kwaliteit per DVD of een ander soort geheugendrager naar BODY WORLDS t.a.v. bovenstaand adres

Persdossier BODY WORLDS: The Happiness Project Damrak 66 - tussen Amsterdam Centraal Station en de Dam 1012 LM Amsterdam T. 0900-8411 (45 cpm) W. www.bodyworlds.nl E. pers@bodyworlds.nl Perscontact Annabelle Conijn T. +31(0)20 5300 919 / +31(0)6 52 46 17 51 E. Annabelle.conijn@bodyworlds.nl Suzanne Penne T. +31(0)20 216 06 06 / +31(0)6 15 24 99 07 E. Suzanne3@toursandtickets.nl Bewijsexemplaren van publicaties s.v.p. sturen naar: BODY WORLDS Amsterdam T.a.v. Persafdeling Damrak 20 1012 LH Amsterdam Kopieën met film & fotomateriaal n.a.v. een bezoek aan BODY WORLDS: The Happiness Project in hoge kwaliteit per DVD of een ander soort geheugendrager naar BODY WORLDS t.a.v. bovenstaand adres sturen. Bestanden mogen ook digitaal per WeTransfer gestuurd worden naar pers@bodyworlds.nl. 2

BODY WORLDS Amsterdam - Beeldbank In de BODY WORLDS Amsterdam beeldbank vind je diverse hoge resolutie afbeeldingen van de tentoonstelling BODY WORLDS: The Happiness Project De beelden zijn rechtenvrij te gebruiken, mits de juiste credits vermeld worden. Deze staan per foto vermeld. Beeldbank: https://www.flickr.com/photos/bodyworldsnl BODY WORLDS Beeldbank In de BODY WORLDS beeldbank vind je diverse hoge resolutie afbeeldingen. Let op: bij iedere foto moeten de volgende credits vermeld worden: Gunther von Hagens, Institute for Plastination, Heidelberg, Germany, www.bodyworlds.nl. Beeldbank: http://www.bodyworlds.com/en/media/picture_database.html 3

Inhoudsopgave 1. PERSBERICHTEN BODY WORLDS OPENT PERMANENTE EXPO IN AMSTERDAM 6 2. DR. ANGELINA WHALLEY ONDERZOEKT GELUK VOOR NIEUWE PERMANENTE TENTOONSTELLING IN AMSTERDAM 10 3. WETENSCHAPPELIJK INZICHTEN VOOR GELUK EN GEZONDHEID 12 4. FEITEN EN JAARTALLEN 13 5. LICHAAMSDONATIE VOOR PLASTINATIE 15 6. GEZAMENLIJK STREVEN NAAR UITLEG 17 7. VRAGEN & ANTWOORDEN 19 8. NIEUWE ONTWIKKELINGEN BIJ HET PLASTINEREN 28 CONSERVERING DOOR PLASTINATIE 31 9. DE PLASTINATIEMETHODE 33 10. GESCHIEDENIS VAN DE PLASTINATIE - VAN IDEE TOT UITVINDING 34 11. DR. GUNTHER VON HAGENS: EEN LEVEN VOOR EN IN DE WETENSCHAPPEN 38 12. DR. ANGELINA WHALLEY COMBINEERT KUNST EN ANATOMISCHE WETENSCHAP 44 13. DR. ANGELINA WHALLEY 47 14. SAMENVATTING VAN DE ETHISCHE BEOORDELING 49 4

15. BEZOEKERSINFORMATIE 52 5

1. Persberichten BODY WORLDS opent permanente expo in Amsterdam Amsterdam, 5 november 2013 BODY WORLDS opent op donderdag 16 januari 2014 een permanente expositie op het Damrak 66, in hartje Amsterdam. Met een grote collectie authentieke menselijke preparaten legt de expositie de nadruk op het leven en de liefde in al haar facetten. Na een ingrijpende verbouwing krijgt het voormalig kantoor van American Express in Amsterdam een museumfunctie. Het monumentale pand aan het Damrak is in 1961 ontworpen en gebouwd door architect Johan Hendrik Grolle. Om het geschikt te maken als modern museum werd het oorspronkelijke ontwerp hersteld, krijgt het pand een hoge entreepui met een ruime vide erachter, zijn snelle liften ingebouwd en werden alle installaties vernieuwd. Peter Tabernal is samen met Tours & Tickets de organisator van deze permanente vestiging in Nederland. Tabernal was in 2011 betrokken bij BODY WORLDS in Rotterdam en haalde de tentoonstelling begin 2012 naar zijn Amsterdam EXPO in het kader van zijn missie om hoogwaardige internationale exposities met een populairwetenschappelijk en/of historisch karakter een podium te bieden in Nederland. Ik ben zeer tevreden dat wij voor de permanente BODY WORLDS expositie deze geweldige locatie in het hart van de stad hebben gevonden. Het biedt ons de kans om bezoekers nieuwe inzichten te geven, want dat blijkt BODY WORLDS keer op keer te doen. Publiek verlaat de expositie met meer respect voor het eigen lichaam en wordt zich bewust van het belang van een gezonde levensstijl. Aldus Peter Tabernal. Dr. Angelina Whalley, creatief en conceptueel ontwerper van de BODY WORLDS exposities: Het is mijn wens dat mensen BODY WORLDS zien en hun eigen menselijke potentieel herkennen. De manier waarop we bewegen in onze omgeving, de manier waarop we onszelf voeden en onszelf helen. De manier waarop we lichaam en geest leiden, ons evenwicht handhaven en zelfs onze mate van geluk het zijn allemaal zaken die we overpeinzen in deze expositie in Amsterdam.' Aldus 6

Dr. Angelina Whalley. De permanente thuisbasis voor BODY WORLDS in Amsterdam is een langgekoesterde wens van Dr. Gunther von Hagens, de man achter de baanbrekende methode van plastinatie. In 2010/2011 trok Gunther von Hagens BODY WORLDS & The Cycle of Life in vier maanden tijd 210.000 bezoekers naar Rotterdam. In 2012 mocht BODY WORLDS & The Story of the Heart in Amsterdam EXPO meer dan 200.000 bezoekers ontvangen. Over BODY WORLDS BODY WORLDS (ook bekend onder de Duitse benaming Körperwelten) is gebaseerd op een donorprogramma. Momenteel beschikt het Institute für Plastination over een wereldwijd donorbestand van meer dan 13.000 personen, waaronder 60 Nederlanders. In Gunther von Hagens BODY WORLDS worden meer dan 180 authentieke menselijke specimen tentoongesteld, waaronder plastinaten van volledige lichamen, individuele organen, orgaanconfiguraties en doorzichtige lichaamsdoorsneden. Locatie BODY WORLDS Damrak 66 1012 LM Amsterdam Openingstijden: alle dagen geopend Voor actuele informatie over de tentoonstelling: www.facebook.com/bodyworldsnl. Kaartverkoop Kaartverkoop start op maandag 2 december 2013. 7

BODY WORLDS: The Happiness Project in Amsterdam Geluk en anatomie vinden elkaar in het hart van de stad Amsterdam, 12 december 2013 Op donderdag 16 januari 2014 opent de vernieuwende, interactieve expositie BODY WORLDS: The Happiness Project in Amsterdam. Dankzij een verrassende benadering van het bestaande concept, voegt BODY WORLDS een nieuw hoofdstuk toe aan de reeks succesvolle anatomietentoonstellingen. De expositie krijgt een permanente basis in het centrum van Amsterdam - op het Damrak 66 - en biedt een inkijk in de essentie en de wetenschap van geluk. BODY WORLDS: The Happiness Project vertelt het verhaal van ons eigen lichaam en de invloed van het fenomeen geluk op onze gezondheid. Meer dan 200 anatomische preparaten van echte menselijke lichamen tonen de complexiteit, de veerkracht en de kwetsbaarheid van het lichaam. Bezoekers leren onder meer dat mensen die gelukkig zijn, enkele jaren langer leven dan mensen die ongelukkig zijn. Dat is goed nieuws in een land waarvan de bevolking al jaren tot de meest gelukkige mensen ter wereld behoort. Uit recent onderzoek van de World Health Organization (WHO) blijkt zelfs dat de Nederlandse jeugd het meest gelukkig is van de hele westerse wereld. 'Geluk is een ongrijpbaar fenomeen waarnaar velen op zoek zijn. Belangrijke medische studies tonen aan dat er een direct verband is tussen geluk, gezondheid en welzijn. BODY WORLDS: The Happiness Project beziet de fundamentele principes van geluk door de lens van de anatomie.' Aldus Dr. Gunther von Hagens. 'Men ziet geluk als een gemoedstoestand, een staat waarin men zich bevindt of niet. Met BODY WORLDS: The Happiness Project proberen we de visie op het fenomeen geluk te nuanceren. Ieder van ons heeft namelijk een natuurlijk vertrekpunt voor geluk, dat wordt bepaald door zijn genen. Naar deze staat keren we terug na negatieve gebeurtenissen en ervaringen. We kunnen dit aangeboren geluksniveau overigens wel verbeteren; in de expositie leer je hoe.' Aldus Angelina Whalley, creatief en conceptueel ontwerper van de BODY WORLDS exposities. BODY WORLDS De anatomietentoonstelling BODY WORLDS (ook bekend onder de Duitse benaming Körperwelten) is gebaseerd op een donorprogramma. Lichaamsdonoren dienen bij leven het verzoek in om hun lichaam na overlijden op te nemen in de openbare tentoonstellingen. Na het succes van de reizende BODY WORLDS exposities in Rotterdam (2010/2011) en in Amsterdam (2012), besloot Dr. Gunther von Hagens een permanente expositie te openen in het centrum van Amsterdam. De tentoonstellingen over het menselijk lichaam zijn wereldwijd al door bijna 40 miljoen mensen bezocht. Docenten altijd gratis Het primaire doel van de expositie is om voorlichting te geven over gezondheid. Daarom krijgen docenten, leraren, professoren en onderwijsassistenten altijd gratis toegang. Een docentenpas kan worden aangevraagd via de website. Via de website zijn vanaf januari ook gratis (les)materialen beschikbaar. 8

Persopening De persopening van BODY WORLDS: The Happiness Project vindt plaats op woensdag 15 januari vanaf 10:30 uur. De Nederlandse pers heeft dan als eersten de mogelijkheid de permanente expositie aan het Damrak 66 te bezoeken. Een officiële uitnodiging met programma en persdossier volgt. Voor meer informatie kunt u uiteraard altijd contact opnemen. Praktische informatie BODY WORLDS: The Happiness Project is geopend van maandag t/m zondag van 9:00-20:00 uur. Elke zaterdag t/m 22:00 uur (laatste toegang tot één uur voor sluitingstijd). BODY WORLDS: The Happiness Project Damrak 66 1012 LM Amsterdam Telefoon: 0900-8411 (45cpm) E-mail: bezoek@bodyworlds.nl Website: www.bodyworlds.nl 9

