Beste leerkracht, beste begeleider, Hartelijk dank voor je interesse in het atelier Een planeet vol planten. Dit atelier sluit aan bij de leerstof van de lessen aardrijkskunde (2 de graad SO) rond plantengroei en klimaat. Dankzij onze enorme plantencollectie die grotendeels thematisch volgens klimaatzone is ingedeeld, gaan de leerlingen letterlijk op stap door de taiga, de savanne, het tropisch en subtropisch regenwoud, de woestijn Ook begrippen uit de biologieles komen aan bod. In de werkbundel worden 7 verschillende biomen besproken: toendra, zomergroen loofwoud, hardbladige vegetatie, (warme) woestijn, subtropisch regenwoud, open en gesloten savanne, tropisch regenwoud. Het is onmogelijk om tijdens de excursie alle biomen te behandelen. De animator maakt hieruit een keuze, maar als je specifieke voorkeuren hebt, mag je dat op voorhand laten weten. Je vindt in deze bundel: - Praktische informatie. - Aandachtspunten voor een bezoek met leerlingen aan de Plantentuin. - Een ingevulde versie van de werkbundel die de leerlingen zullen krijgen bij het bezoek. Aarzel niet om contact met ons op te nemen als je na het doornemen van deze bundel nog praktische of inhoudelijke vragen zou hebben. Wij kijken er alvast naar uit om van je bezoek een aangename en leerrijke ervaring te maken! De educatieve dienst van Plantentuin Meise. 1
Praktische informatie Begeleiding en duur Het atelier wordt begeleid door een ervaren Plantentuinanimator. Het duurt 1 ½ à 2 uur. Trek echter minstens 2 ½ uur uit voor uw bezoek. De praktische organisatie in het begin en de verplaatsingen naar de diverse locaties nemen ook tijd in beslag. Wat brengen de leerlingen mee? - Schrijfgerief (balpen of potlood) - Een mapje of plankje om het invullen van de werkbladen makkelijker te maken. Het is niet nodig om kopies van de werkbladen te maken. De leerlingen krijgen deze bij het begin van de activiteit. Hoe bereid je de leerlingen voor op de activiteit? Voor de activiteit neemt u de met de leerlingen de aandachtspunten door die u vindt op de achterkant van dit blad. Het is handig als je het onderwerp in je lessen al hebt ingeleid, maar dit is niet absoluut noodzakelijk. Wil je je zelf goed voorbereiden, dan kan je op voorhand een bezoek brengen aan de Plantentuin. Dit is gratis met de Lerarenkaart. Op onze website vind je ook heelwat informatie over de Plantentuin en specifieke planten. Wat is jouw taak tijdens de activiteit? Tijdens de activiteit blijf je bij de groep. Je bent er mee voor verantwoordelijk dat er een positief leerklimaat ontstaat, dat de leerlingen meewerken, luisteren naar de animator en de regels respecteren. Voor en na het atelier Voor en na het atelier kan je met de leerlingen de Plantentuin vrij bezoeken. Je kan picknicken bij de Tuinwinkel. Hier is er ook een onverwarmde binnenruimte met tafels en banken. Wat doen bij problemen tijdens je bezoek? Indien er zich tijdens je bezoek een ongeluk of ander ernstig probleem voordoet, waarschuw dan in elk geval de wachters van de Plantentuin (tel. 02 260 09 93). Zij nemen contact op met de nooddiensten als dat nodig is. 2
Aandachtspunten voor een bezoek aan de Plantentuin met leerlingen (neem deze voor het bezoek met de leerlingen door) 1. Wat trek je aan voor een bezoekje aan de Plantentuin? De Plantentuin bezoeken, dat betekent veel buiten zijn! Je zal door (natte) grasvelden en langs bospadjes lopen. Misschien schijnt de zon, maar het kan net zo goed regenen. Kies daarom waterdichte schoenen en neem zeker een regenjas en liefst ook een extra trui mee. Stop je lunchpakket en schrijfgerief in een rugzak, zo ben je niet gehinderd tijdens de activiteit. 