Er groeit iets in Meise!

Transcriptie

1 Beste leerkracht, beste begeleider, Hartelijk dank voor uw interesse in het atelier Een planeet vol planten in de Nationale Plantentuin. Hierbij vindt u een overzicht van het atelier en enkele tips voor een vlotte gang van zaken. U krijgt ook de werkbladen die de leerlingen zullen verwerken tijdens hun bezoek. De verschillende doelstellingen van het atelier kan u verder in dit pakket vinden. Het atelier zelf duurt 2 uur. Voorzie voor de ganse uitstap ongeveer 2u3. Aankomen, spullen vergeten, toilet, verzamelen enz. nemen ook tijd in beslag. De leerlingen hebben schrijfgerief, liefst een potlood, nodig en een map of een plankje om de werkbladen makkelijk te kunnen invullen. Indien u de Plantentuin niet voldoende kent dan kan u altijd vooraf een bezoek brengen. Met uw Klasse-lerarenkaart kan u de Plantentuin immers gratis bezoeken. Meer informatie over de Plantentuin kan u vinden op onze website: Wij hopen dat het een aangenaam en leerrijk atelier wordt. Vriendelijke groeten, Koen Es Educatieve Dienst Bijlagen: Tips en opmerkingen Lijst van planten, begrippen en doelstellingen Ingevulde (in vet) werkbladen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.1

2 Tips en opmerkingen Wat kan u als voorbereiding doen? Ter voorbereiding van het atelier kan u een aantal dingen doen: U kan de website van de Plantentuin bezoeken, of door de leerlingen laten bezoeken. U kan de infobladen over adaptaties door de leerlingen laten lezen (deze bestaan ook in het Frans, zie onze website Op de site van de botanische tuin in Kew onder education, kan u gelijkaardige informatie vinden in het Engels), u kan eventueel de leerkracht Frans/Engels overhalen om mee te werken. Dit atelier kadert evenveel in het lessenpakket aardrijkskunde als biologie, wellicht kunnen beide leerkrachten samen overleggen. Hoe verloopt het atelier? Het atelier bestaat uit een korte gemeenschappelijke inleiding en activiteiten op verschillende locaties in de Plantentuin. De leerlingen werken in groepen van ongeveer 2 deelnemers. De leerlingen hebben schrijfgerief, liefst een potlood, nodig en een map of een plankje om de werkbladen makkelijk te kunnen invullen. De inleiding gaat in het Van Heurckauditorium door, de andere activiteiten spelen zich af in het Plantenpaleis of buiten. Helaas is het niet mogelijk en ook niet aangewezen om alle 12 biomen volledig te behandelen binnen dit tijdsbestek. Overleg met de gids welke biomen u zeker wil behandeld zien. De wandeling van auditorium naar Plantenpaleis duurt ongeveer 3 minuten en van het Plantenpaleis naar het Herbetum ongeveer 5. Wat is de taak van de begeleiders? Elke activiteit staat en valt met de betrokkenheid van de begeleiders. Onze gidsen zijn mensen die zich inzetten voor de Plantentuin maar zij zijn geen leerkrachten of onderwijzers. U, en de begeleiders kennen de groep het best. Wij verwachten een actieve inbreng om de groep leerlingen mee te sturen en te begeleiden, timing is zeer belangrijk. Hartelijk dank hiervoor. Met leerlingen in de Plantentuin Voorkom ongevallen en kleine ongemakken door het volgende in uw achterhoofd te houden: Veel planten hebben stekels of doornen. Veel planten bezitten giftige of irriterende onderdelen. Eet dus geen plantendelen op, maar raak ze ook niet aan. Wijs de leerlingen erop dat ze niet met hun vingers aan ogen of in de mond komen nadat ze planten hebben aangeraakt. Indien u leerlingen hebt met astma of allergieën, zorg er dan steeds voor dat u aangepaste medicatie bij heeft. Houd u aan het opgegeven aantal leerlingen per volwassene. Laat de leerlingen niet rennen of roepen, respecteer de rust, ook voor andere bezoekers. Respecteer de verboden toegang -signalen Op de binnenkoer van het Pachthof staan tafels en banken, hier kunnen boterhammen opgegeten worden. In het Plantenpaleis moet u op de paden blijven, in openlucht mag u op het gras lopen maar volg toch liefst zoveel mogelijk de wegen. Voeder de ganzen niet, zij kunnen lelijk uithalen en er zijn ruim voldoende ganzen op het domein. Tijdens het bezoek blijft u de volledige verantwoordelijkheid voor uw leerlingen dragen. Mocht er iets gebeuren waarschuw dan de wachters aan de hoofdingang op het telefoonnummer of 993 op een binnenlijn, zij waarschuwen de nooddiensten. Waarschuw steeds de wachters ook als u zelf via GSM contact met de nooddiensten zou opnemen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.2

