwegendezijdenseboezemendewervenindezogenaamdevrijehoekvande Zijde,waarover noijteenigehenneptiendengegevenofgehevenzijn (vandaarookdie naam VrijeHouck ) 45.Metditrekeststartteeenprocesvoorhetgenoemdehof 46. 40NAHvHinv.nr.696aktenr.153dd22 10 1631. 41InSAMHonaGDA90fol94,dd13 08 1631gevenzijvolmachtals(mede )eisersinditproces. 42SAMHonaGDA90fol.98,13 08 1631. 43NAHvHinv.nr.696,sententie154,dd22 10 1631. 44SAMHonaGDA392/53,dd1 11 1657. 45ZieSAMHonaGAOUY9984730 10 1657,waarindiversegewezenheemradenverklarennooit gehoordtehebbendatooitenigetiendenissubjectgeweestnochookbetaaltenhebbenvanaldeoude wervengeleegensoowelaandezuidzijdealsaandenoordzijdevandeoudelandsewegtewetenvande 10
11 Afb.5:Aanhef Eismetmiddelen in:cornelisjanszoptschoorc.s.contralodewijkvannassau,hofvan Holland,december1657 De eis (afb.5)namensde impetranten (deeisendeheemraden)kwameropneerdat allegenoemdewervenzoudenmoetenwordenverklaard"vrijenexemptvanenige hennepofteanderethijendenofookijetwasandersinplaetsvandien"tezijn,conform defeitelijkesituatiesindszeerlangetijd(hun possessiedieexcedeertdememorievan mensen ).Indit ouderegtendepossessie hadlodewijkdemensenbehorentelaten. De"pretense"verpachtingvandetiendenin1657waskwalijk,tenonrechteen"bij nieuwicheijt"gedaan.geëistwerd,datdeze"costeloosendeschadeloos"zouworden tenietgedaaneneistendeheemraden interdictievangelijckenmeertedoen.verder eistenzijeenexplicieteverklaringdatdegenoemdewerven vrij&exempt warenvan tiendplicht. Inhet antwoord (in1658)claimdedeambachtsheerdataanhem"universeel"tienden toekwamen(datwilzeggen:vooralletiendbaregewassen,opalzijnland),dusinclusief henneptienden,dieookalmeerdanhonderdjaarwerdenverpacht,gecollecteerden doorhemenzijnambtsvoorgangersontvangen.erzounooitenigeuitzonderingopzijn verleendofgeclaimd,nochbetreffendehetgewas,nochbetreffendespecifiekewerven. Erwasbijdeverpachtingvan1657volgensdeverwerendepartijgeensprakevan nieuwigheden.deeisvandeheemradenwas impertinent eneenaantalaangevoerde argumentenwarenonjuistofnietwaar.zowerddeomschrijvingvanhuis en dijkwervenaangevochten,evenalsdeliggingvandebackwetering,decoolwijkse TiendenendeZevenViertelen. 47 NamensdeambachtsheerwerdgeëistdathetHofzou verklarendathijdehenneptiendenmagheffenofverpachtenookopdehuis en dijkwervenofanderewervenwaarvoorvrijstellingwerdgeclaimd. Indedanvolgende repliek namensdeheemraden(injuli1658)werdgestelddathet rechtvandeambachtsheeroptiendenbuitenkijfstaat,maardatdeuniversaliteitervan ingedingis.deeisersontkendendeze:volgensaantoonbaregewoontegoldzijnietvoor degenoemdewerven.mendeedhierbijoverigensgeenberoepopuitzonderingop grondvanschriftelijkvastgelegdetitelsofconcessies,maarop possessiedieexcedeert dememorievanmensen vanhet(gewoonte )recht vangeentiendenbetaaldte hebben".erwerdgerefereerdaanhethierbovenbesprokenvonnisvanhethofvan Hollanduit1631inzakedeKrimpensehenneptienden.Sindsdienheeftdeambachtsheer deingelandengelatenin"derustigeenvredigepossessievangeentiendentebetalen". Deprocureurbleefdanookbijzijnoorspronkelijkeeis. kerkwegtotaanhethecklandtoe(o waarts).idemindecrommeendezijde.ookindeloopvanhet proceswerdenhierovernogverklaringeningezameld;ziesamhonagda237152dd12 07 1658. 46Voordeprocesstukken,zieNAHvH1345dd2 8 1657enlater. 47IndeprocesstukkenbevindenzichooktweeverslagenvanbezoekenvancommissarissenvandeHoge Raadomzichdelocalegeografieeigentemakenenzichterplekketevergewissenvandeomvangvanhet probleem( demonstratiesvoorcommissarissen ).Hetisopvallenddatdierapportennietonderling stroken.