2. Wat neem je (niet) mee naar de Plantentuin? Je brengt zeker schrijfgerief mee, liefst ook een schrijfplankje. Laat je gsm en andere waardevolle toestellen liever thuis. 3. Respecteer de medewerkers van de Plantentuin. Luister goed naar de animator of de gids, hij kan je heel wat leren. Respecteer ook het werk van de tuiniers. Zij werken heel hard om de planten goed te verzorgen en de Plantentuin mooi te maken. Gooi zeker geen afval op de grond. Sorteer je afval in de vuilnisbakken. 4. Respecteer de planten en de dieren! De Plantentuin zet zich in om planten en dieren te beschermen. Help hieraan mee! a. Pluk geen bloemen, beschadig geen planten! Enkel plantendelen die op de grond zijn gevallen, mag je meenemen. b. Blijf op de paadjes wanneer je in het Plantenpaleis (= de serres) bent. c. Buiten mag je over het gras en in het bos lopen, maar niet tussen de beplanting. d. Laat de dieren met rust. Dan laten ze jou ook met rust, en bovendien heb je dan alle tijd om ze te observeren. 5. Pas goed op jezelf en op elkaar! Planten kunnen gemeen en zelfs gevaarlijk zijn! Raak geen planten aan en eet er zeker geen op! 3
Een planeet vol planten Klimaat en vegetatie in Plantentuin Meise Overzicht klimaat- en vegetatiezones Klimaatzone Koud zonder dooiseizoen Koud met dooiseizoen Koudgematigd Koelgematigd met zachte winter Koelgematigd met strenge winter Gematigd droog Gematigd altijd droog Warmgematigd met natte winter Warmgematigd altijd nat Warmgematigd met natte zomer Warm altijd droog Warm met kort nat seizoen Warm met lang nat seizoen Warm altijd nat Gelegen boven 1000 m Vegetatiezone ijswoestijn toendra taiga zomergroen loofwoud gemengd woud steppe woestijn van de middelbreedten hardbladige vegetatie subtropisch regenwoud subtropische savanne woestijn van de tropen open savanne gesloten savanne tropisch regenwoud gebergteflora 4
Vereenvoudigde vegetatiekaart Kreeftskeerkring Evenaar Steenbokskeerkring ng Tropisch regenwoud Steppe Zomergroen loofwoud Gebergteflora Open en gesloten savanne Woestijnen van tropen en middelbreedten Hardbladige vegetatie Subtropisch regenwoud Taiga taçg Toendra
Taiga Klimaat: Koudgematigd In de Plantentuin vind je een enorme collectie naaldbomen, het Coniferetum. Sommige van deze naaldbomen zijn typisch voor de taiga. Klimaat en ligging Hoeveel maanden per jaar is de gemiddelde maandtemperatuur negatief in Fort Nelson? 5 Er valt het hele jaar door voldoende neerslag. In welke vorm valt de neerslag hier in de wintermaanden? sneeuw De taiga is het grootste bioom ter wereld. Op welke continenten komt de taiga voor? Noord-Amerika, Europ, Azië Dieren en planten passen zich aan het klimaat in de taiga aan. Welke plantensoorten zijn volgens jou typisch voor de taiga? Vooral naaldbomen Een typische bewoner van de taiga is de sneeuwhaas (Lepus timidus). Duid de kenmerken aan die wijzen op aanpassing aan een koud klimaat. witte wintervacht knaagtanden kleine oren wollige poten lange snorharen Waarom overleef je makkelijker op de taiga als je kleine oren hebt? je koelt minder af 6
Plant in de kijker: Abies balsamea, de balsemzilverspar De balsemzilverspar is een typische naaldboom van de Canadese taiga. Het groeiseizoen duurt hier slechts 130 dagen. De balsemzilverspar past zich hieraan aan door in de winter zijn bladeren te behouden. Zo kan de fotosynthese vlug op kruissnelheid komen tijdens het korte groeiseizoen. huidmondje De bladeren van de naaldbomen van de taiga hebben zich tijdens de evolutie aangepast om het klimaat te trotseren. Ze zijn naaldvormig, leerachtig en bedekt met een waslaagje. Door deze aanpassingen kunnen ze de verdamping beperken. Ze hebben ook aanpassingen die je niet met het blote oog kan waarnemen. Hiernaast zie je een microscopische