3 Lijst van de planten, begrippen en doelstellingen die in dit atelier aan bod komen: Cortaderia selloana pampagras prairie, gras Larix lork taiga, koude, naaldverlies Abies balsamea balsemzilverspar taiga, verzonken huidmondjes, leerachtig, was Pinus sylvestris grove den taiga, verzonken huidmondjes, leerachtig, was Picea abies fijnspar taiga, verzonken huidmondjes, leerachtig, was Picea glauca blauwe spar taiga, verzonken huidmondjes, leerachtig, was Quercus robur zomereik loofwerpend woud, seizoenen, bladval Fagus sylvatica beuk loofwerpend woud, bladval, zonnebrand Betula berk loofwerpend woud, pionierboom Alnus els loofwerpend woud, pionierboom Sambucus vlier loofwerpend woud, struik Lamium galeobdolon gele dovenetel loofwerpend woud, kruidachtige plant Hyacinthoides non-scripta boshyacint loofwerpend woud, bolgewas Hedera helix klimop loofwerpend woud, klimmer Echinocactus grusonii Mexicaanse bolcactus of schoonmoederstoel Quercus suber kurkeik Mediterraan, brand, isolerende schors Eucalyptus eucalyptus brand, lignotuber, ontvlambare schors en blad Banksia banksia brand, harde vruchten, kiemen met rookmolec. Nidularium innocentii regenwoud, epifyt, trechterplan, boomkruin Dryas octopetala hertenkruid toendra, koude, kussenvorming, paraboolbloem Acacia ataxacantha vlamdoorn savanne, doornen, kleine deelblaadjes, bitter Citrus aurantium bittere sinaasappel of pomerans immergroen loofbos Brugmansia aurea gouden engelentrompet nevelwoud immergroen, bol, knol, bladverliezend of loofwerpend, boomlaag, struiklaag, kruidlaag, moslaag, klimmer, wurger, palm, liaan, reuzenkruid, parasolboom, pionierboom, climaxvegetatie, steppe, prairie, pampa, poesta, gras, graangewas, klimaatdiagram, Het doel van dit atelier is dat leerlingen inzien dat er verschillende klimaten op aarde zijn, met bijbehorende klimaatsvegetaties (biomen). Dat er dus overal op aarde planten groeien en er aangepast zijn aan het klimaat. Er wordt de leerlingen ook gevraagd te spreken in groep en zelfstandig werkbladen in te vullen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.3

4 Lijst van klimaatfactoren en bijbehorende biomen Erg koud zonder dooiseizoen gemiddelde jaartemperatuur negatief Koud met dooiseizoen ijswoestijn toendra Koud-gematigd altijd nat Koel-gematigd altijd nat Warm-gematigd altijd nat Warm-gematigd met natte zomer Warm-gematigd met natte winter Gematigd altijd droog Gematigd meestal droog maar nat seizoen Warm altijd droog Warm met regenseizoen Warm altijd nat Gelegen boven de 1 m taiga of coniferenwoud loofwerpend woud subtropisch regenwoud open savanne mediterrane flora koude woestijn steppe of prairie warme woestijn moessonbos tropisch regenwoud gebergteflora info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.4

5 Vereenvoudigd overzicht biomen Tropisch regenwoud Moessonbos en open savanne Warme en koude woestijnen Steppe en prairie Mediterrane flora Subtropisch regenwoud Loofwerpend woud Coniferenwoud of taiga Toendra Gebergteflora

6 Tropisch Regenwoud Waar in de Plantentuin? In de Plantentuin zijn er maar liefst 5 grote kassen van het Plantenpaleis aan het regenwoud gewijd. De regenwoudkassen kregen de letters C, D, E, F en G. Begeef je voor dit atelier naar kas D. Klimaat en ligging Het tropisch klimaat vinden we ten noorden en ten zuiden van de evenaar op alle continenten terug. Geef uit elk van deze continenten een land dat op de evenaar ligt. 25 Djolu (Congo) 5 45 Congo, Maleisië, Brazilië 2 4 Tussen welke geografische lijnen liggen de tropen? Kreefts- en Steenbokskeerkring Noteer hoe je de temperatuur en vochtigheidsgraad ervaart in deze kas. Neerslag in mm Temperatuur in C Warm en vochtig (bril dampt aan) Kijk naar het klimaatdiagram van Djolu en beantwoord volgende vragen. Daalt de gemiddelde maandtemperatuur ooit onder de 18 C? Neen 5 J F M A M J J A S O N D Hoeveel neerslag valt er ongeveer per jaar? 21 mm Plant in de kijker: Nidularium innocentii, een trechterplant Zoek deze trechtervormige plant (geel etiket) op één van de houten stammen in deze kas. Deze plant groeit niet op de woudbodem maar wel op de bomen. Zo n plant noemen we een epifyt. Wat is het voordeel van hoog in de bomen te groeien? Licht opvangen Wat is het nadeel? geen wortels in de bodem om water en voedingsstoffen op te nemen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.6