2. Dr. Angelina Whalley onderzoekt geluk voor nieuwe permanente tentoonstelling in Amsterdam Dr. Angelina Whalley, arts en creatief ontwerper van de BODY WORLDS-tentoonstellingen, die wereldwijd door bijna 40 miljoen belangstellenden zijn bezocht, heeft haar ontwerpportefeuille uitgebreid met de kunst en wetenschap van het geluk. Dr. Whalley, die vanaf het eerste begin verantwoordelijk is geweest voor de inhoud van de tentoonstellingen, zal in Amsterdam de lancering van BODY WORLDS: The Happiness Project bijwonen wanneer deze tentoonstelling op 15 januari 2014 op het Damrak 66 voor de pers wordt geopend. Whalley wilde tijdens haar studie medicijnen oorspronkelijk chirurg worden, maar kwam via de ziekteleer in de wereld van de tentoonstellingen terecht. Ik kon zowel analytisch als kritisch denken. Zien en herkennen gaan niet altijd samen, dus die dubbele eigenschap kwam me goed van pas bij de microscopie en het stellen van diagnoses, vertelt ze. Maar door een toevallige ontmoeting met anatoom dr. Gunther von Hagens, die inmiddels bijna dertig jaar haar wetenschappelijke collega en echtgenoot is, nam haar carrière een nieuwe wending. Ik ontdekte dat ik er goed in ben om complexe medische zaken begrijpelijk te maken voor leken. Whalley verdiept zich al ruim tien jaar in onderzoek naar het verschijnsel geluk. Veel mensen zien geluk als een soort vlinder die we nooit te pakken kunnen krijgen, maar steeds meer onderzoek wijst erop dat dat wel kan, legt ze uit. Ik maak gebruik van multimedia zoals computergraphics, interactiviteit, tekst, videobeelden en geluid om verslag te doen van het nieuwste onderzoek naar geluk en de effecten van emotionele gezondheid op het lichaam te laten zien, aldus Whalley. Gevraagd naar een samenvatting van haar bevindingen met betrekking tot geluksonderzoek, antwoordt ze: Of we gelukkig zijn is afhankelijk van onze genen, onze omstandigheden en onze manier van doen. Volgens sociale wetenschappers is hoe gelukkig we zijn voor ongeveer 50% erfelijk bepaald. Iedereen wordt geboren met in de genen het vermogen om gelukkig te zijn. Het door de natuur voorgeprogrammeerde geluksniveau waarnaar iemand zelfs na een heel vervelende of juist positieve ervaring altijd weer terugkeert, is voor iedereen anders. Daarnaast wordt ons geluk voor 10% bepaald door onze levensomstandigheden, zoals onze financiële of maatschappelijke situatie, onze fysieke gezondheid en de relationele omstandigheden. Over de rest hebben we zelf iets te zeggen. Of we gelukkig zijn wordt voor maar liefst 40% bepaald door ons eigen handelen. Dr. Whalley gebruikt The Happiness Project om bezoekers van de tentoonstelling voor te lichten, te informeren en te inspireren met betrekking tot allerlei aspecten van het geluk. Daarvoor wordt gebruik gemaakt van de nieuwste bevindingen van economen en sociologen met betrekking tot geluksbepalende factoren, in combinatie met medisch onderzoek naar de effecten van geluk op lichaam en geest. Hoe 10

gelukkig we zijn heeft gevolgen voor ons lichaam en voor ons mentaal functioneren. Ik heb de tentoonstelling zodanig opgezet dat deze op verschillende manieren aantrekkelijk kan zijn voor bezoekers, niet alleen als leerervaring maar ook als emotionele belevenis, door een anatomische bril bekeken, vertelt dr. Whalley. 11

3. Wetenschappelijk inzichten voor geluk en gezondheid We kunnen zelf elke dag een bijdrage leveren aan ons geluk, onze gezondheid en ons welzijn. Hier volgt een kort overzicht van wetenschappelijke bevindingen over het verband tussen leefgewoonten en geluk, en wat we daar zelf aan kunnen doen. Voor meer informatie raden we je aan een bezoek te brengen aan BODY WORLDS: The Happiness Project. Word een geluksmagneet Connecties met andere mensen zijn onmisbaar voor wie gelukkig wil zijn. Zorg daarom goed voor familiebanden, hechte vriendschappen en andere relaties. Zorg voor lichaamsbeweging De hele dag zitten kan tot allerlei ziekten leiden. De buitenlucht doet wonderen voor je geluksgevoel én je gezondheid. Gewoon ademhalen Neem elke dag een kwartiertje de tijd om naar je eigen ademhaling te luisteren. Neem deel aan iets dat groter is dan jij Levensbeschouwelijke en andere gemeenschappen kunnen een bron van steun, saamhorigheid en kracht zijn. Trek de natuur in De natuur is goed voor ons. Zonlicht, frisse lucht en een groene omgeving geven lichaam en geest nieuwe energie. Geven in plaats van nemen Een schenking aan een goed doel levert meer geluk op dan doelloos shoppen. 12

4. Feiten en jaartallen Plastinatie is in 1977 ontdekt door dr. Gunther von Hagens aan de universiteit van Heidelberg en is sindsdien continu verder ontwikkeld. Plastinatie maakt het mogelijk het verval van het dode lichaam te stoppen en vaste, reukloze en permanent houdbare anatomische preparaten voor de wetenschappelijke en medische opleidingen te vervaardigen. Voor de vervaardiging van een plastinaat van een volledige mens zijn ongeveer 1.500 werkuren nodig. Het grootste plastinaat ter wereld is een volwassen olifant van zes bij drie en een halve meter. De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn ontwikkeld door dr. Gunther von Hagens. BODY WORLDS tentoonstellingen geven voorlichting over de gezondheid. Curator van de tentoonstellingen is dr. Angelina Whalley, arts. De eerste tentoonstelling vond plaats in Japan in 1995. De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn sindsdien wereldwijd te zien geweest in meer dan 90 steden in Europa, Amerika, Afrika en Azië. Bijna 40 miljoen mensen hebben BODY WORLDS gezien, van wie meer dan 14 miljoen in Europa. Negen BODY WORLDS tentoonstellingen zijn momenteel op tournee in Europa en Amerika. De tentoonstellingen zijn de afgelopen tijd aangevuld met speciale thema's: o o o o o o BODY WORLDS: The Happiness Project BODY WORLDS: Pulse About You & The Beat of Life BODY WORLDS Vital BODY WORLDS The Cycle of Life BODY WORLDS & The Story of the Heart Körperwelten: Menschen Museum 13

Wereldpremière in 2010: Gunther von Hagens BODY WORLDS of Animals, die nu over de wereld reist onder de titel ANIMAL INSIDE OUT. Deze unieke expositie, waar je van alles kunt zien en beleven, is gewijd aan het innerlijk leven van de dieren en stelt ons in staat een kijkje te nemen onder de huid van de reuzen van de steppe, het oerwoud en de oceaan. Gunther von Hagens BODY WORLDS tentoonstellingen zijn gebaseerd op een lichaamsdonatieprogramma, waarbij de donor expliciet verklaard heeft dat zijn lichaam na overlijden mag worden getoond in de BODY WORLDS tentoonstellingen. 14

5. Lichaamsdonatie voor plastinatie Alle anatomische preparaten die in de BODY WORLDS tentoonstellingen worden getoond zijn echt. Ze zijn van mensen afkomstig die tijdens het leven toestemming hebben gegeven dat hun lichaam na hun dood gebruikt mag worden voor het opleiden van artsen en het geven van informatie aan leken. Veel donoren hechten er waarde aan dat ze op die manier na hun dood nog van nut kunnen zijn voor andere mensen. Door hun belangeloze lichaamsdonatie stellen ze ons in staat een uniek inzicht te krijgen in het menselijk lichaam. Dat was tot nog toe uitsluitend voorbehouden aan artsen. Daarvoor danken wij de levende en reeds overleden lichaamsdonoren. Het Institute for Plastination in Heidelberg heeft sinds 1982 een speciaal lichaamsdonatieprogramma. Momenteel heeft het Institute for Plastination 13.756 geregistreerde lichaamsdonoren (oktober 2013). aantal mannen vrouwen Wereldwijd 13.756 6.196 7.560 Europa 12.320 5.750 6.570 Noord- en Zuid-Amerika, Canada 1.411 435 976 Nederland 61 29 32 België 82 31 51 Duitsland 11.642 5.447 6.195 Van hen zijn tot nog toe overleden 1.319 768 551 Leeftijd Aantal < 20 >1% 21-30 4% 31-40 8% 41-50 17% 51-60 25% > 60 46% Enkele motieven voor lichaamsdonatie 22% wil graag bijdragen aan een goed doel 19% is enthousiast over plastinatie 13% vindt het een naar idee gecremeerd of begraven te worden 13% wil niet dat de nabestaanden later het graf moeten onderhouden 12% is enthousiast over de voor iedereen toegankelijke tentoonstellingen 7% wil de begrafeniskosten besparen 4% heeft geen naaste familie 15

De gemiddelde leeftijd van de donoren is 63 jaar. Een brochure informeert belangstellenden hoe je lichaamsdonor kunt worden, geeft toelichting op het plastinatieproces en bevat informatie over het instituut zelf, over wat er in het instituut na het overlijden met het lichaam gebeurt en waarvoor de plastinaten worden gebruikt. Door het tekenen van het wilsbeschikkingformulier en de lichaamsdonorpas bevestigt de lichaamsdonor zijn toestemming. De lichaamsdonor voor plastinatie is een wilsbeschikking die te allen tijde kan worden herroepen. Meer informatie op www.bodydonation-plastination.com of bij het Institute for Plastination, afdeling Körperspende (lichaamsdonatie), Im Bosseldorn 17, D-69126 Heidelberg, Duitsland, tel.: +49 6221-331150, fax: +49 6221-331145, email: bodydonation-ifp@plastination.com 16