doorsnede van een naald. De huidmondjes van de balsemzilverspar liggen niet aan de oppervlakte maar verzonken om te veel verdamping tegen te gaan. Aan de onderkant van het naaldje zie je 2 zilveren lijntjes. Hier zitten de huidmondjes of stomata. Wanneer je de naaldjes kneust, ruik je waaraan de boom zijn naam te danken heeft. Besluit: Hoewel er voldoende neerslag valt, vertonen de balsemzilverspar aanpassingen aan droogte. Dat komt omdat de neerslag tijdens de winter bevriest en niet kan worden opgenomen door de planten. Vegetatie van de taiga In de taiga groeien vooral naaldbomen: Grove den (Pinus sylvestris) en fijnsparren (Picea abies) in de Europese taiga. Blauwe spar (Picea glauca) en balsemzilverspar (Abies balsamea) in Canada. Deze naaldbomen verliezen hun naalden niet. In Oost-Siberië is de taigawinter het strengst. Hier groeien naaldverliezende coniferen zoals Larix dahurica, een soort lork. Naast naaldbomen groeien er in de taiga pionierbomen zoals els en berk. Ook het rendiermos (een korstmos) is typisch voor de taiga. Bedreigingen De grootste bedreiging voor de taiga is de houtkap. Grenen- en vurenhout voor woningbouw en meubelindustrie is naaldhout dat afkomstig is uit de taiga. De papierindustrie gebruikt jaarlijks aanzienlijke hoeveelheden houtpulp uit de taiga. Let er bij de aankoop van hout en papier op dat het het label FSC (Forest Stewardship Council) draagt. Alleen zo kan je zeker zijn dat het afkomstig is uit bossen waar de internationale regels worden toegepast in verband met zorgvuldig kappen met respect voor mensen, planten en dieren. 7
temperatuur ( C) neerslag (mm) Zomergroen loofwoud Klimaat: Koelgematigd met zachte winter In de Plantentuin zijn er heel wat plekjes die als bosrestanten beheerd worden. Deze zones hebben de typische kenmerken van het zomergroen loofwoud. Klimaat en ligging GEM. JAARTEMPERATUUR GEM. JAARTEMPERATUUR 9,9 C 9,9 C UKKEL BELGIE 51 NB 4 OL hoogte 100 m JAARLIJKSE NEERSLAG 797mm 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10-10 0-20 -30 J F M A M J J A S O N D mm. 67,5 56,1 58 55,9 61 66,5 80,4 74,1 66 71,9 70,6 69 C 2,2 3,1 5,6 9 13 16,1 17,7 17,4 14,8 10,6 5,9 3,1 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 Hoeveel neerslag valt hier gemiddeld gedurende 1 jaar? 797mm Wat is de gemiddelde jaartemperatuur? 9,9 C In welke maanden ligt de gemiddelde temperatuur lager dan 5 C? december, januari, februari. Deze periode noemen we de weerkundige winter. De temperatuur ligt dan zo laag dat plantengroei niet meer mogelijk is. Waar komt het zomergroen loofwoud voor? Kreeftskeerkring en 60 NB Op het noordelijk halfrond, grofweg tussen Het zomergroene loofwoud van bij ons kent 2 climaxsoorten. Dat zijn de soorten die op een bepaalde plaats gaan overheersen wanneer men een gebied gedurende lange tijd onaangeroerd laat. Welke soorten zijn het? Beuk Zomereik 8
Plant in de kijker: Quercus robur, de zomereik De zomereik is één van de twee climaxsoorten in de natuurlijke bossen uit onze streken. Deze boom moet een weerkundige winter van ongeveer 3 maanden overleven. Groei is in deze periode niet mogelijk. Er valt wel voldoende neerslag, maar de kans is groot dat het water in de bodem bevriest en niet meer kan opgenomen worden door de planten. De bomen van het zomergroen loofwoud zijn aan de winter aangepast doordat ze hun bladeren in de herfst afwerpen. Zo zorgen ze ervoor dat de verdamping beperkt wordt in de droge winterperiode. Vegetatie van het zomergroen loofwoud Een goed ontwikkeld zomergroen loofwoud kent 4 duidelijke etages. Zo vind je in een eikenwoud bij ons bijvoorbeeld: 1. Eik en berk in de boomlaag. 