7 De plant is aangepast om dit nadeel op te vangen door zijn trechtervorm waarmee water en organisch materiaal opgevangen worden. De bladeren hebben bijzondere zuigschubben waarmee het water opgezogen wordt. Als de zuigschubben met water verzadigd zijn, worden de grijsachtige bladeren meer groen van kleur. Wat moet ik over het regenwoud onthouden? Het groeiseizoen in het tropisch regenwoud valt nooit stil. Bomen hebben er dan ook geen groeiringen. Nergens op aarde groeien zoveel verschillende soorten per oppervlakte. Het regenwoud is het toppunt van biodiversiteit. In sommige delen van het Amazonewoud groeien meer dan 28 soorten planten per ha. Ook het aantal diersoorten, vooral insecten is nergens anders zo divers. Bovendien zijn de interacties tussen de verschillende levende wezens nergens zo gespecialiseerd als in het regenwoud vb. rupsen van een bepaalde vlindersoort leven enkel in mest van een andere welbepaalde diersoort; kevers met op hun dekschilden een welbepaald soort korstmos, waarin dan nog eens een specifieke microfauna leeft; mieren die leven in de holte van een bepaalde plant en er zelf zwammen kweken; soortspecifieke bestuivers, In het regenwoud groeien verschillende types van planten op en door elkaar. Vul volgende plantentypes in op de lijntjes: klimmer, wurger, jonge boom, palm, reuzenboom, liaan, epifyt, reuzenkruid, parasolboom reuzenboom epifyt liaan klimmer kroonlaag wurger plankwortels reuzenkruid jonge boom palm parasolboom Bedreigingen De grootste bedreigingen voor het regenwoud zijn: aangestoken branden, houtkap, landbouw, aanleg van wegen, mijnen en stuwdammen. Schrap hieronder waarop deze ontbossing geen invloed heeft. inheemse volkeren maancyclus - biodiversiteit - klimaat - erosie - atmosfeer Er verdwijnt per dag tweeduizend vijfhonderd hectare regenwoud en één diersoort of plantensoort, dat is één derde van België per jaar! info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.7

8 Taiga Waar in de Plantentuin? In de Plantentuin hebben we een enorme collectie naaldbomen, het Coniferetum. Begeef je naar de Ringweg ter hoogte van het Jachtpaviljoen. Klimaat en ligging Hoeveel maanden per jaar is de gemiddelde temperatuur negatief in Arkhangelsk? 6 maanden 1 Arkhangelsk (Rusland) 5 Neerslag is er voldoende het hele jaar maar tijdens de lange winter, is die er enkel in de vorm van sneeuw. Neerslag in mm De taiga is qua oppervlakte het grootste bioom ter wereld. Bekijk 6 2 de biomenkaart voor de ligging. 5 De taiga omvat grote delen van Scandinavië, Rusland en 4 1 Canada. 3 In de taiga groeien vooral naaldbomen, maar ook 2 pionierbomen zoals berk en els. In de Europese taiga zijn dat vooral 1-1 grove dennen (Pinus sylvestris) en -2 fijnsparren (Picea abies), in J F M A M J J A S O N D Canada blauwe sparren (Picea glauca) en balsemzilversparren (Abies balsamea). Dit zijn alle naaldhoudende coniferen. In Oost-Siberië waar de taigawinter het strengst is, groeien naaldverliezende coniferen zoals Larix dahurica. Ken jij de Nederlandse naam voor Larix? lork Een typische bewoner van de taiga is de sneeuwhaas (Lepus timidus). Omcirkel hieronder welke evolutionaire verschillen met de Europese haas, zijn leven in de taiga mogelijk maken: witte wintervacht knaagtanden - kleine oren - wollige poten lange snorharen. Leg uit voor de groep waarom. camouflage wintersneeuw, minder kans op bevriezen en makkelijker warm te houden. 4 3 Temperatuur in C Plant in de kijker: Abies balsamea, de balsemzilverspar Ga bij de drie berken staan naast het Jachtpaviljoen. Zoek aan de overkant van de weg de balsemzilverspar info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.8