Daaropvolgttenslotte(inmei1659 mennamdetijd!)de dupliek namensde ambachtsheer.weerwerddeoudeverleibriefuit1342gememoreerd,enopnieuwwerd geponeerddatdetiendenaltijdverpachtzijngeweest sonderaffsonderingofte onderscheijt enzonderuitsluitingvanwerven.datin1657bijdeverpachtingnuwel explicietdehuis endijkwervenwarengenoemd,wasnieteenactiedenovo(diede ingelandenhadgeturbeerd)maarwasgedaanomnuduidelijktemakendatookdie wervenonderdetiendplichtvielen,zodatdeambachtsheernietzelfindiensgoedrecht opalletiendengeturbeerdzouworden.aangevoerdwerddatdeingelandenzouden moetenbewijzendaterplakkatenvandenlandewarendiehenimmuniteitvantienden overdewervenzoudengeven,endatdiewerven40jaarachtereenvolgensmet tiendbaregewassenbezaaidzoudenzijngeweestzonderdatdeheerdetienden verpachtofgenotenzouhebben.ervielenpregnantetermenalsde naecktephantasie waaraandeingelandenkennelijkleden.deprocureurontkendebovendienderelevantie vanhetkrimpensevonnisinditgeval(hetgingimmersomanderepersonenenom anderetienden).opnieuwconcludeerdehijtotafwijzingvandegeproponeerde excepties. Toteenuitspraakishetindezezaaknooitgekomen,voorzovermijbekend.Inmiddels warenerookanderekwestiesgerezentussendeheemradenendeambachtsheer, waarschijnlijkuitvloeiselsvanderuzieoverdehenneptienden.ineeninterneafweging in1662hebbendeheemradenvastgesteldwelkevandezereeksvanprocessenvoorwat henbetrofdoorgezetzoudenwordendanwelgestaakt.hethennepproceszoudoorzou kunnengaan,maardekostenervanmoestendoordedirectbelanghebbendenworden gedragen. 48 Daarnawerdhetstilrondditproces,opeentoevalligevermeldingineen documentinhetarchiefnassaulalecquit1677(!)na,waarinwerdgememoreerddat erindatjaargeentiendenzijngeïndvandedijk enhuiswerven,wegenseen(verder nietomschreven) appointement vanhethofvanholland. 49 Datappointementhebik nietteruggevonden.welwaserondertusseneenuitspraakineenanalogezaakinhet naburigekrimpenaandeijssel,enweluit1669.daarhadlodewijk,ooksinds1657, eenkwestiemetdeheemraden,ookoverdehenneptienden.mogelijkhielddat appointementwaaraanin1677werdgerefereerdeenverwijzinginnaardeuitspraakin dekrimpensezaakenhadhethofdeouderkerksezaakterustegelegd.hoedanook,de henneptiendeopdedijk enhuiswervenwerdblijkbaarnietmeergeheven. DeKrimpensehenneptiendenvoordeHogeRaad(1657 1669) DankzijhetuitvoerigearrestvandeHogeRaadindeKrimpensezaak 50 kunnenweons eenbeeldvormenvanhoeditsoortkwestiesinwerkelijkheidverliepen,wateenfraai 48NA3.03.08.300oraOUY10dd.09 10 1662(film).Overigensisinhetderechtszakenindejaren1657 1663betreffendedossier(SAMH98625)eendocumenttevinden(vermoedelijkdd.09 07 1658), Nota geheten,waaruitblijktdatindeomslagover1657(dd22 2 1658)detotdangemaaktekostenvoorhet procesvande kemptiendentegensdenambachtsheer,metnamedesalariskostenvooradvokatenen procureursin1657,alsnogniettenlastezijngebrachtvandeingezetenenvandecrommeomdatdit proceshennietaanging,maaroverdeanderepoldersisomgeslagenvoor6stuiverspermorgen,losvan degewoneomslag.ikneemaandatalletoenbekendekostenhiermeegedektwerden. 49RekeningvanRentmeesterAdriaanSchiltmanover1676:NA,NlL,Inv.nr341.In1703isernogeen vermeldingdatdanvanoudewervengeentiendenopbrengstis,maarvannieuwewervenwel(samh,ona Ouderkerk6499,inv.nr59dd.09 02 1703). 50NAHR761dd10 05 1669(dictumookinhetgemeentelijkedossier,SAMHoaOUYac986inv.nr.25). 12