2. Vlier en klimop in de struiklaag 3. Boshyacint en gele dovenetel in de kruidlaag 4. Verschillende mossen in de moslaag. Het Noord-Amerikaanse zomergroen loofwoud kent een zeer grote biodiversiteit. Ook hieraan is er een hoekje in de Plantentuin gewijd. Uit het Oost-Aziatische zomergroen loofwoud vind je in de Plantentuin een aantal soorten die bij ons als sierbomen aangeplant worden: Japanse kerselaars, magnolia s Een mooie collectie bomen en struiken van het zomergroen loofwoud van Oost-Azië, Noord-Amerika en Europa vind je in het Fruticetum van de Plantentuin. Bedreigingen Het zomergroen loofwoud wordt in Europa al sinds de oudheid gekapt. Er zijn hier dan ook nauwelijks grote stukken aaneengesloten woud over. Ook in Noord-Amerika en Oost-Azië heeft dit bioom het moeilijk. Dit is niet te verwonderen, want de landen waar het zomergroen loofwoud voorkomt zijn de meest geïndustrialiseerde gebieden ter wereld. Industrie, grootschalige landbouw, houtkap en de grote bevolkingsdichtheid hebben hier gezorgd voor het verdwijnen van de bossen. 9
temperatuur ( C) neerslag (mm) Hardbladige vegetatie Klimaat: Warmgematigd met natte winter Klimaat en ligging GEM. JAARTEMPERATUUR 16,2 C BARCELONA SPANJE 42 NB 2 OL hoogte 175 m JAARLIJKSE NEERSLAG 589,9mm 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10-10 0-20 -30 J F M A M J J A S O N D mm. 38 37,5 47 47,2 43,8 37,7 27,5 43,8 76,3 96,2 51,2 43,7 C 9,1 10,3 11,8 14,1 17,4 21,2 24,2 24,1 21,7 17,5 13,1 10 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 Wat is de koudste maand in Barcelona? januari Wat is de gemiddelde maandtemperatuur in de koudste maand? 9,1 C Welke maanden zijn hier nat (N m > 2T m)? januari tot mei, september tot december In het Kaapstad (Zuid-Afrika) heerst een vergelijkbaar klimaat. Wat zijn volgens jou de droogste maanden in Kaapstad? januari Hoe verklaar je dat verschil? Ligt op het zuidelijk halfrond, dus omgekeerd klimaat Typisch voor dit klimaat is de zeebries die er meestal aanwezig is. Hoe bootst men die na in de Plantentuin? Wordt door een machine opgewekt Zoek het paneel met de wereldkaart in deze kas. Noteer de 5 gebieden op aarde waar de vegetatiezone Hardbladige vegetatie voorkomt: Middelandse Zeegebied, Chili, ZW- Australië, Z-Afrika en Californië Wat ruik je in deze kas? Aroma s van kruiden als lavendel, rozemarijn 10
Plant in de kijker: Quercus suber, de kurkeik De kurkeik is een vrij kleine boom. Hij vertoont een aantal typische kenmerken van de hardbladige vegetatie: - Hij heeft kleine, leerachtig, donkergroene bladeren. Hierdoor kan hij de verdamping in de hete zomer tot een minimum beperken. - Hij behoudt zijn bladeren gedurende het hele jaar. Dat heeft als voordeel dat de fotosynthese onmiddellijk na of zelfs tijdens de winter op gang komt, wanneer het nog voldoende vochtig is. De dikke schors beschermt de kurkeik tegen de natuurlijke branden in deze gebieden. Om de 10 jaar kan men van de kurkeik de beschermlaag afhalen. De kurk wordt gebruikt voor wijnkurken, kurktegels, linoleum, schoenzolen, reddingsboeien, Algemene kenmerken van de hardbladige vegetatie De meeste planten van dit bioom zijn struikjes, soms met stekels of doornen. Door brand, wind en begrazing door geiten en schapen worden ze nooit echt hoog. Ze hebben bijna allemaal kleine, leerachtige bladeren. Vaak bevatten ze etherische oliën Verschillende planten zijn, net als de kurkeik, aangepast aan bosbranden die in deze streken van nature om de 10 à 25 jaar voorkomen. - De eucalyptus versnelt de brand door zijn papierschors en etherische oliën. - De zaden van de eucalyptus en de banksia komen pas vrij na verhitting. - Heel wat plantenzaden kiemen slechts nadat ze in aanraking geweest zijn met de rookmolecules die bij de