9 Het groeiseizoen in de taiga duurt slechts 13 dagen. Om de fotosynthese vlug op kruissnelheid te krijgen tijdens dit korte groeiseizoen behoudt de balsemzilverspar in de winter zijn bladeren. Welke evolutionaire aanpassingen hebben de bladeren om het taigaklimaat te trotseren? lange bladsteel - naaldvormig bezitten waslaagje gekartelde rand - leerachtig Wat is het voordeel van de aangeduide aanpassingen? te veel verdamping tegen gaan Er zijn ook aanpassingen die je niet met het blote oog kan waarnemen. Hiernaast zie je een microscopische doorsnede van een naald. Zet een pijltje bij het huidmondje. De huidmondjes liggen niet aan de oppervlakte maar verzonken om te veel verdamping tegen te gaan. Pluk voorzichtig voor heel de groep 1 naaldje van deze boom en bekijk het goed langs alle kanten. Hoeveel zilveren lijntjes zie je aan de onderkant? 2 Kneus het naaldje even en ruik er allemaal eens aan. Nu weet je waaraan deze boom zijn naam te danken heeft. Wat moet ik over de taiga onthouden? De taiga is qua oppervlakte het grootste bioom ter wereld. Het groeiseizoen is er kort wegens de strenge winter. Er groeien voornamelijk naaldbomen. Andere typische plantensoorten zijn de berk, de els en het rendiermos, een korstmos. De planten vertonen er aanpassingen aan de droogte, niet omdat er onvoldoende neerslag valt, maar wel omdat die tijdens de winter niet beschikbaar is wegens de bevroren toestand. Bedreigingen De grootste bedreiging voor de taiga is de houtkap. Grenen- en vurenhout voor woningbouw en meubelindustrie is naaldhout dat afkomstig is uit de taiga. Ook de papierindustrie gebruikt jaarlijks aanzienlijke hoeveelheden houtpulp uit de taiga. Let bij de aankoop van hout en papier goed op dat het het label FSC (Forest Stewardship Council) draagt. Alleen zo kan je zeker zijn dat het afkomstig is uit bossen waar de internationale regels worden toegepast in verband met zorgvuldig kappen met respect voor mensen, planten en dieren info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.9

10 Mediterraan bioom Waar in de Plantentuin? Kas I van het Plantenpaleis heet de Mediterrane Kas. Klimaat en ligging Wat is de koudste maand in Kaapstad? juli Kaapstad (Zuid-Afrika) Hoe koud is het er dan? 12 C We omschrijven dit als een warm gematigd klimaat In welke maanden is er gemiddeld meer dan 3 mm neerslag? aprilseptember In Portugal heerst hetzelfde klimaat. Denk je dat het klimaatsdiagram er precies hetzelfde uitziet? Welke 2 maanden denk je dat het droogst en het warmst zijn in Portugal? juli-augustus Neerslag in mm Temperatuur in C Vanwaar het verschil? verschillend halfrond Typisch voor dit klimaat is ook de zeebries die er meestal aanwezig is. Hoe bootst men dit na in de Plantentuin? ventilatoren 2 J F M A M J J A S O N D -1-2 Zoek het paneel met de wereldkaart in deze kas. Noteer hieronder de 5 gebieden op aarde waar het Mediterraan klimaat voorkomt. Middelandse Zeegebied, Chili, ZW-Australië, Z-Afrika en Californië Typisch voor de Mediterrane gebieden is het voorkomen van een natuurlijke brand zo om de 1 à 25 jaar. Ruik je het typische aroma van deze kas? De meeste planten in deze kas zijn struikjes, soms met stekels of doornen, bijna allemaal dragen ze kleine leerachtige bladeren en vaak bevatten ze etherische oliën. Door brand, wind en begrazing door geiten en schapen, zijn de struikjes in deze gebieden nooit echt hoog info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.1

11 Plant in de kijker: Quercus suber, de kurkeik Tegenover de buitendeur staat een jong exemplaar van de kurkeik, met daarnaast de schors van een wat ouder exemplaar. Beschrijf de bladeren van deze kleine boom. groot of klein? leerachtig of viltig? lichtgroen of donkergroen? De immergroene bladeren zorgen ervoor dat er direct na of zelfs tijdens de winter aan fotosynthese gedaan kan worden. Dankzij de drie eigenschappen die je hierboven aangeduid hebt, wordt de verdamping tijdens de hete zomer tot een minimum beperkt. De schors van de kurkeik is bijzonder dik en beschermt de boom tegen de natuurlijke branden in deze gebieden. Ongeveer om de 1 jaar kan men van een kurkeik voorzichtig zijn beschermlaag afhalen. Waarvoor wordt die gebruikt? wijnkurken, kurktegels, linoleum, schoenzolen, reddingsboeien, Wat moet ik over de mediterrane flora onthouden? De mediterrane flora is aangepast om te overleven tijdens de droge warme periode elk jaar en een natuurlijke brand om de 1 à 25 jaar. Sommige boomsoorten hebben een isolerende schors, andere boomsoorten zoals eucalyptus versnellen net de brand door hun papierschors en hun etherische oliën. Hun zaden komen pas vrij na verhitting. Ook de zaden uit de houtige banksiavrucht (zie afbeelding) komen pas vrij na een brand. Heel wat plantenzaden kiemen bovendien slechts na in aanraking geweest te zijn met de rookmolecules die door de brand vrijkomen. Omcirkel hieronder welk voordeel het heeft om te kiemen na een brand. insecten zijn verbrand lucht is zuiverder - arme bodem is rijker door as wind is minder sterk - brand veroorzaakt door onweer brengt ook regen mee knaagdieren zijn verjaagd concurrerende planten werden teruggesnoeid landschap ziet er anders uit Bedreigingen De mediterrane gebieden staan erg onder druk van de toeristische industrie. Jaarlijks worden nog duizenden grote hotels opgetrokken omdat het klimaat met zijn zeebries er in het gunstige halfjaar erg aangenaam is voor de mens. Dit massatoerisme verbruikt enorme hoeveelheden van het schaarse zoetwater dat er voorhanden is. Vaak is de oorspronkelijke vegetatie vervangen door dennenaanplantingen voor de houtindustrie. Bovendien komen daarin jaarlijks bosbranden voor die door mensen aangestoken zijn. Die hebben een heel ander effect dan de natuurlijke branden van weleer. De flora van Zuid-Afrika is bijzonder kwetsbaar omdat deze onnoemelijk veel planten bevat die nergens anders ter wereld voorkomen, endemen noemen we dat. Sommige komen enkel voor in het zogenoemde Fynbos of op de beroemde Tafelberg bij Kaapstad. Je begrijpt dat deze soorten alle aandacht verdienen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.11