6. Gezamenlijk streven naar uitleg Gunther von Hagens BODY WORLDS is een samenwerking, een gezamenlijke zoektocht naar verklaring en verduidelijking voor donor, anatoom en bezoeker. BODY WORLDS is ontworpen door de baanbrekende anatoom dr. Gunther von Hagens. Het is de enige anatomietentoonstelling die wordt gevoed door intellectuele nieuwsgierigheid, ontstaan in het licht van wetenschappelijk onderzoek. De expositie is tot stand gekomen dankzij de onbaatzuchtigheid van donoren en is vormgegeven door het respect van de anatoom voor het menselijk lichaam. Bezoekers ondersteunen de tentoonstelling door hun verlangen naar kennis, door hun nieuwsgierigheid. Donoren die zo genereus waren hun lichaam voor plastinatiedoeleinden na te laten, in het bijzonder ten behoeve van publieksvoorlichting op het gebied van anatomie en fysiologie, spelen de hoofdrol in dit niet eerder vertoonde eerbetoon aan de mensheid. Met uitzondering van een klein aantal specimens dat uit anatomieverzamelingen en -programma s werd gekocht, zijn alle plastinaten in de BODY WORLDS tentoonstellingen van Gunther von Hagens afkomstig van het unieke lichaamsdonatieprogramma dat in 1982 in het Duitse Heidelberg het daglicht zag, en daarna werd beheerd door het in 1993 opgerichte Institute for Plastination (IfP) in Heidelberg. Momenteel beschikt het Institute for Plastination over een donorportefeuille van meer dan 13.000 personen, waaronder meer dan 60 Nederlanders. Het aantal overledenen uit het donorprogramma van het Institute for Plastination bedraagt momenteel 1.319 (oktober 2013). In tegenstelling tot andere anatomietentoonstellingen, die gevonden lichamen of overleden personen van onbekende afkomst gebruiken zonder de wettelijke toestemming van de overledene of zijn/haar naaste verwanten, gebruikt BODY WORLDS de lichamen van mensen die tijdens het leven hun lichaam bij testament hebben nagelaten ten behoeve van plastinatie en educatie. De donoren waren vanaf het begin enthousiast over de baanbrekende plastinatietechniek en beseften dat zij deel zullen uitmaken van iets dat nog nooit is voorgekomen. Zij willen de opleiding van toekomstige generaties tot hun 17

eeuwigdurende nalatenschap maken. De deelname van de donoren aan dit esthetische, dynamische en fascinerende eerbetoon aan het menselijk lichaam wordt mogelijk gemaakt door anatoom dr. Gunther von Hagens: ontwerper van BODY WORLDS en uitvinder van plastinatie. De BODY WORLDS bezoekers nemen ook integraal deel aan de wetenschappelijke zoektocht. Hun inspanningen om de mysteries van het menselijk lichaam te doorgronden, de pracht en kwetsbaarheid ervan te respecteren, hun solidariteit te betuigen aan de donoren en ook het gezamenlijke en onvermijdelijke lot van de mensheid te erkennen, geven blijk van veel nieuwsgierigheid, respect en dankbaarheid. 18

7. Vragen & antwoorden Wat is de BODY WORLDS tentoonstelling precies? De tentoonstellingen BODY WORLDS: The Original Exhibition of Real Human Bodies (ook bekend onder de Duitse naam KÖRPERWELTEN) zijn de eerste tentoonstellingen in hun soort. Ze informeren de bezoekers over anatomie, fysiologie en gezondheid door echte menselijke lichamen te laten zien. De getoonde preparaten zijn geconserveerd door middel van plastinatie, het conserveringsproces dat dr. Von Hagens in 1977 tijdens zijn werkzaamheden als anatoom aan de universiteit van Heidelberg heeft ontdekt. Sinds het begin van de tentoonstellingsserie in 1995 in Japan tot op heden hebben bijna 40 miljoen bezoekers in meer dan 90 steden in Europa, Amerika, Afrika en Azië deze thematentoonstelling gezien, de meest succesvolle ter wereld. Wat is er te zien in BODY WORLDS? In elke BODY WORLDS tentoonstelling zijn meer dan 200 echte menselijke preparaten te zien, waaronder ongeveer 20 plastinaten van het hele lichaam, evenals afzonderlijke organen, orgaanconfiguraties en transparante lichaamsschijven. Aan de hand van spectaculaire plastinaten neemt de tentoonstelling de bezoeker mee op een spannende onderhuidse ontdekkingsreis, die een breed inzicht geeft in de anatomie en fysiologie van het menselijk lichaam. Orgaanfuncties, maar ook vaak voorkomende ziektes, worden in begrijpelijke taal toegelicht aan de hand van vergelijkingen tussen gezonde en aangetaste organen. Daardoor ontstaat ook een beeld van de langetermijneffecten van ziektes en verslavingen, zoals tabak- of alcoholconsumptie, en van de mechanische aspecten van kunstknieën en -heupen. Hoe verschillen de diverse BODY WORLDS-tentoonstellingen van elkaar? Hoewel bij alle BODY WORLDS-tentoonstellingen de nadruk ligt op algemene anatomie zichtbaar gemaakt door plastinatie, heeft elke tentoonstelling haar eigen thema, zoals cardiologie en het hart (BODY WORLDS & The Story of the Heart), de ontwikkeling, levensloop en het ouder worden van de mens (BODY WORLDS & The Cycle of Life), de vermogens en vitaliteit van het lichaam (BODY WORLDS 19

Vital), het menselijk lichaam in de 21e eeuw (BODY WORLDS: Pulse) en de invloed van geluk op onze gezondheid (BODY WORLDS: The Happiness Project). Elke tentoonstelling bevat een groot aantal nieuwe plastinaten, zodat elke bezoeker, zelfs de grootste BODY WORLDS-fanaat, veel interessants zal ontdekken. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of The Heart draait om het hart, de onvermoeibare motor van ons leven. Door continue belasting wordt het hart helaas ook blootgesteld aan storingen in de werking en toont het na verloop van tijd slijtageverschijnselen. Aandoeningen aan de bloedsomloop vormen tegenwoordig de meest voorkomende doodsoorzaak. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Story of the Heart belicht daarnaast ook andere facetten van dit voor het leven zo belangrijke orgaan. In religie, kunst, literatuur en popcultuur geldt het hart als symbool voor de liefde, het medeleven, geluk en de moed. Een bijzonder hoogtepunt van de tentoonstelling wordt gevormd door een groep van plastinaten 'Het pokertrio', dat in de James Bond film 'Casino Royale' een belangrijke rol speelt in een ontknopingscène. De tentoonstelling BODY WORLDS & The Cycle of Life is gewijd aan de kringloop van het ontstaan en het vergaan; hoe het lichaam verandert, hoe het groeit, rijpt, zijn hoogtepunt bereikt en hoe het ten slotte zwakker wordt. De verschillende stadia van de ontwikkeling van het lichaam en de verandering ervan in de loop van de tijd te beginnen bij de verwekking tot het lichaam op hoge leeftijd worden treffend weergegeven. Zo leert de bezoeker wat hij kan doen om zijn gezondheid en een hoge levenskwaliteit zo lang mogelijk te behouden. De tentoonstelling The Cycle of Life wil de bezoekers inspireren om bewuster en gezonder te leven. Bij BODY WORLDS VITAL wordt een speciale collectie getoond om bezoekers duidelijk te maken wat de basisvoorwaarden zijn voor gezondheid en welzijn. Deze tentoonstelling bevat volledig geplastineerde lichamen, een grote hoeveelheid losse organen, aderconfiguraties en doorzichtige schijven die een compleet overzicht geven van de werking van het menselijk lichaam. BODY WORLDS VITAL vertelt het 20

fascinerende verhaal van de strijd tegen levensbedreigende ziekten zoals kanker, suikerziekte en hartaandoeningen door middel van gezonde keuzes en veranderingen in leefgewoonten. BODY WORLDS: PULSE maakt de werking en schoonheid van het menselijk lichaam zichtbaar door dit te ontleden naar vorm en functie. Zowel het gezonde als het lijdende lichaam worden getoond, en zwakke en sterke punten worden zichtbaar gemaakt, samen met de uitdagingen waarvoor het menselijke lichaam in de 21e eeuw wordt geplaatst. BODY WORLDS: PULSE presenteert een combinatie van esthetische anatomie, de nieuwste bevindingen met betrekking tot gezondheid en welzijn, fascinerende multimedia en verhaallijnen met diepzinnige metaforen. Aan de hand van een verhaal over leven en zelfrealisatie wordt zichtbaar gemaakt hoe je bewust kunt leven en een betekenisvol en vitaal bestaan kunt hebben. Dat is mogelijk dankzij de lichaamsdonoren, die hun steentje hebben bijgedragen aan de educatie van toekomstige generaties. Bij alle BODY WORLDS-tentoonstellingen worden voornamelijk plastinaten getoond die bij de andere voorstellingen niet te zien zijn. Dat is het duidelijkst te zien aan de volledig geplastineerde lichamen, die verschillen in houding en functie. BODY WORLDS: The Happiness Project is een geheel nieuw hoofdstuk in het indrukwekkende verhaal van de BODY WORLDS-tentoonstellingen. Bij deze permanente tentoonstelling wordt op wetenschappelijke basis onderzocht wat geluk eigenlijk is. The Happiness Project vertelt het verhaal van ons lichaam en de invloed daarop van het gevoel dat geluk wordt genoemd. Meer dan 200 anatomische specimens van echte menselijke lichamen maken de complexiteit, weerbaarheid én kwetsbaarheid van het lichaam zichtbaar. Zo ontdekken bezoekers bijvoorbeeld dat gelukkige mensen langer leven dan ongelukkige. Voor een land met één van de gelukkigste bevolkingen ter wereld, is dat goed nieuws. Uit recent onderzoek van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is zelfs gebleken dat Nederlandse jongeren de gelukkigste jongeren in de westerse wereld zijn. 21