brand vrijkomen. Dit is bijvoorbeeld het geval met de banksia. Planten waarvan de zaden pas ontkiemen na een brand hebben in dit bioom verschillende voordelen. Alle plaaginsecten zijn verbrand en de knaagdieren zijn verjaagd. De concurrerende planten zijn teruggesnoeid en de bodem is verrijkt door de assen. Bovendien brengt een brand die veroorzaakt werd door onweer ook regen mee. Bedreigingen Mediterrane gebieden staan erg onder druk van de toeristische industrie. Het massatoerisme verbruikt enorme hoeveelheden van het schaarse zoetwater dat er beschikbaar is. De oorspronkelijke vegetatie is vaak vervangen door dennenaanplantingen voor de houtindustrie. Daarin komen jaarlijks bosbranden voor die door mensen aangestoken zijn. Die hebben een heel ander effect dan de natuurlijke branden. De flora van Zuid-Afrika is bijzonder kwetsbaar omdat ze veel endemen bevat. Dat zijn planten die nergens anders ter wereld voorkomen. Sommige komen enkel voor in het zogenoemde Fynbos of op de beroemde Tafelberg bij Kaapstad. Deze soorten verdienen extra aandacht. 11
temperatuur ( C) neerslag (mm) Subtropisch regenwoud Klimaat: Warmgematigd altijd nat Klimaat en ligging GEM. JAARTEMPERATUUR 17,3 C WOLLONGONG AUSTRALIE 34 ZB 151 OL hoogte 22m JAARLIJKSE NEERSLAG 1429mm 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10-10 0-20 -30 J F M A M J J A S O N D mm. 147 170 191 146 110 137 58 80 58 111 119 102 C 21,8 22 20,8 18,1 15,4 13,1 11,9 12,8 14,8 17,2 18,8 20,9 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 Bekijk het klimaatdiagram van Wollongong (Australië). In welke maand is het hier het koudste? juli Wat is de gemiddelde maandtemperatuur van deze maand? Hoeveel natte maanden zijn er hier? Alle maanden zijn nat 11,9 C De temperatuur is hier koeler dan in de tropen maar warmer dan in de gematigde streken van Europa of Noord-Amerika. Qua neerslag lijkt dit klimaat sterk op dat van het tropisch regenwoud. Waar komt het subtropisch regenwoud voor? Z-China, Japan Nieuw-Zeeland, Tasmanië, Chili, Wat valt je op wanneer je de totale oppervlakte van dit bioom vergelijkt met andere biomen? het is klein Deze vreemde vogel zoek zijn lievelingskost (insecten en wormen) in de rijke strooisellaag van het subtropische regenwoud. Het is één van de zeldzaamste vogels ter wereld. In 100 jaar tijd is 99% van deze dieren verdwenen. Wat is de naam van deze Nieuw-Zeelander? De kiwi 12
Plant in de kijker: Citrus aurantium, de bittere sinaasappel of pomerans De Citrus aurantium is een kleine immergroene boom, afkomstig uit Zuid-China. Hij heeft glanzend bladeren met een verbrede bladsteel De plant wordt gebruikt voor het maken van oranjebloesemparfum, Cointreau, witbieraroma, marmelade en biodiesel. Er zijn nog meer soorten citrusfruit die afkomstig zijn uit het subtropische woud. Je kent wellicht de sinaasappel, limoen, citroen, mandarijn, clementine en pompelmoes. Ken je ook de pomelo, ugli, kumquat, tangarine, mandora, sweetie, mineola, topaz, limquat, cedraat,? bergamot kumquat bittere sinaasappel Kenmerken van het subtropisch regenwoud Het subtropisch regenwoud is een overgangsbioom. Het heeft een aantal kenmerken en elementen van het tropisch regenwoud: o immergroene bomen met een dunne schors, o palmen, boomvarens, reuzenkruiden o veel epifyten zoals varens, mossen en orchideeën. Het vertoont ook kenmerken en elementen van het zomergroene loofwoud: o bladverliezende bomen, o naaldbomen, o 4 duidelijke etages: een boomlaag, een struiklaag, een kruidlaag met knol- en bolgewassen en een moslaag. Bedreigingen Dit bioom is van nature al klein. Omdat het zo klein is en bovendien gelegen op plekken waar de bevolkingsdruk enorm hoog is, is het een van de meest bedreigde biomen. 13