12 Loofwerpend woud Waar in de Plantentuin? In de Plantentuin zijn er heel wat plekjes die als bosrestanten beheerd worden. Voor dit atelier begeven we ons op het wegje dat bij het Jachtpaviljoen naar beneden loopt. Ga tot bij de twee forse bomen links van de weg. Klimaat en ligging Hiernaast zie je het klimaatdiagram van bij ons. De gemiddelden zijn genomen over een periode van 3 jaar ( ). Daarna neemt men een opwarming waar. Hoeveel neerslag zou er gemiddeld bij ons moeten vallen gedurende 1 jaar? Doe een schatting d.m.v. het klimaatdiagram: 821 mm En wat zou de gemiddelde jaartemperatuur moeten zijn? 9.7 C Welke maanden ligt de gemiddelde temperatuur onder de 5 C? Dec Jan Feb Neerslag in mm Ukkel (België) Temperatuur in C Dit noemen we de weerkundige winter, dat is de periode dat de J F M A M J J A S O N D temperatuur te laag is om de planten te laten groeien en het risico op bevroren water, onopneembaar voor planten, te groot is. Hoe zijn de bomen aangepast aan deze winter? In de periode dat wateropname in het gedrang komt, valt het blad om verdamping te stoppen. Er zijn nog plekken op aarde waar de winter eveneens ongeveer een kwart van het jaar duurt. Kijk op de biomenkaart en noteer de continenten waar het loofwerpend woud voorkomt: Europa - Amerika - (Oost-)Azië info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.12

13 Plant in de kijker: Quercus robur, de zomereik Links van de weg staan twee stevige bomen. Dit zijn de twee climaxsoorten in de natuurlijke bossen uit onze streken. De ene is een zomereik, dat is onze plant in de kijker. Weet je ook welke soort de andere is? Beuk Hoe heet de vrucht van de eik? eikel Duid in onderstaand reeksje het blad van de eik aan. Doe eens een schatting of meting over de hoogte van deze boom. ongeveer 25 m Wat moet ik over het loofwerpend woud onthouden? Het aantal boomsoorten in het N-Amerikaans bos is groter dan bij ons. Ook hieraan is er een hoekje in de Plantentuin gewijd. Uit O-Azië komen soorten die we bij ons als sierbomen beschouwen zoals Japanse kerselaars en magnolia s. Toch groeit er in het bos heel wat meer dan bomen. Bovendien heeft het loofwerpend woud steeds 4 duidelijke etages. Duid volgende begrippen aan op het plan: boomlaag, eik, berk, vlier, struiklaag, mos, boshyacint, moslaag, gele dovenetel, kruidlaag, klimop eik berk boomlaag vlier klimop mos boshyacint struiklaag gele dovenetel kruidlaag moslaag Bedreigingen He t loofwerpend woud van bij ons werd al sinds de oudheid gekapt. Er zijn in Europa nauwelijks nog grote stukken aaneengesloten woud over. Ook in Amerika en Oost-Azië heeft dit bioom het moeilijk, het komt namelijk overeen met de meest geïndustrialiseerde gebieden ter wereld, waar het houtgebruik en grondgebruik het bos opgeslorpt hebben info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.13

14 Toendra Waar in de Plantentuin? In de Plantentuin hebben we geen specifieke locatie die enkel aan toendraplanten gewijd is. In het Herbetum zijn er echter wel enkele planten te vinden uit dit bioom. Klimaat en ligging Hiernaast zie je het klimaatdiagram van Churchill. Hoeveel maanden is de gemiddelde temperatuur er boven het nulpunt? 4 Hoeveel maanden is de gemiddelde temperatuur duidelijk boven de 5 C? 2 De zomer duurt dus maar enkele weken op de toendra. Maar dan gaat de zon er ook helemaal niet onder! Met zo n korte zomer is het er onmogelijk om bomen te laten groeien. Neerslag in mm Churchill (Canada) Temperatuur in C Je kan toendra vinden in de buurt van de poolcirkels. Het gaat over delen van Rusland, Canada, IJsland, Lapland, Alaska en op het zuidelijk halfrond, de eilandengroep Kerguelen. 2 J F M A M J J A S O N D -3-4 Typische diersoorten die met de zomer mee migreren zijn het rendier en zijn wilde voorouder de kariboe. Om het migreren mogelijk te maken kalveren ze allemaal op nagenoeg hetzelfde ogenblik. Indien ze te vroeg zouden kalveren is het nog te koud, indien te laat, dan geraken de jongen niet meer groot vóór de winter. Ze voeden zich met grassen, ministruikjes, mossen en korstmossen, veel anders is er trouwens niet. Ze hebben brede hoeven, ideale sneeuwschoenen, die hen voor uitglijden behoeden. Daarnaast hebben ze kleine oren, een korte staart en -als enige hertachtigen- een behaarde neus. Je kan onmiddellijk verklaren welk voordeel dit hun biedt: geen warmteverlies info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.14