Wat wil BODY WORLDS bij de bezoekers bereiken? BODY WORLDS spreekt een breed publiek aan en wil bezoekers voorlichten en inzicht geven in verschillende aspecten van het menselijk lichaam: de functies, de ontwikkeling, de invloed van ziekte, de gevolgen van een gezonde versus een ongezonde levensstijl en veel meer. Aan de hand van de expositie wil men de opgedane kennis delen en de publieke belangstelling voor anatomie en fysiologie opwekken. Wie zou BODY WORLDS moeten bezoeken? Iedereen die een reis door het menselijk lichaam wil maken en zo wil ontdekken wat de bijzondere, geniale en esthetische kenmerken zijn van het menselijk lichaam. BODY WORLDS is boeiend en leerzaam voor zowel leken als professionals op medisch vlak. Is de tentoonstelling geschikt voor kinderen? Bijna 40 miljoen mensen, waaronder jonge kinderen, hebben wereldwijd de BODY WORLDStentoonstellingen bezocht. Voor wie BODY WORLDS wil bezoeken met een groep (school)kinderen zijn online middelen beschikbaar gesteld om de tentoonstelling voor onderwijsdoelen te gebruiken. Waar zijn de tentoonstellingen al te zien geweest? Waar zijn ze binnenkort te zien? Op dit moment zijn er zes BODY WORLDS tentoonstellingen, die door bijna 40 miljoen mensen in Europa, Amerika, Afrika en Azië zijn bezocht. Er zijn momenteel nog meer BODY WORLDS tentoonstellingen in voorbereiding. Als u wilt weten waar die binnenkort te zien zullen zijn, ga dan naar de officiële website www.bodyworlds.com. Daar vindt u een overzicht van de eerder bezochte, de huidige en de toekomstige tentoonstellingslocaties. Waarom is de tentoonstelling ook en vooral een aanrader voor leken op medisch gebied? Mensen zijn eerder bereid gezond te leven als ze begrijpen hoe hun lichaam functioneert en als ze zien wat schadelijk voor hun lichaam is. BODY WORLDS wil de bezoekers stimuleren meer belangstelling te tonen voor medische en soortgelijke wetenschappen. Kennis over de hoedanigheid en het functioneren van het menselijk lichaam zou voor een breed publiek toegankelijk moeten zijn. 22

Zou je de menselijke anatomie niet beter aan de hand van boeken of modellen kunnen bestuderen? Echte menselijke preparaten kunnen afzonderlijke aspecten van ziektes en anatomische details levensecht in beeld brengen, wat met modellen of boeken niet mogelijk is. Ze laten bovendien zien dat ieder lichaam individuele kenmerken heeft, zelfs aan de binnenkant, en dat die te vergelijken zijn met de unieke vorm van elk gezicht. Van echte preparaten gaat bovendien een veel grotere fascinatie uit dan van kunststofmodellen. Zijn er ook dieren te zien bij de BODY WORLDS-tentoonstelling? Bij de meeste BODY WORLDS-tentoonstellingen zijn ook een paar dierlijke specimens te zien. Als gevolg van de grote populariteit van de geplastineerde dieren hebben dr. Gunther von Hagens en dr. Angelina Whalley de nieuwe tentoonstelling BODY WORLDS of Animals opgezet, die momenteel op wereldtournee is onder de naam ANIMAL INSIDE OUT. De meest populaire leden van het dierenrijk zijn hier te zien. Deze fascinerende tentoonstelling geeft een beter inzicht dan welk leerboek ook in de complexe en verbazingwekkende biologie van de meest bijzondere dieren ter wereld, inclusief hun zenuwstelsel, skelet, spieren en organen. Bij ANIMAL INSIDE OUT is het zelfs mogelijk om een kijkje te nemen onder de huid van een olifant. De unieke slurf van dit dier bevat een netwerk van 40.000 spieren en is bijzonder veelzijdig. En wist je al dat een giraf zijn blauwige tong van 50 cm als hand gebruikt? Dankzij de educatieve opzet is ANIMAL INSIDE OUT bijzonder geschikt voor de jongste bezoekers. Ga voor meer informatie naar: www.animalinsideout.com. Wat is plastinatie? Plastinatie is in 1977 ontdekt door dr. Gunther von Hagens, medicus en wetenschapper. Het plastinatieproces is een baanbrekende conserveringsmethode die het mogelijk maakt het verval van het dode lichaam te stoppen en anatomische preparaten voor wetenschappelijk onderzoek en medische opleiding te vervaardigen die op de lange termijn houdbaar zijn. Tijdens het plastinatieproces worden alle lichaamssappen en oplosbare vetten aan een preparaat onttrokken. Bij de volgende stap gaat het om de vacuümgeforceerde impregnatie, waarbij de lichaamssappen worden 23

vervangen door reactieve kunststoffen zoals siliconenrubber. Dan komt de uitharding met behulp van licht, warmte of bepaalde gassen. Op die manier ontstaan vaste, reukloze en duurzame preparaten. Meer informatie over plastinatie vindt u op www.bodyworlds.nl. Waar komen de getoonde preparaten vandaan? Komen wij iets te weten over de identiteit van de plastinaten of de doodsoorzaak van de personen? De BODY WORLDS tentoonstellingen zijn te danken aan de ruimhartigheid en het initiatief van de lichaamsdonoren. Lichaamsdonoren zijn mensen die hebben besloten dat hun lichaam na hun dood mag worden gebruikt in tentoonstellingen voor medische en wetenschappelijke doeleinden. Alle volledige geplastineerde lichamen en de meeste specimens zijn afkomstig van deze lichaamsdonoren. Slechts een klein aantal organen, foetussen en specimens met ongebruikelijke verschijnselen zijn afkomstig uit oudere anatomische collecties en morfologische instituten. Alle lichamen en het merendeel van de preparaten zijn afkomstig van lichaamsdonoren van het IfP-lichaamsdonatie programma. Een aantal speciale preparaten, die ongewone veranderingen kunnen laten zien, zijn afkomstig van oude anatomische collecties of van instituten voor morfologie. In overeenstemming met de afspraak met de lichaamsdonoren geven wij geen informatie over hun identiteit en hun doodsoorzaak. Bij de tentoonstellingen staan de lichamen zelf in het middelpunt, niet de bijbehorende persoonlijke informatie. Aan de BODY WORLDS-tentoonstellingen ligt een officieel programma voor lichaamsdonorschap ten grondslag, waarvoor de lichaamsdonoren specifiek aangeven dat hun lichaam na hun overlijden kan worden gebruikt voor een openbare tentoonstelling. Waarom worden de plastinaten in actieve houdingen getoond die dicht bij het gewone leven staan? De poses van de plastinaten zijn met zorg en beleid gekozen. Het doel is een didactisch effect. Elke getoonde pose demonstreert verschillende anatomische kenmerken en accenten. Zo maken de atletische poses het bijvoorbeeld mogelijk het spierstelsel bij het sporten te laten zien. Door de poses kunnen de bezoekers makkelijker de relatie zien tussen het plastinaat en het eigen lichaam. Is de tentoonstelling vanuit een ethisch standpunt bekeken? Voor de eerste tentoonstelling in Noord-Amerika (2004) heeft het Museum California Science Center in Los Angeles een onafhankelijke ethische commissie opdracht voor een oordeel gegeven; die bestond uit vooraanstaande theologen, ethici, academici en artsen. Het rapport van deze commissie over de herkomst van de lichamen in de BODY WORLDS tentoonstellingen is beschikbaar op de website van BODY WORLDS. Wat voor materiaal stelt BODY WORLDS ter beschikking aan leraren en ouders? Leraren krijgen informatiemateriaal om het bezoek van hun klas te kunnen voorbereiden. Het informatiemateriaal vindt u ter download op de website van BODY WORLDS www.bodyworlds.nl. Ouders kunnen dit materiaal 24

gebruiken als zij een familiebezoek willen voorbereiden. BODY WORLDS biedt leraren ten allen tijde de mogelijkheid de tentoonstelling kosteloos te bezichtigen, zodoende kunnen zij voorafgaand aan een bezoek met hun schoolklas zelf een indruk van de tentoonstelling krijgen. Waar koop ik toegangskaarten? Tickets voor BODY WORLDS kun je via EXPO Tickets bestellen. Online via www.bodyworlds.nl, telefonisch op 0900 8411 (45 cent per minuut) of aan de dagkassa van de tentoonstelling. Om wachttijden te vermijden raden wij bezoekers aan om tickets online te kopen. Meer informatie op www.bodyworlds.nl. Is er een audiogids beschikbaar? Met de audiogids, waarmee u uw bezoek aan de tentoonstelling individueel kunt vormgeven, krijgt uw bezoek aan de tentoonstelling een andere dimensie. De audiogids kan in het Nederlands, Engels en Duits worden geleend. U hoort een begrijpelijke toelichting, verbazingwekkende getallen, feiten en meer informatie over de tentoonstellingsstukken, die al naar gelang de persoonlijke belangstelling kunnen worden opgeroepen. De rondleiding is opgezet voor medische leken. De hele audiorondleiding duurt ongeveer twee uur en kan tegelijk met het ticket in de voorverkoop worden geboekt of op de dag van het bezoek in de tentoonstelling worden verkregen. De BODY WORLDS tentoonstelling biedt daarnaast individuele of groepsrondleidingen aan. Kan ik de plastinaten ook aanraken? Bezoekers kunnen de plastinaten zeer dicht naderen, maar mogen deze tenzij anders vermeld- niet aanraken. Hoe lang mag je in de tentoonstelling blijven? De verblijfsduur op de tentoonstelling kent binnen de openingstijden geen limiet. Wij adviseren je ongeveer twee uur voor je bezoek uit te trekken. De benodigde tijd hangt af van de tijd die je aan de afzonderlijke preparaten wilt besteden en van de vraag of je alle beschikbare informatie wilt lezen. Met een audiogids duurt de in de tentoonstelling doorgebrachte tijd over het algemeen iets langer. Na het verlaten van de tentoonstelling is het niet mogelijk om nog eens naar binnen te lopen. Is fotograferen en/of filmen in de tentoonstelling toegestaan? In de BODY WORLDS tentoonstellingen zijn film- en foto-opnames, ook met de camera van een mobiele telefoon, niet toegestaan. Uitzonderingen gelden voor journalisten met een perskaart. Hoe lang is BODY WORLDS: The Happiness Project in Amsterdam te zien? De tentoonstelling BODY WORLDS: The Happiness Project is permanent in Amsterdam te zien. 25