temperatuur ( C) neerslag (mm) Warme woestijn Klimaat: Warm altijd droog Klimaat en ligging GEM. JAARTEMPERATUUR 28,2 C TIMBOEKTOE MALI JAARLIJKSE NEERSLAG 21 NB 4 WL hoogte 266m 176 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10-10 0-20 -30 J F M A M J J A S O N D mm. 0 0 0 1 4 16 50 72 30 3 0 0 C 20,6 23,5 26,8 30,4 33,2 33,9 31,8 30,4 30,9 30,1 25,4 21,6 300 280 260 240 220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0-20 -40-60 Hoeveel neerslag valt er jaarlijks in Timboektoe (Mali)? 176mm En in België? Ca. 800mm Is het heel het jaar door heet in dit woestijngebied? Iets koeler in de wintermaanden Heeft Bechar (Algerije) ook een woestijnklimaat? Ja (Gematigd altijd droog, woestijn van de middelbreedten) Wat is het belangrijkste verschil met het klimaat in Timboektoe (Mali)? Nog minder neerslag. De temperatuur is,vooral in de wintermaanden, veel lager. 14
Plant in de kijker: Echinocactus grusonii, de schoonmoederstoel Deze cactus heeft een bolvormige stengel. De bolvorm laat een maximale opslag van water toe, gecombineerd met een minimale verdamping. De fotosynthese gebeurt in de stengel. Het blad ontbreekt, waardoor verdamping beperkt blijft. Verdamping via de stengel wordt beperkt door een waslaagje. De stekels beschermen deze cactus tegen dorstige belagers. Algemene kenmerken van woestijnvegetaties Woestijnplanten hebben verschillende manieren om met droogte om te gaan: 1. Ze kunnen de verdamping via het blad beperken. Bij sommige soorten vallen de blaadjes af in het droog seizoen. Andere soorten hebben zeer kleine blaadjes. Bij nog andere soorten zijn de blaadjes vervangen door stekels, die de planten bovendien beschermen. 2. Sommige planten ontwijken de droogte. Ze overleven lange droogteperiodes als zaadjes in de grond. Wanneer het dan toch eindelijk regent gaan de zaden ontkiemen en komt de woestijn in bloei. Bedreigingen De woestijn breidt uit en wordt droger door de klimaatveranderingen. Woestijnstormen nemen toe in frequentie en hevigheid. Anderzijds kunnen klimaatveranderingen er ook voor zorgen dat het op sommige momenten heel hevig gaat regenen in de woestijn. Zo werd Alice Springs, in het hartje van Australië in januari 2007 geteisterd door stortregens, met erosie tot gevolg. Niemand had dat daar eerder meegemaakt. Vreemd genoeg heeft de uitbreiding van de woestijn in veel gevallen een negatieve invloed op de droogtevegetatie. Ook droogteplanten hebben hun beperkingen. Wanneer het té droog of té heet wordt, redden ze het niet meer. In de Atacama-woestijn, waar zich de droogste plaatsen op aarde bevinden, vind je op veel plaatsen helemaal geen vegetatie. De enorme biodiversiteit van de Karoowoestijn in Zuid-Afrika wordt ernstig bedreigd door opwarming en verdroging. 15
Duid de grootste woestijnen van de wereld op de kaart aan: 1. Sahara 2. Australische of Grote Zandwoestijn 3. Arabische woestijn 4. Turkestaanse woestijn 5. Gobiwoestijn 6. Kalahari en Namib 7. Noord-Amerikaanse woestijnen (Chihuahua, Sonora en Mojave) 8. Chileense Atacama. 7 6 5 1 3 9 8 2
Water opslaan Planten van de woestijn moeten zich aanpassen aan de droogte. Veel woestijnplanten kunnen tijdens het korte regenseizoen water opslaan in een deel van de plant. Daarmee kunnen ze het lange droge seizoen te overleven. Zoek voor elk van de afbeeldingen hieronder een plant die er sterk op lijkt. Schrijf telkens de naam van de plant én het plantendeel waar water in wordt opgeslagen onder de afbeelding. Naam van de plant : Cephostemma juttae Naam van de plant: Waar wordt het water opgeslagen? stengel Waar wordt het water opgeslagen? Naam van de plant: agave (diverse soorten) Waar wordt het water opgeslagen? blad Naam van de plant: nolina recurvata Waar wordt het water opgeslagen? basis van de stengel, wortel Naam van de plant : een euphorbia Waar wordt het water opgeslagen? stengel Naam van de plant : aloë (diverse soorten) Waar wordt het water opgeslagen? blad 17