(zijhetenigszinsanekdotisch)doorkijkjeoplevertnaarambachtelijkwelenweeinde 17 e eeuw. OokinKrimpenaandeIJsselwildeLodewijkzijntiendenin1657gaanverpachtenover eengroterareaal,inclusiefdeeerdernietdaaronderbegrepenwerven.dekrimpense heemradenmaaktendaaropperplakkaatbekend(eindjuli1657)dathuningelandenen gebruikersvanhetlandgeentiendenverschuldigdwaren;deverpachtingwaseen "notoirenieuwicheidendeeenturbatievandeoudeendeimmemorialepossessievel quasi".ditwasconformhuninterpretatievanhetvonnisvanhethofvanhollanduit 1631(ziehierboven).Beginaugustus1657werdinKrimpennamensLodewijkvan Nassauaangekondigddatdeverpachtingvandetiendeninmiddelstochhad plaatsgevonden.daaropwerdendeheemradenopgeroepenteverschijnenvoorde schoutendestadhoudervanlodewijkom,voordewervendietiendvrijheidzouden hebbenverkregen,tebewijzendatze40jaarmethennepbezaaidwarengeweestzonder daterafdrachtvantiendenhadplaatsgevonden.ondertussenwasopverzoekvan Lodewijkde examinatie vandieeventuelebewijzentrouwensalinganggezet,enwel doordehogevierschaarvanzuidholland 51 ;dezebewijzenwerdennietgevonden. 52 Het doelwasnatuurlijkom,vandiewervenwaarvanvrijstellingnietkonwordenbewezen, alsnogdetiendentegaanclaimen.deheemradenverklaardendatdeschouten rentmeester(degebroedersjoostenjacobschiltman)nietbevoegdwarenditte onderzoeken.ikvermoeddatditeenreflectiewasvanhetgeenindeuitspraakvan1631 wasbepaald,namelijkdatditbewijsdiendetewordenoverlegdaanhethofvan Holland.Op25augustusvaardigdeLodewijkeenbeveluitdatmenhadtebetalentenzij hetgevraagdebewijsalsnogwerdgeleverddoordeingelanden.datgebeurdeblijkbaar niet.daaropkomenlodewijkcumsuisindaadkrachtigeactie.op22september verschenenopdekrimpensedijkenendreveneenluitenantvandezuidhollandse baljuw,decolfdrager(eenbeëdigdegerechtsbodemeteenstafdiedeaanwezigheidvan hetgerechtzichtbaarmaakte)vandevierschaartedordrecht,plusdiverse "welgemonteerdedienders",sommigemetgeladenkarabijnenhouwmessenaande zijde,anderemetgeladenroeren.menkwamnietalleenvooreenpartijtjevlagvertoon, maargreepookdaadwerkelijkin.dekolfdragerzouhebbengezegd:"wijgaande henniptiendennoghaleneneenszienwiehetonsbelettenzal".enzogeschiedde.van diegebeurtenissenzijngetuigenverklaringenbewaardgebleven,zoalsdiewaarinde vrouwvaneenrotterdamseschipperdieinkrimpenvoordewallag,verklaartgeziente hebbendatdegenoemdekolfdragerendezijnenvandewerfvaneneneeltge Heijndricxszhaarhennepuitdestruiken hebbengetrockenendegevoerddeelfde schoofendedatsijdeselveookoverdedijkineenschuithebbengedragen (afb.6)die schuitlagkennelijkindehollandseijssel,bijneeltje sland.neeltgewastrouwens bepaaldnietdeenigediehaarhennepzozagwordenafgevoerd. Vervolgenswarenheemradenop5oktoberweernaardeHogeRaadgegaaneneisten eenmandementpenaeltegenlodewijkmetherstel(het beletten vandezeinningvan detienden,was,zoalsdekolfdrageralhadzienaankomen,nietmeermogelijk).de 51DeHogeVierschaarteDordrecht(ondereenbaljuw)waseeninstantietussendeheemradenende grafelijkheid,voorzuidelijkholland.deheerlijkheiddelekhaddehogegerechtigheidaandevierschaar tedordrechtgedelegeerd. 52Nogeenjaarlater,in1658,legtschoutSchiltmanschriftelijkvastdatdeboerennooithunalin1616 opgelegdebewijslasttenaanzienvandevrijstellingenzoudenhebbenvoldaan,endaterderhalvetienden kondenwordengeheven;insamhoakay,ac0846,inv.nr32. 13