Hoe kom ik bij BODY WORLDS? De locaties ligt tussen de Dam en Centraal Station Amsterdam en is zeer goed bereikbaar met het openbaar vervoer. Er stoppen meerdere trams voor de deur (4, 9, 16, 24 en 25) en het is slechts vijf minuten lopen van station Amsterdam Centraal en twee minuten vanaf de Dam. Zie ook onze pagina bezoek voor meer informatie (www.bodyworlds.nl/bezoek) Hoe koop ik tickets? Het is voordeliger om vooraf online tickets te kopen. Tevens kun je dan een tijdslot kiezen zodat je gewoon naar binnen kunt en niet het risico loopt te moeten wachten. Je bestelt een ticket via de ticketpagina, te vinden via www.bodyworlds.nl/tickets Wat is een tijdsslot? Je koopt kaarten voor BODY WORLDS: The Happiness Project voor een specifiek tijdstip, bijvoorbeeld voor 11:00 uur. Je hebt daarmee recht op toegang tot de tentoonstelling tot aan het begin van het volgende tijdvak om 11:30 uur. (Je kunt dus tussen 11:00 en 11:30 naar binnen). Eenmaal na de toegangscontrole ben je van harte welkom om binnen de openingstijden zolang in de tentoonstelling te blijven als je wilt. Tijdsloten zorgen voor een betere spreiding van onze bezoekers en dragen eraan bij om de expositie in een aangename en ontspannen sfeer te beleven. Mocht je onverhoopt je tijdslot missen, dan proberen we je op dezelfde dag op een later tijdstip alsnog toegang te bieden, uiteraard wanneer de capaciteit dit toelaat. Wat zijn de kosten van een ticket? De prijzen van tickets verschillen online en aan de kassa. Voor de meest actuele informatie kun je onze prijzen pagina raadplegen: www.bodyworlds.nl/prijzen Kan ik ook aan de kassa tickets kopen? Aan de kassa kun je ook tickets kopen, het is echter iets voordeliger om online tickets te kopen. www.bodyworlds.nl/tickets Biedt BODY WORLDS speciale schoolprijzen aan? Ja, voor groeps- of schoolbezoek (vanaf 10 personen) boek je tickets tegen gunstige tarieven. Voor vragen en/of maatwerk neem je contact op via bezoek@bodyworlds.nl of 0900-8411 (45cpm). Schoolklassen en - groepen dienen per tien kinderen vergezeld te worden door minimaal één volwassene. Reserveren voor een schoolbezoek regel je via het boekingsformulier. Kijk voor meer informatie op onze pagina over schoolbezoek. Is de museum jaarkaart geldig bij BODY WORLDS? BODY WORLDS: The Happiness Project is geen museum, de museumjaarkaart is niet geldig voor de tentoonstelling. Wel ontvangt u een gratis audiogids bij uw bezoek op vertoon van uw museumjaarkaart. 26

Wat zijn de openingstijden? BODY WORLDS is iedere dag (tot 1 juni 2014) geopend van 09:00 uur tot 18:00 uur en op donderdag, vrijdag en zaterdag tot 21:00 uur. De laatste toegang is tot één uur voor sluitingstijd. Is BODY WORLDS interessant voor visueel gehandicapten? Absoluut, in samenwerking met Bartiméus, de kennisorganisatie voor alle vragen rondom visuele beperkingen, vinden speciale rondleidingen plaats voor slechtzienden en blinden. Bezoekers mogen dan -bij hoge uitzondering - de plastinaten aanraken en vasthouden. Geïnteresseerde visuele gehandicapten kunnen zich (laten) inschrijven voor de nieuwsbrief en worden op de hoogte gehouden van de speciale dagen voor visueel gehandicapten. Kan ik met een rolstoel naar binnen? De tentoonstelling is goed toegankelijk voor minder validen. Wel heeft het pand meerdere verdiepingen waardoor gebruikt moet worden gemaakt van de lift. Helaas is de kelder van het oude pand niet bereikbaar per lift. Kan ik mijn geleidehond / hulphond meenemen? Ja, geleidehonden mogen naar binnen. 27

8. Nieuwe ontwikkelingen bij het plastineren Dr. Gunther von Hagens werkt constant aan het verbeteren van zijn uitvinding, de plastinatiemethode. In de afgelopen jaren heeft hij een unieke vooruitgang bij het plastineren weten te boeken. Hij heeft op vier punten vernieuwingen ingevoerd, die hij graag wil noemen: (1) De gelaatsuitdrukking van de plastinaten, (2) Het inkleuren van lichaamsschijven, (3) Stabiele vaatvormen en (4) Plastinaten van grote dieren. (1) De gelaatsuitdrukking van de plastinaten We hebben geconstateerd dat bezoekers van de tentoonstellingen zich graag identificeren met plastinaten van complete lichamen, en dat hierdoor het gezondheidsbevorderend effect versterkt wordt. Daarom besteden wij tegenwoordig meer aandacht aan de individuele gelaatsuitdrukking. De uitstraling van het plastinaat als geheel is hierdoor verbeterd. (2) Het inkleuren van lichaamsschijven Sinds 2008 zijn wij in staat geplastineerde lichaamsschijven desgewenst in te kleuren. Het inkleuren, waarvoor de op -70 C schokgevroren lichaamsschijven voor korte tijd worden ontdooid, stelt de toeschouwer in staat de verschillende soorten weefsels, zoals bijvoorbeeld straf bindweefsel en spieren of huid en onderhuids bindweefsel, van elkaar te onderscheiden. Dat was tot nu toe niet mogelijk. De afbeeldingen van geplastineerde lichaamsschijven uit het urogenitale systeem (de prostaat, zaadblaasjes) en van de borstkas laten dit op een aanschouwelijke manier zien. Gekleurde schijfplastinaten: V.l.n.r: Cauda equina en Musculus iliopsoas, Prostaat met spieren en Rotatiemanchet van de bekkenbodem 28

(3) Stabiele vaatvormen Nieuw ontwikkelde kunststoffen maken de vervaardiging van mechanisch sterke vaatvormen mogelijk, dat wil zeggen kunststofvullingen van vaatstelselsystemen. Die worden ook 'corrosiepreparaten' genoemd omdat het omliggende weefsel bij het prepareren van vaten gewoonlijk wordt 'weggecorrodeerd' met logen of zuren. Wij gebruiken daarvoor echter enzymoplossingen. Daarmee wordt het mogelijk mechanisch hoogbelastbare kunststofmengsels te gebruiken; die waren met het oog op hun kwetsbaarheid ten aanzien van zuren of logen tot nu toe niet toepasbaar. Specifieke polyurethaansamenstellingen blijken voor dit doel bijzonder geschikt. Zo zijn wij er voor het eerst in geslaagd holle vaatvormen te maken die bij een gering gewicht bijzonder flexibel zijn en die ook mechanisch beter te belasten zijn dan traditionele vaatvormen, die meestal van acrylaat (vloeibaar plexiglas) zijn gemaakt. (4) Plastinaten van grote dieren In de tentoonstellingen laten wij steeds vaker grotere dieren zien, want deze pure grootte fascineert de bezoekers en is iets dat zij tot nu toe nooit eerder hebben gezien. Nadat het 'steigerend paard met ruiter' en de laaglandgorilla 'Artis' de populairste plastinaten op de tentoonstelling zijn geworden, zijn er nog een kameel, een struisvogel en een giraf bijgekomen. Inmiddels hebben dr. Gunther von Hagens en curator dr. Angelina Whalley met de BODY WORLDS of Animals, internationaal bekend onder de titel ANIMAL INSIDE OUT, zelfs een geheel nieuwe, zelfstandige dierenwereld geschapen, die in het voorjaar van 2010 zijn succesvolle wereldpremière had. Aan de hand van plastinaten van grote dieren, zoals 'Samba', de eerste geplastineerde olifant ter wereld, kunnen bezoekers de anatomie van mens en dier vergelijken en inzicht krijgen in de lichamen van verschillende diersoorten, en wel met een ongekende perfectie. Uit onafhankelijke bezoekersenquêtes en commentaren blijkt dat de door de tentoonstelling geboden mogelijkheid tot vergelijking van de anatomie van mens en dier tot meer waardering leidt voor bedreigde diersoorten, en dus ook tot meer begrip voor de belangen van de dierenbescherming. 29

30

Conservering door plastinatie 31

32

9. De plastinatiemethode 33

10. Geschiedenis van de plastinatie - van idee tot uitvinding Toen dr. Gunther von Hagens in juli 1977 als wetenschapper en onderzoeksassistent aan het Instituut voor Pathologie en Anatomie van de Universiteit van Heidelberg werkte, kwam hij op een fantastisch idee. 'Ik onderzocht een verzameling door plastic omhulde specimens. Dat was toen de meest vooruitstrevende conserveringstechniek, waarbij de specimens diep in een transparant kunststofblok werden gegoten. Ik vroeg mij af waarom je de specimens in kunststof zou ingieten en aldus zou laten uitharden, in plaats van het kunststof in de lichaamscellen te laten doordringen, waardoor het specimen inwendig zou uitharden en je het letterlijk zou kunnen vastgrijpen.' Dat idee kwam als een openbaring voor dr. Von Hagens en lag ten grondslag aan de plastinatietechniek, zijn baanbrekende uitvinding. Tijdens het proces worden het intracellulaire water en het oplosbare vet onttrokken aan het weefsel van het anatomische specimen om de afbraak ervan tegen te gaan, en vervangen door reactief kunsthars en elastomeren, zoals siliconenrubber en epoxyhars, die onder vacuüm in de lichaamscellen doordringen. Ten slotte laat men de specimens onder invloed van gas, licht of warmte uitharden, waardoor deze stijf en duurzaam worden. Toen hij weken nadien voor een onderzoeksproject een reeks dwarsdoorsneden van menselijke nieren aan het voorbereiden was, kreeg hij een andere ingeving. Hij was immers bezig nierdoorsneden in vloeibaar acrylglas onder te dompelen en bekeek de luchtbellen die vrijkwamen bij de bewegingen van het hardingsmiddel dat onder vacuüm moest worden afgescheiden. 'Ik besefte plots dat het mogelijk zou zijn een met aceton doordrenkt stukje nier onder vacuüm te impregneren met kunststof, eenvoudigweg door het aceton er in de vorm van bellen aan te onttrekken, net zoals dat gebeurt bij het ontgassen.' Hoewel vele acetonbellen uit het specimen werden onttrokken, kromp dit binnen een uur ineen tot een zwarte massa. 34

