INNOVATIEF SOCIAAL WERK VOOR NIEUWE DOELGROEPEN VERSLAG THEMABIJEENKOMST MOGROEP 26.11.2014 MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 1
Op 26 november 2014 organiseerde de MOgroep een themabijeenkomst over Innovatief sociaal werk voor nieuwe doelgroepen. Dit verslag is een weergave van die ochtend. Gespreksleider Jord Neuteboom (Viatore) introduceerde het concept positieve gezondheid van voormalig arts Machteld Huber. Daarna werd het gesprek gevoerd met een cliënt (Simon de Waal), twee innovatieve sociaal werkers (Antoinet Wijnakker, Jenny Zwijnenburg) en een manager van een welzijnsorganisatie (Elke Louwers). Tenslotte werd in discussie de vertaling gemaakt naar de toekomst van sociaal werk. POSITIEVE GEZONDHEID Sinds 2010 werkt Machteld Huber, voormalig arts en onderzoeker aan het Louis Bolkinstituut, aan een herconceptualisering van het begrip gezondheid. Sinds 1948 luidt de officiële definitie van de World Health Organisation a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity. Die definitie heeft te weinig oog voor het chronische in veel ziektebeelden. Het zou betekenen dat in Nederland heel veel mensen ziek zijn en als dusdanig worden behandeld, gemedicaliseerd en gestigmatiseerd / uitgesloten. Het onder leiding van Huber ontwikkelde nieuwe concept luidt health as the ability to adapt and self-manage, in the face of social, physical and emotional challenges. De definitie sluit goed aan bij hoe het nieuwe welzijnswerk momenteel wordt ingestoken. Health as the ability to adapt and self-manage, in the face of social, physical and emotional challenges. Lichaamsfuncties Mentaal welbevinden Spirituele / existentiële dimensie Kwaliteit van leven Sociaal maatschappelijk participeren Dagelijks functioneren Medische feiten Medische waarnemingen Fysiek functioneren Klachten en pijn Energie Cognitief functioneren Emotionele toestand Eigenwaarde / zelfrespect Gevoel controle te hebben Zelfmanagement en eigen regie Veerkracht / resilience / sense of coherence Zingeving / meaningfulness Doelen / idealen nastreven Toekomstperspectief Acceptatie Kwaliteit van leven / welbevinden Geluk beleven Genieten Ervaren gezondheid Lekker in je vel zitten Levenslust Balans Sociale en communicatieve vaardigheden Betekenisvolle relaties Sociale contacten Geaccepteerd worden Maatschappelijk betrokken zijn Betekenisvol werk Basis ADL Instrumentele ADL Werk vermogen Health literacy Tabel 1: Concept positieve gezondheid naar M. Huber et al. (2011). How should we define health? BMJ 2011;343:d4163 MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 2
GEZONDHEID IS ZOVEEL MEER DAN ZORG! Voor een cliënt gaat gezondheid over het hele leven. Daar binnen kun je geen schotten bouwen tussen bijvoorbeeld huishoudelijke ondersteuning en lichamelijke verzorging. Ieder mens legt betreffende zijn gezondheid andere accenten en wil daar zelf de regie op kunnen voeren. Bovendien wil een mens niet alleen gezien worden als patiënt, maar ook uitgedaagd worden op wat hij/zij wel kan. Een maatschappelijke bijdrage kunnen leveren bevestigt het gezonde in de mens. De mens centraal betekent: de vraag van die unieke mens centraal stellen en luisteren naar wat hij belangrijk vind. SIMON DE WAAL Simon de Waal (1980), is spastisch vanaf geboorte. Hij woont zelfstandig in Velp en is vrijwilliger bij Zorgbelang Gelderland voor 16 uur in de week. Daarnaast is hij politiek actief voor de SP. Simons kernwoorden: samenhang, eigen regie en het belang van maatschappelijke participatie. (Ervaren) gezondheid is meer dan de beleidsmatig onderscheiden (AWBZ) functies. Met het oog op eigen regie en zelfmanagement is de samenhang tussen deze functies, enorm belangrijk. Om gezondheid in de vorm van zingeving en sociaal-maatschappelijke participatie te kunnen ervaren, zijn alle functies, ook de praktische, van belang. Ik maak bewust gebruik van een PGB. Zo kan ik werknemers inhuren die alle functies beheersen. Dat geeft samenhang in de zorgverlening aan mij. Is er huishoudelijk werk nodig, dan kan dat in de tijd voorrang krijgen op persoonlijke verzorging en vice versa. Een bezuiniging op huishoudelijk werk, treft mijn mogelijkheden tot participatie. Doordat mijn huis wordt bijgehouden, heb ik de energie om vrijwilligerswerk te doen, naar vrienden te gaan. Een korting op huishoudelijke verzorging, treft mijn zelfstandigheid. Ik heb een goede band met familie en vrienden, juist doordat ik bij hen geen verplichting tot mantelzorg hoef neer te leggen. Die paar uur professionele ondersteuning, maken mij zelfstandig. Kortom: huishoudelijke hulp kan een essentiële randvoorwaarde zijn om je gezond te voelen. Gezondheid is zoveel meer dan zorg! Mijn belangrijkste advies aan beleid is: zorg voor samenhang. Knip gezondheid niet zoals in het verleden op in verschillende functies. Als er een organisatie is die zo samenhangend zorg in natura kan bieden, lever ik daar graag mijn PGB voor in. MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 3