15 Plant in de kijker: Dryas octopetala, het hertenkruid Als je door het poortje aan de Balatkas het Herbetum binnenkomt, neem je het vierde wegje te beginnen van aan de linkerhaag. In het 5 e plantvak zal je in een van de hoeken het hertenkruid vinden. Noteer de naam van de familie waartoe deze plant behoort. Rosaceae of rozenfamilie Ken je andere plantensoorten uit deze familie? roos, aardbei, appel, peer, kers, braam Alle familieleden hebben 5 kroonblaadjes, maar dit is een buitenbeentje. De wetenschappelijke naam verraadt hoeveel kroonblaadjes deze plant meestal heeft: 8 Als je vergelijkt met zijn neefje, de wilde rozenstruik, is dit toch echt wel een miniatuurstruikje, een beetje kussenvormend, typisch voor toendraplanten. Wat moet ik over de toendra onthouden? Dat midzomernachtzon er nooit ondergaat in de enkele weken dat de zomer er duurt. Dat het groeiseizoen te kort is om bomen te laten groeien boven de poolcirkel. IJswoestijn Een ijswoestijn kunnen we je niet tonen in de Plantentuin, je begrijpt onmiddellijk waarom als je naar de temperatuurcurve van Eismitte kijkt. Klimaat en ligging Komt de temperatuur er ooit boven het vriespunt? neen Eismitte (Groenland) 1 Waar komen ijsvlakten voor? Poolgebieden Groeit daar dan helemaal niks? Expedities van deze Plantentuin in 26 en 27 naar Antarctica hebben heel wat nieuwe soorten microscopische kleine kiezelwiertjes maar ook mossen en korstmossen aangetoond. Vooral op de rotsen die boven de sneeuw uitsteken kunnen deze planten gevonden worden. Planten groeien werkelijk overal! Neerslag in mm J F M A M J J A S O N D Temperatuur in C Bedreigingen De Poolgebieden, maar ook de aangrenzende toendra wordt erg bedreigd door de opwarming van het klimaat. Men kan het afsmelten van de ijskappen reeds duidelijk vaststellen. Ook de speculateurs in olie en gas liggen op de loer om Alaska of de Zuidpool, voorlopig nog de meest ongerepte stukken van onze planeet, te gaan ontginnen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.15

16 Steppe of prairie Waar in de Plantentuin? In de Plantentuin hebben we geen steppe of prairie. Op het Herbetum, in de hoek met de grassen kan je echter wel een aantal soorten vinden die op de steppe of prairie thuishoren. Klimaat en ligging Bekijk het klimaatdiagram van Mendoza. Mendoza (Argentinië) Is het er heet of eerder koud? gematigd Om goed te kunnen groeien hebben planten een temperatuur boven de 5 C nodig Welke periode van het jaar is aan deze voorwaarde voldaan in Mendoza? het hele jaar door Daarnaast hebben planten heel wat water nodig. Hoe is het met de neerslag gesteld in de maanden april tot september? heel weinig Neerslag in mm Temperatuur in C Bekijk de kaart situeer Argentinië daarop. Hoe komt het dat er zo weinig regen valt? Voornamelijk westenwind die de regenwolken niet over de hoge Andes krijgt. J F M A M J J A S O N D 5 Zoek de andere grote steppegebieden op de kaart? Wat hebben deze qua ligging gemeen? Continentale ligging Heeft dit invloed op de neerslag? Ja, wolken zijn uitgeregend tegen dat ze in het midden van het continent zijn. De geringe neerslag laat niet toe dat er bomen groeien. Op de steppe of prairie is gras de bepalende vegetatie. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat er heel wat grazende dieren voorkomen. In Argentinië bijvoorbeeld graast van nature de guanaco, dat is de wilde voorouder van de lama. Welk dier leefde vroeger in grote kuddes op de prairies van Noord- Amerika, in harmonie met Indianestammen als de Sioux en de Comanche? de bizon info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.16