Maar dr. Von Hagens liet zich niet uit het veld slaan door het resultaat van zijn eerste ontdekkingsreis naar de wereld van plastinatie. Dankzij zijn basiskennis in de natuur- en scheikunde erkende hij dat de zwarte kleur het gevolg was van de lichtbreking van het plexiglas, en dat de inkrimping te wijten was aan de hoge snelheid van het impregnatieproces. Dit inzicht was voor hem aanleiding het experiment een week later te herhalen met vloeibaar siliconenrubber, dat over een betere lichtbreking beschikt. Hij liet het proces langzaam verlopen, waarbij hij verse siliconen in drie afzonderlijke baden goot om te voorkomen dat het siliconen en het specimen door blootstelling aan de lucht te snel zouden uitharden. Nadat hij het specimen in de buitenlucht had laten uitharden, had dr. Von Hagens s werelds eerste plastinaat in handen. In maart 1978 diende dr. Von Hagens een octrooiaanvraag voor zijn uitvinding in bij de Duitse octrooiraad. Hij had toen pas de eerste stappen gemaakt op het gebied van de plastinatie. Het zou nog 13 jaar duren om zijn uitvinding te verfijnen en zelfs nu is hij nog niet helemaal tevreden over de resultaten van zijn methodes. Als hij problemen ondervond bij het experimenteren zocht dr. Von Hagens advies bij andere wetenschappers. Zo was dr. Wolfgang Koser, een vermaard wetenschapper op het vlak van polymeren en toenmalig directeur van de afdeling Reaction Resin Application Technology bij BASF AG in de Duitse stad Ludwigshafen, als adviseur van dr. Von Hagens het dichtst betrokken bij diens eerste ontdekking. 'Hij toonde mij organen en weefseldelen die doordrenkt waren met kunsthars, maar dat voldeed niet aan zijn verwachtingen en eisen. Gezien de doorgaans beperkte kennis van polymeerchemie bij artsen vond ik de specimens van opmerkelijk goede kwaliteit,' schrijft dr. Koser. Hij verleende Von Hagens technisch advies over de juiste verwerking van kunsthars teneinde de moeilijkheden te overwinnen die optreden als het kunsthars in een vochtige omgeving en in de fijne bloedvaten moet uitharden. Het idee om met een uiterst gemotiveerde, erg vernieuwende, onconventionele en tegelijk erg aardige 35

wetenschapper te kunnen samenwerken, trok dr. Koser aan. Daarom bood hij Von Hagens aan tijdens de weekeinden in zijn laboratorium te werken. Zoals bij alle baanbrekende wetenschappelijke uitvindingen kende plastinatie ook haar portie spectaculaire tegenslagen, voordat er successen werden geboekt. Klaus Tiedemann, toenmalig professor aan het Instituut voor Anatomie en Celbiologie van de Universiteit van Heidelberg en collega van dr. Von Hagens, kan daarover meepraten. Hij herinnert zich een dag in het laboratorium toen Von Hagens probeerde een vacuümkast te gebruiken die gemaakt was van gelaste roestvrije stalen platen. 'De afdekplaat bestond uit veiligheidsglas met een dikte van een centimeter. Toen het vacuüm ongeveer een tiende van de normale atmosferische druk had bereikt, implodeerde het staalglas, dat al behoorlijk aan het doorbuigen was, met het geluid van een handgranaat en werden wij letterlijk onder de glasscherven bedolven,' schrijft hij. Ondanks vele tegenslagen zette dr. Von Hagens door met wat was uitgegroeid tot zijn professionele en persoonlijke obsessie. In 1981 diende hij een octrooiaanvraag in voor 'Animal and Vegetal Tissues Permanently Preserved by Synthetic Resin Impregnation' bij het Amerikaanse Octrooibureau. Dr. Von Hagens publiceerde in een relatief korte periode verschillende wetenschappelijke studies over zijn uitvinding en hij richtte BIODUR Products op, een onderneming die de belangrijkste bestanddelen en formules voor plastinatie verkocht aan 400 medische faculteiten en universiteiten over de hele wereld. Hij richtte het Institute for Plastination op en begon uiteindelijk ook met de organisatie van de anatomietentoonstellingen BODY WORLDS. Dr. Von Hagens heeft met zijn plastinatietechniek het traditionele domein van de anatomie en haar publiek voorgoed gewijzigd. 'De doelstelling van plastinatie was vanaf het begin wetenschappelijk, gericht op het opleiden van medische studenten. Omdat het grote publiek zich ook begon te interesseren voor de geplastineerde specimens ben ik begonnen met de openbare tentoonstellingen, 36

waarbij ik besefte dat ik ze heel esthetisch moest brengen om te voorkomen dat de bezoekers geshockeerd zouden raken. De plastinaten zouden tot hun verbeelding te spreken,' vertelt dr. Von Hagens. 37

11. Dr. Gunther von Hagens: een leven voor en in de wetenschappen Gunther von Hagens leven leest als het klassieke curriculum vitae van een wetenschapper, gekenmerkt door vroegrijpheid, eruditie, ontdekking, experimenten en uitvinding. Zijn leven is ook de karakterschets van een man gevormd door buitengewone gebeurtenissen en onderscheiden door verzet en durf. Von Hagens twee jaar lange politieke gevangenschap in Oost-Duitsland, zijn vrijlating nadat de West- Duitse regering daarvoor 40.000 Duitse mark (circa 20.000 euro) had betaald, zijn pioniersuitvinding om afbraak van een overleden lichaam tegen te gaan en het lichaam te conserveren voor de didactische eeuwigheid, zijn samenwerking met donoren, waaronder zijn beste vriend, die hun lichaam bij legaat aan hem geschonken en toevertrouwd hebben voor dissectie en publieke tentoonstelling en ten slotte zijn rol als pedagoog die de traditie van de anatomen uit de renaissance voortzet; dat alles maakt zijn leven tot een opmerkelijk leven in en voor de wetenschappen. Anatoom, uitvinder van plastinatie en ontwerper van Gunther von Hagens BODY WORLDS: The Original Exhibition. Von Hagens (gedoopt als Gunther Gerhard Liebchen) werd in 1945 geboren in Alt-Skalden nabij het Poolse Poznan, dat toen tot Duitsland behoorde. Om aan de dreigende Russische bezetting van hun thuisland te ontkomen, legden zijn ouders de tien dagen oude baby in een wasmand en begonnen ze met paard en kar aan hun zes maanden durende tocht westwaarts. Het gezin woonde korte tijd in en rond Berlijn, voordat zij zich definitief vestigden in Greiz, een stadje waar Von Hagens verbleef tot hij 19 jaar was. Als kind werd bij hem een zeldzame bloedaandoening geconstateerd, waardoor hij beperkt was in zijn activiteiten en hij lange periodes in het ziekenhuis moest verblijven. Volgens hem cultiveerde die ervaring bij hem een gevoel van vervreemding en non-conformisme. Toen hij zes jaar was, ontsnapte Von Hagens ternauwernood aan de dood en verbleef hij vele maanden op de intensive care-afdeling. Zijn dagelijkse contacten met artsen en verpleegsters maakten een onuitwisbare indruk op hem en wekten het verlangen zelf arts te worden. Van jongs af aan toonde hij ook belangstelling voor de 38

wetenschappen. Zo raakte hij naar verluidt als twaalfjarige helemaal buiten zichzelf toen de Russen hun Spoetnik de ruimte in lanceerden. 'Op school was ik de Spoetnik-deskundige en -archivaris,' zegt hij. In 1965 begon Von Hagens een opleiding aan de medische faculteit van de Universiteit van Jena, dat ten zuiden van Leipzig ligt en de geboorteplaats is van de schrijvers Schiller en Goethe. Zijn onorthodoxe methodes en flamboyante persoonlijkheid waren opvallend genoeg om te worden vermeld in de universiteitsrapporten. 'Gunther Liebchen is iemand die taken niet systematisch aanpakt. Door deze eigenschap en door zijn verbeeldingskracht, waardoor hij soms de realiteit uit het oog verliest, ontwikkelt hij af en toe erg eigenzinnige en ongewone werkwijzen, maar nooit zodanig dat hij het collectieve belang van zijn collegegroep schade berokkend. Integendeel, zijn manier van werken zet zijn medestudenten er vaak toe aan hun eigen werk kritisch te beoordelen.' Tijdens zijn universiteitsjaren begon Von Hagens te twijfelen aan het communisme en het socialisme en verruimde hij zijn politieke kennis door informatie te verzamelen uit Westerse nieuwsbronnen. Nadien nam hij deel aan studentenbetogingen tegen de inval van het toenmalige Tsjecho-Slowakije door de troepen van het Warschaupact. In januari 1969 trok hij als vermomde toerist door Bulgarije en Hongarije en op 7 januari probeerde hij de Tsjecho-Slowaakse grens naar Oostenrijk en dus naar de vrije wereld over te steken. Dat lukte hem niet, maar hij waagde de volgende dag al een tweede poging, op een andere grenslocatie. Nu hielden de autoriteiten hem aan. 'Tijdens mijn gevangenschap liet een vriendelijke wachter een raam openstaan voor mij, zodat ik kon ontsnappen. Ik aarzelde echter en kon maar niet beslissen, wat me heel duur is komen te staan,' vertelt hij. Gunther von Hagens werd gearresteerd, uitgeleverd aan Oost-Duitsland en voor twee jaar in de cel gegooid. Hij was toen pas 23 jaar. Von Hagens werd beschouwd als een bedreiging voor de socialistische levenswijze en had daarom rehabilitatie en burgerschapsvorming nodig. De gevangenisverslagen voor Gunther Liebchen luidden als volgt, 'De gevangene moet worden opgeleid om een geschikt klassenbewustzijn te ontwikkelen, zodat hij in zijn verdere leven de normen en voorschriften van onze samenleving respecteert. De gevangene moet worden gewezen op het gevaar 39

van zijn gedrag, en daarbij moeten de bevindingen van de gevangene over zijn toekomstig gedrag als burger van de sociale staat worden vastgesteld.' 45 Jaar na zijn opsluiting kan Gunther von Hagens deze verloren jaren enigszins relativeren en zich er zelfs mee verzoenen. 'De hechte vriendschappen die ik daar met andere gevangenen heb gesloten en de vreselijke aspecten van het gevangenschap die ik alleen heb kunnen overwinnen dankzij mijn fantasie, hebben ertoe bijgedragen dat ik solidair ben geworden tegenover mijn medemens, vertrouwen heb gekregen in mijn eigen lichaam en geest als de vrijheid me wordt ontnomen, en ik ook een doorzetter ben geworden. Alles wat ik in de gevangenis heb geleerd, is later van groot belang geweest voor mijn leven als arts en uitvinder van de plastinatietechniek.' Nadat West-Duitsland hem in 1970 had vrijgekocht, schreef Von Hagens zich in aan de Universiteit van Lübeck om zijn medische studies te voltooien. Toen hij in 1973 was afgestudeerd, begon hij zijn klinische opleidingsperiode in een ziekenhuis op Helgoland, een belastingvrij eiland waar door de goedkope alcohol een vrij groot aantal alcoholverslaafden woonde. Het jaar daarop, nadat hij zijn diploma in de geneeskunde had behaald, ging hij aan de slag op de afdeling Anesthesiologie en Spoedgeneeskunde van de Universiteit van Heidelberg, waar hij inzag dat zijn meditatieve geest niet geschikt was voor de saaie routinetaken die van hem verwacht werden. In juni 1975 huwde hij zijn vroegere schoolvriendin, dr. Cornelia von Hagens, en nam hij haar achternaam over. Ze kregen drie kinderen; Rurik, Bera en Tona. In 1977 begon hij als inwonend arts en docent aan zijn achttienjarige loopbaan aan het Instituut voor Pathologie en Anatomie van de universiteit Heidelberg. In dat jaar vond Von Hagens de plastinatie uit, de baanbrekende technologie om anatomisch materiaal te conserveren met behulp van kunstmatige polymeren. 'Ik onderzocht een verzameling in plastic omhulde specimens. Dat was toen de meest ontwikkelde conserveringstechniek, waarbij de specimens diep in een transparant kunststofblok werden gegoten. Ik vroeg mij af waarom je de specimens in kunststof zou ingieten en aldus zou laten uitharden, 40