SOCIAAL WERK: AANSLUITEN OP DE LEEFWERELD VAN DE CLIËNT. ANTOINET WIJNAKKER Antoinet Wijnakker is sociaal werker van het jaar 2013. Ze is werkzaam in het land van Cuijk, Oost-Nederland, bij Radius. Wekelijks ziet ze zo n 200 jongeren en kinderen, waar ze direct contact mee heeft. Innovatieve sociaal werkers stellen de mens centraal. Voor hen staat de individuele klant op één en daar wordt ondersteuning voor gezocht. Binnen de mogelijkheden die er zijn, qua financiering, wetgeving en verantwoording. Innovatieve sociaal werkers vervullen de rol van wat wel grenswerker wordt genoemd. Grenswerkers bevinden zich tussen de systeemwereld van organisaties en de leefwereld van mensen. Laverend, binnen extern gegeven kaders (of soms, als het nodig is, juist net buiten de lijntjes), proberen zij zo optimaal mogelijk aan de behoeften van een cliënt te voldoen. JENNY ZWIJNENBURG Jenny Zwijnenburg is sociaal werker van het jaar 2014. Zij werkt voor stichting DOCK in Rotterdam Charlois en is bedenker en uitvoerder van het project dockwerkers. Kernwoorden van Antoinet en Jenny: bevlogenheid, ruimte en creativiteit, dingen mogelijk maken. Sociaal werkers krijgen shining eyes als zij leven geven aan (het systeem) van cliënten: hen weten te activeren, hen zien groeien. Ik ben trots wanneer blijkt dat cliënten veel meer kunnen dan vooraf gedacht. Zo hadden we een vraag liggen rond een vervoersvoorziening voor een jongere met beperking. Samen met gemeente, ouders en school hebben we in een traject van 7 weken gekeken wat hij wel kan. Het bleek dat die jongen zelfstandig met openbaar vervoer kon reizen. Zijn ouders kijken nu heel anders naar hem. Hij doet inmiddels vrijwilligerswerk. Zijn ouders vertelden ontroerd hoe ze onder aan de trap stonden en hem voor het eerst hoorden zingen. (Antoinet) Ik heb dat soort momenten als ik zie dat mensen boven zichzelf uitstijgen. Als iemand met een verstandelijke beperking in een situatie van vervuiling en schulden, uiteindelijk via een opleiding een baan vindt in de schoonmaak. (Jenny) Sociaal werkers willen, vanuit hun eigen professionaliteit, echt kunnen aansluiten op de leefwereld van de cliënt. Goede managers geven hen daar de ruimte voor. Om te experimenteren, om ieder als individu in de praktijk te benaderen. Ik ben er trots op dat ik van mijn management de ruimte krijg om te pionieren en daarbij dicht bij de mens in kwestie te blijven. (Antoinet) Je wordt een goede sociaal werker door steeds in de praktijk in contact met mensen jezelf te laten aanscherpen. (Jenny) MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 4
Verantwoording is daar een afgeleide van: kaders zijn nodig, je moet het goed doen, maar met de nodige creativiteit. Als sociaal werker schakel je steeds tussen het algemene kader en dat wat in de unieke praktijk nodig is. Als sociaal werker heb je ruimte nodig om te kunnen experimenteren en innovatief te zijn. Tegelijk heb je een kader nodig waar tegen je je kunt verhouden. (Jenny) Ik ga creatief om met productiecijfers. Samen met ambtenaren zoek ik naar oplossingen. Juist door zichtbaar te maken wat voorzorg oplevert, zijn ambtenaren bereid andere potjes aan te spreken. (Antoinet) MANAGEMENT: CLIËNTEN UITDAGEN TOT WEDERKERIGHEID. Managers van innovatieve welzijnsorganisaties zorgen ervoor dat hun organisaties dekoloniseren. Dat wil zeggen: ze eigenen zich niet meer de problemen en oplossingen van een cliënt toe. Het eigenaarschap van vraag en oplossing liggen vanzelfsprekend bij de cliënt zelf. Dat begint voor organisaties al met een verandering in taal. Door in taal en gedrag te veranderen wordt de ander primair als verantwoordelijk mens benaderd, die wat te bieden heeft. Dan blijkt dat de oplossing voor een vraag zich soms vanzelf aandient en door een cliënt zelf opgepakt kan worden. Zorg wordt teruggedrongen, cliënten blijken meer zelf te kunnen dan gedacht. Er ontstaat een virtuoze cirkel. ELKE LOUWERS Elke Louwers is sinds 2013 manager marktontwikkeling bij Kwadraad. Daarvoor is zij in verschillende functies in het sociale en publieke domein werkzaam geweest. Kernwaarden van Elke: eigenaarschap als vanzelfsprekenheid en wederkerigheid als basis. Welzijnsorganisaties zijn aan het dekoloniseren. Ze geven terug aan de cliënt wat al van hem of haar is. Eigenaarschap is een woord dat niet gebruikt wordt bij Kwadraad omdat het zo vanzelfsprekend is. Iedereen wil thuis blijven wonen en regie houden op het eigen leven. Wie kiest er nu voor om in een bejaardenhuis te wonen? Wie kiest voor allerlei dossiers over je leven, die je pas na afloop mag zien? We zijn allemaal eigenaar van onze eigen dingen. Ook van die dossiers. MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 5