heemradenberiepenzichopdeeerderbesprokenoudezaak(uit1616)voordehoge Raad 53 enhieldenvolgeentiendenschuldigtezijnvoordiehennepwervenwaarvan bewezenkonwordendatzealsindsveertigjarenmethennepbezaaidgeweestzijnen datdaarovergeentiendenbetaaldwaren.zijmoesten"exemptgelijkvanalleoude tijdenenbuitenmemorie"blijven.erwerdopgewezendatdesententievan1616 inhielddatdeheer(toen)weltiendenmochtheffenalshetbewijsnietwerdgeleverd, maardatmauritsdesententiehaddenlatenrusten,ondanksdatditbewijsnooitkwam. Lodewijk sprocureurvoerdeaandatwegensonderandereoorlogeninhetoosten) vermoedelijkdoelthijopactiesindeindischearchipel)ermeerhennepwordtgeplant enernieuwewervenzijngemaakt,diezekertiendplichtigwaren.lodewijkwildenuzijn verkregenrechtnemenendusgaanheffenopdiewervendiegeenvrijheidvantienden hadden.aancommissarissenwasondertussengetoonddatoudedijkwervenalsopeen kaartvastgelegd,altijdmethennepbeplant,tiendvrijwarengeweest.opkleinevariaties na,verlooptdeargumentatievanbeidezijdengelijkaandiewelkeookinhet Ouderkerkseproceswerdgevolgd. Afb.6:Hetopredenvandekolfdragergedocumenteerd IndeKrimpensezaakkomthettoteenvonnis,enweltwaalfjaarnadathetproces begon:op10mei1669(afb.7) 54.InzijnuitspraakverbiedtdeHogeRaadde ambachtsheerhetverpachtenvantiendenvandewerven,veroordeelthijhemomde gevolgenvandeheffing costendeschadeloosafftedoen,enordonneerthijpartijentot hetaanwijzenvandewervenalsvallendonderdesententievan1616. 55 OverigensisteRotterdamnotarieelvastgelegddatinjulivan1669doorrentmeester JacobSchiltmandeKrimpensetiendenzijn geveild. 56 Wasdatdereguliereverpachting, ofkreeglodewijkzolangzamerhandgenoegvanzijntienden? DeuitspraakoverhetconflictoverdehenneptiendeninKrimpenzalookinhet Ouderkerkseconflicthebbengegolden.MenvondhetinOuderkerkinelkgevalde moeitewaardomhet dictum overdekrimpensekwestietebewareninhetarchiefover deouderkerkserechtszaken.almetallijkendeheemradeninbeideambachtenhetdus metsuccesvoorhuningelandentehebbenopgenomen. NasleepenConclusies 53NAHRinv.nr.708dd23 11 1616(SententieinzakeHeemradenCrimpenopdeYsselversusMaurits princevanorangien,ambachtsheercrimpen): Hethof adjudicieert[deimpetranten]derecredentie van..geenetijendennochijtandersindeplaetsevandientegevenvoorhaerehennipwerven diezij bewijsensullenvoorveertichjaerenheerwaartsmethennipbesaijtgeweestendegeenetiendennoch ijetandersinplaetsevandienbetaelttehebben. 54ZiebijvoorbeldSAMHGAOUY98625. 55Meijlinka.w.inzijnPleit memorieovertiendrechtvatdezeuitspraakalsvolgtsamen:deprinsvan OranjewordtinKrimpendehenneptiendontzegd,omdatdeingelandensinds40jaarwelhungrond haddenbeteeld,maarnimmertiendbetaaldhadden.datiseenhelderesamenvatting(albetreftditnietde prinsvanoranje,maardienszoonlodewijk). 56GemeenteArchiefRotterdam(hierna:GAR)R daminvnr398aktenr.218/479,dd12 11 1669. 14