17 Plant in de kijker: Cortaderia selloana, het pampagras Als je door het poortje aan de Balatkas het Herbetum binnenkomt, neem je het eerste wegje te beginnen van aan de rechterhaag. Al de plantvakken aan dit wegje zijn gevuld met grassoorten. Het pampasgras moet je vrij achteraan zoeken. Waar komt het pampagras van nature voor? Argentinië Hoe hoog denk je dat deze grassoort wordt? tot 3 m Beschrijf de bladeren: lijnvormig en stevig met scherpe rand Grassen zijn eigenlijk heel bijzondere planten, je kan de top eraf knippen zonder dat de plant er hinder van heeft. Dat kan je bij andere planten niet! Hoe komt dat? groeizone ligt helemaal tegen de grond aangedrukt en niet in de top van de plant Welk evolutief voordeel heeft de plant hiervan? kan afgegraasd of afgebrand worden Er zijn ongeveer 1 soorten grassen. Van een aantal eten we de zaden op. Noteer enkele van deze graangewassen: rijst, tarwe, gerst, rogge, haver, maïs, gierst, sorghum Wat moet ik over de steppe of prairie onthouden? De temperatuur is er gematigd maar op jaarbasis is er te weinig regenval om bomen te laten groeien. Voor deze grote continentale grasvlaktes worden verschillende benamigen gebruikt. De Russische grasvlakte heet steppe, in Hongarije spreekt men van poesta, in Zuid-Amerika heb je de pampa en the Great Plains van de Verenigde Staten duidt men aan met de term prairie. Bedreigingen De steppe en prairie kennen natuurlijke branden tijdens de droogste periode van het jaar, maar op zich kunnen die niet zoveel kwaad omdat ze vlug passeren en enkel de droge grashalmen opbranden. De natuurlijke vegetatie van vooral steppe, prairie en poesta is grotendeels ontgonnen voor de akkerbouw. Men noemt deze gebieden de graanschuren van de wereld. Waarom is dat niet verwonderlijk? Graangewassen zijn ook grassoorten die dezelfde klimaatsvereisen hebben info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.17

18 Savanne en moessonbos Waar in de Plantentuin? In het Plantenpaleis zal kas M aan dit bioom gewijd worden. Momenteel is de Moessonkas nog in aanleg en nog niet toegankelijk. Onze excuses daarvoor. Klimaat en ligging Bekijk het klimaatdiagram van Bangalore en bepaal de neerslag van de maanden januari en september. Januari nauwelijks en september 24 mm Hoe zou je de temperatuur omschrijven? Constant warm 25 2 Bangalore (Indië) Moesson betekent letterlijk regentijd. In Indië is het een periode van het jaar regenseizoen, een andere periode van het jaar erg droog. Het natte seizoen zorgt voor zoveel regen dat de omstandigheden het toelaten dat er bossen groeien. Neerslag in mm Temperatuur in C Bekijk de kaart en zoek gelijkgekleurde gebieden op. In Thailand en Noord-Australië vind je een gelijkaardig klimaat. 5 J F M A M J J A S O N D In andere gebieden op de wereld met een droog en nat seizoen, duurt het droog seizoen zo lang dat echte bossen er niet voorkomen. Het gaat dan over van open bossen tot grasvlaktes met hier en daar een boom. Dit vind je in delen Brazilië, Venezuela en Mexico maar de grootste savannegebieden vind je in Afrika. Over de grote Afrikaanse savannes trekken enorme kuddes van grazende dieren: olifanten, neushoorns, buffels, antilopen, zebra s en giraffen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.18

19 Plant in de kijker: Acacia ataxacantha, de vlamdoorn Ga onder begeleiding van de gids via de Victoriakas de Moessonkas binnen. Aan je linkerkant staan een aantal acacia s bij mekaar. Er bestaan maar liefst 12 soorten acacia s, sommige soorten leveren eetbare zaden, andere duurzaam hout en ook heel wat acaciasoorten hebben bruikbaar hars of gom. Ook dit kent heel wat toepassingen, natuurlijke kauwgum bijvoorbeeld of indikkingsmiddelen voor pudding, roomijs of mondspoelmiddelen. Als je voortaan het additief E414 op de verpakking ziet staan, dan zit er acaciagom in je pudding. Vandaag pikken we er één soort uit, de vlamdoorn. De peulen kunnen vlammende kleuren aannemen en de doorns zal je zelf al wel gezien hebben, maar hopelijk niet gevoeld. Beschrijf het blad van deze nog jonge boom: veervormig gedeeld of samengesteld Acacias hebben doorgaans sterk gedeelde bladeren. Door dit evolutief voordeel kan de wind makkelijker de bladeren afkoelen. De boom laat in het droogseizoen trouwens ook zijn bladeren vallen om te veel verdamping tegen te gaan. Onze acacia is nog erg klein maar in de savanne kan hij uitgroeien tot een flinke boom die als een soort paraplu gesnoeid is. Weet je welk dier daar verantwoordelijk voor is? de giraf Het evolutief kat-en-muisspelletje tussen giraf en vlamdoorn is al duizenden jaren bezig. Waarmee beschermt de acacia zich tegen de giraf? doorns Welk evolutief voordeel heeft de giraf om toch bij de sappige blaadjes bovenin de boom te komen? lange nek Maar hiermee is lang niet alles gezegd. Op het ogenblik dat giraffen aan de blaadjes knabbelen, concentreren zich bittere stoffen in de bladeren waardoor de giraffen naar een volgende boom trekken. Maar door de wind worden ook signaalstoffen doorgegeven waardoor de naburige planten gewaarschuwd worden en ook bitter worden. Giraffen hebben daarom geleerd tegen de wind in aan een bomengroep te beginnen eten. Wat moet ik over de savanne en het moessonbos onthouden? Op de plaatsen waar een warm of warm gematigd klimaat met regen- en droogseizoen heerst, krijg je dit soort bioom. Bij een warm klimaat met lang regenseizoen krijg je bladverliezende moessonbossen. Op plekken met een kort regenseizoen krijg je vochtige, droge of doornsavannes met veel gras en weinig bomen. Bedreigingen De savanne kent natuurlijke branden tijdens het droogseizoen. De landbouw in Brazilië of Indië heeft de savanne grotendeels omgevormd tot akkerland. Verder komen savannes door de klimaatveranderingen onder druk te staan door verdroging. De Sahel is de verwoestijning van de plaatselijke savanne. Het is in deze gebieden dat de grote hongersnoodrampen zich jaar na jaar voltrekken info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.19