Dat begint vooral met de taal. Als je goed luistert, hoor je hoe bizar die is. In principe wil iedereen zelf de regie behouden. Het zit al in de taal hoe we mensen benaderen. Als je gaat luisteren hoor je hoe bizar het is. Bijvoorbeeld: we willen bewoners gaan betrekken. Het is juist andersom. Bewoners wonen daar, zij kunnen instanties en professionals betrekken bij hun leven en leefomgeving. Het gaat om taal. Kwadraad wil oude begrippen op een nieuwe manier invulling geven. Door in taal en gedrag te veranderen, blijkt er veel meer mogelijk te zijn (goedkoper en mensgerichter) dan voorheen gedacht. De focus komt op ondersteuning, talent en geven, in plaats van op zorg, beperking en moeten participeren Die taal zit in ons allemaal. Als je daar bewust op bent, kun je gaan veranderen. Dan spreek je over ondersteuning, in plaats van over zorg. Omdat zorg passief maakt. Dan spreek je over talenten, in plaats van over beperkingen. Dan gaat het over geven in plaats van moeten. Zo blijkt heel veel zorg teruggedrongen te kunnen worden. Wederkerigheid zet mensen in beweging. Dat is al gezondheidswinst op zichzelf. We hebben 80% zorg teruggedrongen, door eerst te vragen aan de cliënt wat ze zelf konden. DISCUSSIE EN CONCLUSIES NIEUWE DIENSTEN? Luister naar cliënten, hoor wat zij nodig hebben. Heb niet al een vaststaand product- en dienstenaanbod liggen waarmee je naar de klant toegaat. Maar luister, vanuit je eigen professionaliteit, naar wat de klant nodig heeft. En lever maatwerk door daar een samenhangend aanbod van diensten op te ontwikkelen en aan cliënten aan te bieden. WEDERKERIGHEID Door cliënten aan te spreken op het gezonde in hen, daag je hen uit zich daar op te laten zien. Wederkerigheid brengt mensen in beweging en dat is gezondheidswinst op zichzelf! EIGENAARSCHAP Als sociaal werker heb je een eigen verantwoordelijkheid, zoals de cliënt die ook heeft. Laatstgenoemde voor zijn eigen problemen èn oplossingen. De eerste met betrekking tot zijn rol als professional. Er is sprake van eigenaarschap aan beide kanten. Sociaal werkers moeten zich geen eigenaar gaan voelen van de vragen en oplossingen van cliënten. NIEUWE COALITIES? Uitgaan van positieve gezondheid betekent dat gezondheid bevorderd kan worden vanuit veel functies. En dus ook dat er een veelheid aan verbanden kan ontstaan van formele en informele organisaties / groepen mensen met het oogmerk gezondheid te bevorderen. Dat vraagt nieuwe openheid van welzijnsorganisaties. MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 6
BEHOEFTEN De belangrijkste behoefte van een cliënt is het behouden van regie op de hulpverlening. Regie over wanneer de zorg plaatsvindt en over welke zorg plaats vindt. Cliënten hebben behoefte aan maatwerk. Zo uniek als zij zijn, zo uniek zou de zorgverlening georganiseerd moeten worden. VERTEL DE VERHALEN Voor de overheid en zorgverzekeraar zijn transparantie, meetbaarheid en verantwoording van belang. Dat wat aan welzijn en zorg geleverd wordt, moet verantwoord worden. Het staat als het ware in het volle licht van een lantaarnpaal. Maar het licht van een lantaarnpaal maakt niet alles zichtbaar. Wat daadwerkelijk van belang was voor een cliënt, wat iets in beweging heeft gezet, is vaak niet meetbaar of zichtbaar te maken in cijfers. Het zijn de verhalen die binnen organisaties verteld worden waar sociaal werkers trots op zijn. Verhalen, als rond een kampvuur, die warmte verspreiden. Juist die verhalen moeten verteld worden, ook aan overheid en zorgverzekeraars. Viatore Springweg 7 3511 VH Utrecht www.viatore.nl 030-7116625 Het congres en het verslag zijn in samenspel met de MOgroep verzorgd door Viatore. Viatore is een adviespraktijk die zich richt op duurzame transities naar mensgerichte, maatschappelijk ingebedde en economisch volhoudbare systemen. Het werkgebied van Viatore betreft voornamelijk het sociale domein rond zorg en welzijn. MOGROEP VERSLAG THEMABIJEENKOMST 26.11.2014 7