15 DekwestiestussendeambachtsheerendeheemradenvanOuderkerkenKrimpenaan deijsselvan1657 1670stondenineenlangetraditievangeschillenover henneptiendenindelagelanden.gingendieaanvankelijkvooralovervragendie samenhingenmethetuitbreidenvandetiendplichtnaarnieuwofnieuwinontginning genomenlandennaarnieuwegewassen,nadeplakkatenvankarelvuitdeeerstehelft vande16 e eeuwverschoofdeaandachtnaargeschillenovervrijstellingenvan tiendplicht,dieplaatselijkwarenontstaanofopzijnminstwerdengeclaimd.geziende aardvanhetboerenbedrijfindekrimpenerwaardishetgeenwonderdateenflinkdeel vandejuridischkwestiesoverhenneptiendenvanuitambachtenindiewaardwerden aangekaart. Afb.7Dictum(vonnis)HogeRaadinzaakKrimpensehenneptienden,10mei1669 TerugkijkendisereenconsistentvastgehoudenlijnindeuitsprakenvanhetHofvan HollandenookdeHogeRaadindezezaken:erkansprakezijnvanregionaaloflokaal geldendevrijstellingen,ookalzijndiealsregelnietexplicieteneenduidig gedocumenteerd;plaatselijkegebruikenzijndanbepalend.ooitgegunderechtenop tiendenkunnendoorverjaringhunkrachtverliezenenovergaaninrechtenvanboeren omzondertiendplichthunbedrijfuittevoeren.daarbijlijktereenvrijalgemeneusance tezijngeweest(eninprocessenooktewordenonderkendenaanvaard)omde productieop werven dichtbijdeboerderijen(enaanvankelijkwellichtprimair aangelegdomtevoorzienindeeigenbehoeftesvandeboeren)alsniet tiendplichtigte zien.anderslagdatbijteeltenopverderweggelegenpercelen:dielijkenvanoudsher (ensindskarelsplakkaten:onbetwist)alstiendplichtigtezijngezienindienhetland vielbinnendeinfeodaletijdengegundetienden.weldiendendebelanghebbendente kunnenaantonendatvandewervenwaaroverzijvrijheidvantiendenclaimdenvan oudsher( mensenheugenis )ofinelkgevalinde40jarenvoorafgaandaanhetgeschil geentienden(ofeendaaraanequivalentgeldbedrag)warengehevenofgegeven.dat daarbijvooralheemradeninhetgedingtraden,hoeftnietteverwonderen:zijkonden wordengezienalsrepresentantenvandeingelandenindepolderswaarinde tiendkwestiespeelden,entegelijkertijdwarenzijtypischdeinstantiewaarinkennis overlokaleeigendomsverhoudingenenzakelijkerechtenwasbelichaamd:lopende kadasters,alshetware,enblijkbaarooksprekende.indehierbesprokenprocessen latenzijzichondersteunenmetverklaringenvanoud heemradenenandereoude ingelanden.alin1616wordt(indekrimpensezaak)diebewijsplichtalseen voorwaardegeformuleerdvoorhetgeldenvanvrijstelling.danallijktdetoenmalige ambachtsheer(prinsmaurits)tebegrijpendathijhiermeeaanhetkortsteeindtrekt. Ooknahetvonnisoverdezelfdetiendenin1631lijktdittegeldenvoorzijnzoon Lodewijk,ineenzaakdiedoorKrimpenseheemradenwordtgevoerdinassociatiemet Ouderkerksecollega s:hijappelleertnogweltegendatvonnismaarzetdatappelniet voort.tothijhetruim25jaarlaternogeensprobeert,in1657,enslinksedraaigevend aandeafwezigheidvanhemovertuigendbewijsvanvrijstelling.wehebbengezien,dat dittochweerslechtvoorhemafliep,alwasernogsteedsdejuridischeadderonderhet grasdatditbewijsnogwelgeleverdmoestworden.ofdatnuwelofnietisgebeurd,we wetendatdeambachtsheerhethoofdvermoeidindeschootlegde,zodatde henneptelendeingelandenvoorhun vrijgestelde huiswerveninelkgevalfeitelijkhun zinkregen.