Open/gesloten savanne Klimaat: Warm met kort/lang nat seizoen Klimaat en ligging GEM. JAAR TEMPERATUUR 26,2 C Wat is de gemiddelde neerslag in Kolcata in januari? 14mm in september? 28,7mm Hoe zou je de temperatuur omschrijven? Heel het jaar door hoog Dit klimaattype noemen we Warm met lang nat seizoen. Verwacht je hier als vegetatie eerder een open of een gesloten savanne? Eerder gesloten Hoeveel natte maanden tel je in Luanda (Angola)? 2 Dit klimaattype noemen we Warm met kort nat seizoen. Verwacht je hier eerder een open of een gesloten savanne? Eerder open, met doornstruiken en grassen In welk continent vind je de grootste savannegebieden? In welke andere continenten vind je verder nog savanne? Tussen welke breedtegraden strekt de savanne zich uit? Kreeftskeerkring en Steenbokskeerkring Afrika Zuid-Amerika, Australië, Azië Grofweg tussen In de Moesson- en savannekas in de serres van de Plantentuin zie je planten van drogere savannegebieden maar ook van gebieden met een moessonklimaat. Welke van de planten die je hier ziet vertonen volgens jou vooral aanpassingen aan een droog klimaat? Noteer de naam en het land van herkomst van minstens één plant: Euphorbia ingens, baobab (adansonia digitata), diverse acacia s Noteer de naam en het land van herkomst van één plant die volgens jou eerder is aangepast aan een natter klimaat: Wurgvijg (Ficus banyan), reizigerspalm (Ravenala madagascariensis) 18
Plant in de kijker: Acacia ataxacantha, de vlamdoorn De Acacia ataxacantha of vlamdoorn is één van de talloze acacia-soorten die voorkomen in de savanne. Er bestaan maar liefst 1200 soorten acacia s. Sommige soorten leveren eetbare zaden, andere duurzaam hout en ook heel wat acaciasoorten hebben bruikbaar hars of gom. Kenmerken van de vlamdoorn: - De peulen van deze acacia hebben vlammende kleuren, vandaar zijn naam. - De boom heeft doorns. Hiermee beschermt hij zich tegen vretende dieren. - Het blad van deze acacia is vrij klein en veervormig samengesteld. Hierdoor kan de wind makkelijker de bladeren afkoelen. - In het droog seizoen laat de vlamdoorn zijn bladeren vallen. Zo wordt vermeden dat er te veel water langs het blad verdampt. Veel volwassen acacia s hebben een parasolvorm. Dit komt doordat giraffen de boom gesnoeid hebben. Zelfverdedigingstechnieken voor acacia s en giraffen Met hun lange nek zijn giraffen prima gebouwd om tot bij de hoogste blaadjes van de acacia te geraken. De acacia is beschermd door zijn doorns. Maar hij kent nog meer verdedigingstactieken! Wanneer giraffen aan zijn blaadjes knabbelen, concentreren zich bittere stoffen in de bladeren. De giraf lust de plant niet meer en trekt naar de volgende boom. De volgende boom heeft ondertussen een waarschuwing gekregen van de eerste boom. Zo gauw een boom wordt aangevreten, produceert hij immers signaalstoffen die door de wind naar de naburige planten worden gedreven. Wanneer de giraffen bij de volgende boom zijn aangekomen, heeft deze ook de bittere stoffen geproduceerd. Giraffen hebben daarom geleerd tegen de wind in aan een bomengroep te beginnen eten. Savannes in alle soorten Savannes vormen een lappendeken van grassen, struiken en bomen. De duur van het regenseizoen op een bepaalde plaats bepaalt of er een open begroeiing met grassen, doornstruiken en enkele bomen zal voorkomen, of eerder een gesloten begroeiing met veel bomen. Door menselijke ingrepen gaan bosrijke savannes vaak evolueren naar open savannes. Bedreigingen In Brazilië en Indië is de savanne grotendeels omgevormd tot akkerland. Door de toenemende droogte ten gevolge van de klimaatveranderingen veranderen steeds meer savannes in woestijnen. De Sahel is ontstaan door de verwoestijning van de plaatselijke savanne. De mensen die hier wonen hebben het steeds moeilijker om voedsel te verbouwen. 19