in plaats van het kunststof in de lichaamscellen te laten doordringen, waardoor het specimen inwendig zou uitharden en je het letterlijk zou kunnen vastgrijpen.' Hij patenteerde de methode, en sindsdien steekt hij zijn hele energie in de verbetering van zijn uitvinding. Bij plastinatie bestaat de eerste stap erin afbraak van anatomisch materiaal tegen te gaan. 'Het overleden lichaam wordt gebalsemd met een formaline-injectie, terwijl kleinere specimens worden ondergedompeld in formaline. Vervolgens worden het intracellulaire water en het oplosbare vet aan het vetweefsel van de specimens onttrokken en vervangen door kunsthars en elastomeren, zoals siliconenrubber en epoxyhars, die onder vacuüm in de lichaamscellen trekken,' vervolgt hij. Nadat de specimens in een houding werden gezet die optimaal is voor educatieve doeleinden worden ze uitgehard onder invloed van licht, warmte of bepaalde gassen. De uiteindelijke specimens of plastinaten zijn onbuigzaam en duurzaam. 'Zelfs vandaag nog ben ik mijn uitvinding verder aan het verbeteren, omdat die nog niet perfect is,' besluit hij. In die periode richtte Von Hagens zijn eigen bedrijf op, BIODUR Products, om de specifieke polymeren, benodigdheden en technologie die worden gebruikt bij plastinatie, te verdelen aan medische instituten wereldwijd. Vandaag gebruiken meer dan 400 instituten in 40 landen over de hele wereld Gunther von Hagens uitvinding om anatomische specimens te conserveren voor medische opleidingen. In 1983 kreeg dr. Von Hagens van de katholieke kerkgemeenschap het verzoek tot plastinatie van het hielbeen van de heilige Hildegard van Bingen, (1090-1179), een zalig verklaard mystica, theologe en schrijfster die in Duitsland wordt vereerd. Maar toen hij later voorstelde plastinatie toe te passen op paus Johannes- Paulus II, kreeg hij al nul op rekest voordat de partijen ook maar waren begonnen te onderhandelen. In 1992 huwde Von Hagens arts dr. Angelina Whalley, tevens zijn business manager en de ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen. Het jaar daarop richtte dr. Von Hagens het Institute for Plastination in Heidelberg op, dat geplastineerde specimens voorbereidt voor educatieve doeleinden en voor de BODY WORLDS tentoonstellingen. De tentoonstelling was voor het eerst te zien in Japan in 1995. Tot nu toe hebben bijna 40 miljoen mensen BODY WORLDS bezocht, in meer dan 90 steden in 41

Europa, Amerika, Afrika en Azië. Zijn voortdurende inspanningen de tentoonstelling te verdedigen tegen de vaak heftige aanvallen van tegenstanders zijn volgens hem de tol die hij moet betalen als publiek anatoom en pedagoog. 'De publieke anatoom verkeert in een bijzondere positie. Hij moet in zijn dagelijks werk de taboes en overtuigingen omvormen tot een nieuwe zienswijze op dood en stoffelijkheid. Het gaat erom het hart van de mensen te openen voor een kijk op hun innerlijke stoffelijkheid en hierdoor een gezondheidsbesef teweeg te brengen dat gekarakteriseerd is door een hoge waardering van het eigen lichaam en dat ten goede komt aan een gezonder en dus langer leven. Ikzelf ben niet controversieel, maar mijn tentoonstellingen zijn dat wel, omdat ik de bezoekers vraag hun fundamentele meningen en overtuigingen over ons gezamenlijk en onvermijdelijk lot te overstijgen.' In zijn streven, de grenzen van de vrijheid te verkennen, heeft dr. Von Hagens ongelooflijke inspanningen gedaan om rond te reizen om zijn belangen overal ter wereld te verdedigen. Hij is sinds 1996 gasthoogleraar aan de Dalian Medical University in China en directeur van het Onderzoekscentrum voor Plastinatie aan de State Medical Academy in Bishkek, Kirgizië. In 2001 richtte hij een particuliere onderneming op, de Von Hagens Dalian Plastination Ltd., in Dalian, China, die alleen dieren plastineert. In 2004 werd dr. Von Hagens gasthoogleraar aan het New York University College of Dentistry (NYUCD). Hij bouwt momenteel de eerste studierichting Anatomie in de Verenigde Staten uit, die geplastineerde specimens in plaats van dissectie zal gebruiken. In 2006 richtte hij Gubener Plastinate GmbH op en opende hij het PLASTINARIUM in het Duitse Guben, een plastinatiestudio en anatomische tentoonstelling die toegankelijk waren voor het grote publiek. In 2012 werd de plastinatie van dieren overgenomen door het instituut in Guben en sloot hij de vestiging in Dalian. Een geheel nieuwe tentoonstelling zette Gunther von Hagens in maart 2010 op, toen hij de unieke expositie BODY WORLDS of Animals (internationaal bekend onder de naam ANIMAL INSIDE OUT) introduceerde, die gewijd is aan het inwendige lichaam van de dieren. Dankzij een revolutionaire 42

plastinatietechnologie was het voor het eerst mogelijk ook de allergrootste organismen op esthetische wijze te prepareren en duurzaam te conserveren. 'Het menselijk lichaam is het laatst overblijvende stukje natuur in een door de mens geschapen omgeving,' zegt hij. 'Ik hoop dat de tentoonstellingen ruimte bieden voor inzicht en bezinning, zelfs voor het winnen van filosofische en religieuze zelfkennis, en openstaan voor interpretatie, ongeacht de achtergrond en levensfilosofie van de bezoeker.' 43

12. Dr. Angelina Whalley combineert kunst en anatomische wetenschap Van jongs af aan droomde de directeur van het Institute for Plastination, Angelina Whalley, ervan om chirurg te worden. 'Ik wist al zeer snel dat ik zieke mensen wilde helpen, één persoon tegelijk, en dat de geneeskunde mijn actiedomein zou zijn', aldus dr. Whalley. Met een diploma Geneeskunde van de Universiteit van Heidelberg in handen en een veelbelovende chirurgische loopbaan in het vooruitzicht schreef zij zich in 1986 in voor een intensieve cursus dissectie om haar vaardigheden in de operatiekamer te verfijnen. Toevallig was de anatoom Gunther von Hagens de cursusleider. Met hem zou zij zowel een professionele als een persoonlijke band opbouwen. In 1992 trouwden zij. Tijdens de beginjaren van dr. Von Hagens onderzoek naar plastinatie verwachtte Whalley dat haar loopbaan en haar werk in de ziekenzorg slechts een beetje vertraging zouden oplopen. 'Ik wilde hem steunen bij zijn ondernemingen, die in mijn ogen een geweldige verworvenheid op het gebied van de anatomie waren, maar ik wilde mijn professionele lot zeker niet laten afhangen van het al dan niet slagen van zijn werk,' verduidelijkt zij. Toen zij in 1995 begon als creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen probeerde zij de specimens, organen en plastinaten zodanig voor te stellen dat deze de bezoeker niet onverschillig zouden laten. 'Ik wilde onze missie betreffende medisch onderwijs bevorderen door het postmortale lichaam te verheffen, zonder dat dit ten koste gaat van de esthetische uitstraling. Ik probeer het lichaam op een aangrijpende, goed te bevatten en mooie manier voor te stellen, zodat je als bezoeker meer te weten kunt komen over anatomie, ziektes en gezondheid', legt Whalley uit. 44

Whalley wilde de bakens van de gezondheidkundige opvoeding in engere zin verzetten, zoals dat vanaf de renaissance werd toegepast door de conventionele anatomie en zoals dat tot 2004 ook door de BODY WORLDS tentoonstellingen werd gedaan. Daarom introduceerde zij de filosofie in de tentoonstelling. De confrontatie van de plastinaten met beschouwingen over het leven en de dood, van onder meer Goethe, Descartes, Seneca en Kant, draagt bij tot een sfeer van ontzag en eerbied in de tentoonstellingszalen, die vele bezoekers vergelijken met een spirituele bewustwording. Whalley introduceerde ook het principe van de vergelijkende anatomie in de tentoonstellingen, waarbij zieke en gezonde organen tegenover elkaar worden geplaatst, met een treffend effect als gevolg. 'Het lichaam is zo broos en kwetsbaar, maar tegelijk ook zo veerkrachtig en vergevingsgezind,' vertelt dr. Whalley. 'Het slaat alles op in zijn geheugen. Dat maakt dat alles wat wij met ons lichaam doen van belang is. Het heeft echter ook een dynamisch bewustzijn, zodat, als wij onze ongezonde levensstijl opgeven of aan lichaamsbeweging beginnen te doen, zelfs de kleinste verandering het verschil kan maken.' De frappante confrontatie van een zwart geworden long van een roker met een gezonde long heeft ontelbare bezoekers ertoe aangezet het roken op te geven. Terwijl het zien van een zieke, ingekrompen lever naast zijn gezonde tegenhanger, velen ertoe aangezet heeft minder alcohol te drinken. In meer dan 90 steden in Europa, Amerika, Afrika en Azië zijn de BODY WORLDS tentoonstellingen bezocht door bijna 40 miljoen bezoekers. De tentoonstellingen hebben een groot aantal bezoekers doen besluiten hun levensstijl aan te passen en gezonder te gaan leven. Dr. Whalley heeft dan ook nauwelijks spijt dat zij haar loopbaan als chirurg heeft opgegeven. 'Het doet me echt iets als ik in de tentoonstelling vrouwen op vruchtbare leeftijd zie vertoeven op de afdeling foetusontwikkeling, waar zij voor het eerst oog in oog komen te staan met prenataal leven. Of als ik tieners in leren jasje en spijkerbroek hun sigarettenpakje zie weggooien, omdat ze toch eindelijk hebben ingezien dat roken niet meer cool is', vertelt zij. Haar onverwachte loopbaan als invloedrijke 45

pleitbezorgster van de volksgezondheid heeft zij ook met veel enthousiasme omarmd. 'Ik heb al veel meer mensen iets kunnen bijbrengen over gezondheid dan ik ooit zou hebben kunnen doen als chirurg', besluit zij. 46