Vrijstellingenbestondenkennelijkalseensoortlokaalgevormdgewoonterecht.De17 e eeuwseprocessendaaroverkomennietaltijdtothardeconclusies;inhetkrimpense gevalwaserweleensententiemaarzelfsdieeindigdemetdevraagnaarbewijzen zonderdatduidelijkwordtofdatookisgebeurdenafdoendewerdgevonden.indat lichtishetnietbevreemdenddatnogin1839dehaagsearrondissementsrechtbank moestoordelendateenvermeendtiendrechtvervaltalseentiendplichtigedooreen aanhoudendeweigeringgedurendedetijddievoorverjaringisbepaald vrijdom heeft doordatdetiendhefferzijnrechtniettegendetiendplichtigehaddoengelden. Datisniethetenigelosseeindje.Deprocessendiedeambachtenvoerdentegenhun heerkosttenveelgeld.deheemradenwildendiekosten omslaan overdeingelanden. InKrimpenwasdaarin1659algedoeover:sommigeingelandenweigerdenineerste instantiedieomslagtebetalen.hetlijktdaarmeteensisseraftelopen.inouderkerk daarentegenliephetmisenontstondenerprocessenvoordehogeraad;eenjaarlater waserweeronenigheidensommigeingelandengingenzelfsnaardestatenvanholland; ookin1660ginghetfoutmethetomslaanvandekosten.eenuitspraakhieroverliettot 1671opzichwachten, 57 maarinhetambachtsudderdehetconflictdoortotin1676. 58 EnparallelaanditalleswarenerinOuderkerkalin1658ookkwestiesontstaanmetde ambachtsheeroverdebenoemingvannieuweheemraden,diejarenvoortsleepten. Tweevandeheemradendieookbijhethennepprocesbetrokkenwaren,spandeneen zaakaan,eveneensbijdehogeraad.hetzoutot1663durenvoordezekwestietoteen eindkwam. Definancieel economischebetekenisvandeuitsprakenismoeilijkinteschatten.de ambachtsheerliepeendeelvanzijtiendenmis,enzijningelandenhieldendatdusdusin hunzak.naarzichlaataanziengingdatopjaarbasisombedragenindeordegroottevan enkelehonderdenguldens.datwasnietgering,maarhetzalnognietindebuurt gekomenzijnvandeomslagvandeambachtskosten,dieindieperiodezo n500guldens ofmeerbeliep.hetisnavrantdatdewegensproceskostenverhoogdeomslagindejaren nadehennep enbenoemingsprocessenenkeleduizendenguldensbeliepen,alleenalin Ouderkerk. 59 Geenwonderdatergeharrewarontstondoverwiedaarvoormoest opdraaien.enwatditallesnogverergerde:hetalgemeneeconomischeklimaatzatniet mee.erwasalgedurendedehele17 e eeuwsprakevanoplopendebelastingdruk(die verdubbeldezelfsindeloopvandieeeuw)enna1650verslechterdedeeconomische conditiesophetplatteland,doordalendeopbrengstendieeenagrarischecrisiszouden inluidendietotinde18 e eeuwzoudoorlopen.inditkillerwordendeeconomische klimaatwarennieuwetiendennatuurlijkzeeronwelkom,enhogeomslagenwaarmen debatennietvanzietofondervindt,eveneens. 57NA,HvHRekesten,invnr3025,dd.13 11 1671. 58NA,HR,Dictums,invnr901,dd01 10 1676. 59SAMH,oaOuderkerk,RekeningenvandeDorpskosten,ac986,inv.nr.52. 16