temperatuur ( C) neerslag (mm) Tropisch Regenwoud Klimaat: Warm altijd nat Klimaat en ligging GEM. JAARTEMPERATUUR 26,2 C BELEM BRAZILIE 1 ZB 48 WL hoogte: 24 m JAARLIJKSE NEERSLAG 2832,7mm 225 210 195 180 165 150 135 120 105 90 75 60 45 30 15-15 0-30 J F M A M J J A S O N D mm. 351 412 441 370 282 164 154 122 129 105 101 202 C 25,8 25,6 25,7 25,9 26,1 26,4 26,2 26,5 26,4 26,7 26,7 26,4 450 420 390 360 330 300 270 240 210 180 150 120 90 60 30 0-30 -60 Bekijk het klimaatdiagram van Belem in Brazilië: Daalt de gemiddelde maandtemperatuur ooit onder 18 C? nee Hoeveel neerslag valt er jaarlijks? 2832,7mm Het tropisch klimaat vinden we ten noorden en ten zuiden van de evenaar op verschillende continenten terug. Welke grote landen liggen er op de evenaar in: 1. Afrika? Congo 2. Azië? Indonesië 3. Zuid-Amerika? Brazilië Tussen welke geografische lijnen liggen de tropen? Steenbokskeerkring (23,5 ZB) Kreeftskeerkring (23,5 NB) en Beschrijf de temperatuur en vochtigheidsgraad in deze kas: warm en vochtig (evt. meten) 20
Plant in de kijker: een trechterplant De trechterplant is een epifyt. Epifyten groeien niet op de bodem, maar op andere bomen. Zo slagen ze er in om in het dichte regenwoud voldoende zonlicht op te vangen. Door zijn bijzondere groeiwijze kan de trechterplant natuurlijk géén water en voedingsstoffen uit de bodem opnemen. Dat doet hij met zijn bladeren, die in een trechtervorm groeien. De bladeren hebben zuigschubben waarmee het water opgezogen wordt. Als de zuigschubben verzadigd zijn, worden de grijsachtige bladeren groen. Het leven in het tropisch regenwoud - Het groeiseizoen valt nooit stil Bomen hebben hier dan ook geen groeiringen. - Grootste biodiversiteit Nergens op aarde groeien zoveel verschillende soorten. In sommige delen van het Amazonewoud groeien meer dan 280 soorten planten per hectare. De planten groeien in verschillende etages. Onder de kroonlaag met reuzenbomen vind je een laag met kleinere bomen, palmen en reuzenkruiden. De bomen zijn begroeid met epifyten. Houtige klimplanten, de lianen, zoeken zich een weg naar het licht. Op de bosbodem groeien kruidachtige planten die schaduw verdragen. - Bijzondere interacties In geen enkel ander bioom zijn de interacties tussen soorten zo gespecialiseerd als in het regenwoud. Enkele voorbeelden: - Rupsen van een bepaalde vlindersoort leven enkel in mest van één welbepaalde diersoort. - Sommige mierensoorten leven in de holte van één bepaalde plant en kweken er zelf zwammen. Bedreigingen Dé grote bedreiging voor het voortbestaan van het regenwoud is ontbossing. Bijna de helft van de oorspronkelijke bossen op aarde is al verdwenen. Per jaar verdwijnt bijna 8,8 miljoen hectare natuurlijk bos. De ontbossing wordt veroorzaakt door aangestoken branden, houtkap, landbouw, aanleg van wegen, mijnen en stuwdammen. De gevolgen van de ontbossing zijn ernstig. Inheemse volkeren worden beroofd van hun bestaansmiddelen. Planten en dieren worden met uitsterven bedreigd. Het duurt eeuwen voor een tropisch bos zich kan herstellen. Wanneer de bomen gekapt worden, verdwijnt door toegenomen erosie ook de vruchtbare grond en zal er nog weinig groeien. Tenslotte heeft het verdwijnen van het tropisch regenwoud ernstige gevolgen voor het klimaat. De plantengroei in het tropisch regenwoud buffert immense hoeveelheden CO 2. 21