13. Dr. Angelina Whalley Dr. Angelina Whalley is een erkend arts en directrice van het Institute for Plastination in de Duitse stad Heidelberg. Zij is ook creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen van Gunther von Hagens. Angelina Whalley zag het levenslicht in 1960 in het Duitse Hannover. Zij begon haar medische studie aan de Vrije Universiteit in Berlijn en studeerde af aan de Ruprecht-Karls-Universiteit in Heidelberg. Toen zij zich in 1986 als wetenschappelijk assistente aan de Universiteit van Heidelberg voorbereidde op een loopbaan in de chirurgie ontmoette zij de anatoom dr. Gunther von Hagens. Door hun samenwerking in de anatomielaboratoria van de Universiteit van Heidelberg ontstond een professionele en een persoonlijke band die nu al meer dan twintig jaar bestaat, van de beginjaren na de uitvinding van plastinatie, via het ontwerp van de BODY WORLDS tentoonstellingen, tot de opening van de door critici en publiek bejubelde tentoonstellingen in meer dan 90 steden in Europa, Amerika, Afrika en Azië. Nadat zij vijf jaar lang wetenschappelijk werk had verricht aan het Anatomisch Instituut van de Universiteit van Heidelberg, werd dr. Whalley in 1993 directeur van Biodur Products, een bedrijf dat de formules en benodigdheden voor plastinatie levert aan meer dan 400 medische faculteiten en universiteiten in de hele wereld. In 1995 werd dr. Whalley creatief en conceptueel ontwerpster van de BODY WORLDS tentoonstellingen. Zo is zij onder andere verantwoordelijk voor de planning en indeling van de ruimte en de tentoongestelde stukken, waarbij het gaat om een esthetisch, thematisch en pedagogisch optimale presentatie van de specimens, organen en plastinaten. In 1997 werd dr. Whalley directeur van het Institute for Plastination in Heidelberg. Zij fungeert als promotor van de tentoonstellingen, die zij heeft opengesteld voor inmiddels bijna 40 miljoen mensen over de hele wereld. 47

Dr. Angelina Whalley en dr. Gunther von Hagens zijn sinds 1992 getrouwd. 48

14. Samenvatting van de ethische beoordeling Body Worlds: An Anatomical Exhibition of Real Human Bodies Een anatomische tentoonstelling van echte menselijke lichamen Voorwoord Het hierbij gevoegde Ethische Rapport is een weergave van het nauwgezette onderzoek dat in 2004/2005 is uitgevoerd in opdracht van het California Science Center met betrekking tot de tentoonstelling: BODY WORLDS, een anatomische tentoonstelling van echte menselijke lichamen. Zoals in het bijgaande rapport uitvoerig besproken, stonden bij het werk van de commissie de volgende aspecten centraal: het persoonlijk bekijken van de relevante documenten met betrekking tot lichaamsdonatie en de praktijk van het doneren door een deskundige op het gebied van bio-ethica, evenals een uitgebreide analyse door de adviescommissie van het Science Center. Tot onze taken behoorde het bekijken van relevante informatie met betrekking tot de BODY WORLDS tentoonstelling zoals die in 2004 heeft plaatsgevonden. Onze doelstelling luidde een oordeel te vellen over de ethische vraagstukken die verband houden met de organisatie van de BODY WORLDS tentoonstelling. Daarbij wilden wij ons ervan overtuigen dat er voldoende verklaringen tot toestemming van de lichaamsdonateurs voorhanden waren, de tentoonstelling waardevol was op het gebied van informatie en voorlichting, en dat de tentoonstelling respectvol omgaat met stoffelijke overschotten. Op basis van ons rapportagewerk hebben wij de tentoonstelling BODY WORLDS met de in dit rapport omschreven beperkingen georganiseerd. Wij hebben besloten de foetussen, die niet in leven hadden kunnen blijven, niet in de tentoonstelling te laten zien. Aan dit besluit lag ons enige oordeel ten grondslag dat deze niet voldeden aan de in de ethische beoordeling genoemde criteria, om precies te zijn dat hun wetenschappelijke waarde in het kader van voorlichting niet opwoog tegen de mogelijke kwetsing van culturele en maatschappelijke gevoelens. 49

Hoewel het ons verheugt dat het door het Science Center uitgevoerde onderzoek ook voor andere musea van belang is gebleken, willen wij ons niet aanmatigen voor anderen te spreken. Op basis van onze ervaringen en onderzoek doen wij de volgende nadrukkelijke aanbevelingen voor andere tentoonstellingslocaties: 1. De actieve participatie en advisering door een plaatselijke ethiekcommissie is absoluut nodig. 2. Het is niet acceptabel, menselijke lichamen of organen zonder de volledige, vrijwillige en op informatie gebaseerde toestemming van de nog levende donateurs tentoon te stellen. Overtuig u ervan dat lichamen en organen met de specifieke, volledige en op informatie gebaseerde toestemming van de lichaamsdonateur worden gedoneerd. 3. Zorg ervoor dat de tentoonstelling geen inbreuk maakt op wet- en regelgeving, vooral wanneer culturele, ethische of religieuze controverses te verwachten zijn. 50

Wij spreken deze aanbevelingen uit met onze bijzondere waardering voor dr. Gunther von Hagens en voor zijn doel, de 'medische voorlichting aan en waardering van leken' te stimuleren. Zijn baanbrekende educatieve tentoonstelling, die in 2004 voor het eerst in het Science Center te zien was, wordt zeer gewaardeerd en blijft een gouden standaard op zijn terrein. Met het oog op deze en elke andere tentoonstelling waarin stoffelijke overschotten onderwerp van beschouwing zijn, is ons duidelijk dat de beslissingen die musea tegenwoordig moeten treffen complex en soms ook controversieel zijn. Wij hebben dit rapport over onze manier van werken opgesteld in de hoop dat het voor andere musea nuttig kan zijn bij hun overwegingen. 30 November 2009 Jeffrey N. Rudolph, President & CEO, California Science Center Diane Perlov, Ph.D., Senior Vice President for Exhibits, California Science Center Leden van de ethische adviescommissie: Eerwaarde Richard Benson, C.M., Vincentian Fathers at St. John's Seminary David C. Blake, Ph.D., JD, Cedars Sinai Health System Rabbi Morley Feinstein, University Synagogue Dr. Stanley Korenman, MD, UCLA Medical Center Dr. Neil Wenger, MD, UCLA Department of Medicine Zie voor de volledige ethische beoordeling het onderdeel Media op de website van BODY WORLDS www.bodyworlds.com 51

15. Bezoekersinformatie BODY WORLDS: The Happiness Project Damrak 66 1012 LM Amsterdam T: 0900-8411 45cpm E: amsterdam@bodyworlds.nl Openingstijden Zondag tot en met vrijdag geopend van 09:00 20:00 uur en op zaterdag tot 22:00 uur. Tijdens feestdagen en vakanties zijn wij van zondag tot en met vrijdag dagelijks geopend van 09:00 21:00 uur en op zaterdag tot en met 22:00. Let op: Laatste toegang is 1 uur voor sluitingstijd. Bereikbaarheid BODY WORLDS: The Happiness Project is uitstekend bereikbaar met het openbaar vervoer. De expositieruimte bevindt zich tussen de Dam (2 minuten lopen) en Centraal Station Amsterdam (5 minuten lopen), waar treinen, trams, metro s en bussen stoppen. In de nabije omgeving zijn diverse inen uitstaphaltes voor autobussen. Tickets: Bezoekers wordt aangeraden online tickets te kopen om eventuele wachtrijen bij de kassa te voorkomen. Online tickets zijn voordeliger dan tickets aan de kassa. Op de volgende pagina staat een prijstabel. Tijdslot Bij aanschaf van een ticket kun je kiezen voor een tijdslot. Het tijdslot geeft de tijd aan wanneer je de expositie komt bezoeken. Dit om spreiding in de bezoekersstromen te garanderen. Groepen en scholen 52

De tentoonstelling is zeer geschikt voor groepsbezoeken zoals schoolreisjes, familiedagen en zakelijke uitstapjes. Voor groepen vanaf 10 personen gelden er gunstige groepstarieven. Audiogidsen & gegidste rondleidingen Er is een meertalige (talen: NL, EN, ES, IT, DE) audiogids aanwezig. Voor slechts 3 per persoon kunt u die bijboeken aan de kassa van BODY WORLDS Amsterdam. Er zijn ook gegidste rondleidingen op aanvraag te boeken. Meer informatie daarover vindt u op de website. Shop De EXPO shop van BODY WORLDS is de plek voor originele en bijzondere cadeaus voor elk budget. Prijzen BODY WORLDS: The Happiness Project Amsterdam BODY WORLDS GROEP >10 pers*** INDIVIDUEEL INDIVIDUEEL TARIEVEN ONLINE* ONLINE* KASSA* Excl. 1 bespreekkosten Excl. 1 bespreekkosten Incl. 1 bespreekkosten TICKETPRIJZEN Volwassenen 16,00 18,00 20,00 Studenten (< 30 jaar), senioren (65+), CJP, Stadspas** 14,00 16,00 18,00 Kinderen & jongeren (6 t/m 18 jaar), rolstoelgebruikers*** 10,00 12,00 14,00 GEZINSTICKET (4 pers) 2 volwassenen en 2 kinderen of 1 volwassene en 3 kinderen / 55,00 60,00 53

Extra kind gezinsticket**** / 6,00 8,00 Kinderen (0-5 jaar) Gratis Gratis Gratis Schoolklassen (vanaf 10 personen) Scholieren (basis/ voortgezet) 7,00 / / Studenten (mbo, hbo, wo) 10,00 / / Docenten, leraren en onderwijsassistenten***** Gratis Gratis Gratis Voorwaarden * De online ticketprijzen zijn exclusief bespreek- en transactiekosten. Transactiekosten zijn variabel, afhankelijk van de door u gekozen betaalmethode. De kassa ticketprijzen zijn inclusief bespreek- en transactiekosten. ** Korting voor studenten (t/m 30 jaar), senioren (65+), CJP en Stadspas wordt alleen verstrekt op vertoon van een geldige identificatie. *** Body Worlds: The Happiness Project is gevestigd in een Amsterdams pand waarvan de constructie het niet toelaat dat de liften tot in de kelder kunnen dalen. Aan mindervaliden, die niet via de trappen de kelderverdieping kunnen bereiken (o.a. rolstoelgebruikers), wordt een tegemoetkoming aangeboden. Zij betalen het tarief dat ook voor kinderen en jongeren geldt. **** Groepen van >10 kinderen moeten vergezeld worden door minimaal 1 volwassene. Gratis toegang voor kinderen t/m 5 jaar, vergezeld door een volwassene. Max. 3 extra kinderen bij een gezinsticket. 54