20 Woestijn Waar in de Plantentuin? In het Plantenpaleis is kas L, de Droogtekas, helemaal aan woestijnplanten gewijd. Klimaat en ligging Bekijk het klimaatdiagram van In Salah. Wat kan je over de neerslag zeggen? nauwelijks 25 In Salah (Algerije) 5 45 En over de temperatuur? 2 4 warm tot heet Beschrijf het klimaatsgevoel in de Droogtekas vandaag: droog maar niet noodzakelijk warm Neerslag in mm Temperatuur in C J F M A M J J A S O N D De droogte is de bepalende factor in woestijnen. Dieren en planten zijn aangepast om deze droogte te ontwijken, te vermijden of te weerstaan. Een kameel is een taai beestje dat aan het klimaat kan weerstaan dankzij vetreserves opgeslagen in zijn bulten. Planten kunnen aan droogte weerstaan door een waterreserve op te slaan. Schrijf bij volgende planten in welk deel van de plant de waterreserves opgeslagen worden. s stengel blad stengel/wortel stengel blad info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.2

21 Woestijnplanten moeten ook de droogte verdragen of het waterverlies door verdamping zo klein mogelijk houden. Hun blaadjes vallen dan af of zijn dermate klein of ontbreken zelfs helemaal en zijn stekels geworden die nog een ander voordeel hebben. Welk voordeel? herbivoren afschrikken Er zijn ook planten die de droogte ontwijken. In de ene woestijn regent het jaarlijks toch enkele keren, in andere woestijnen slechts om de 1 jaar. Op dat ogenblik gaan er heel wat in de grond opgeslagen zaden ontkiemen en de woestijn komt op enkele dagen in bloei. Veel van deze planten zijn geschikt om als zomerplantjes in onze bloembakken te kweken. Plant in de kijker: Echinocactus grusonii, de Mexicaanse bolcactus of schoonmoederstoel Zoek deze cactus en beschrijf de vorm: bolvormig Waar gebeurt de fotosynthese? In de stengel Welke aanpassingen heeft de plant om aan de woestijn het hoofd te bieden? wateropslag in stengel, stekels tegen belagers en waslaag tegen verdamping Wat moet ik over de woestijnen onthouden? Woestijnen nemen meer dan 1/5 van het landoppervlak in. De nachten kunnen extreem koud zijn. Er zijn warme woestijnen maar ook koude. Er zijn zand- maar nog meer steenwoestijnen en er bestaan zelfs zoutwoestijnen. Zelfs daar slagen sommige planten erin te overleven. Duid de grootste woestijnen van de wereld op de kaart aan: 1) Sahara, 2) Australische of Grote Zandwoestijn, 3) Arabische, 4)Turkestaanse, 5) Gobi, 6) Kalahari en Namib 7) Noord- Amerikaanse (Chihuahua, Sonora en Mojave) en de 8) Chileense Atacama Bedreigingen De woestijn breidt uit en wordt droger door de klimaatsveranderingen, de woestijnstormen nemen toe in frequentie en hevigheid. Anderzijds kunnen klimaatsveranderingen er ook voor zorgen dat er net heel veel regen in de woestijn terecht komt. Zo werd Alice Springs, in het hartje van Australië in januari 27 geteisterd door stortregens, met erosie tot gevolg. Geen mens had dat daar al ooit meegemaakt info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.21

22 Subtropisch regenwoud Waar in de Plantentuin? In het Plantenpaleis is kas A, de Lentekas, helemaal aan dit bioom gewijd. Klimaat en ligging Bekijk het klimaatdiagram van Auckland. 25 Auckland (Nieuw-Zeeland) 5 Hoe koud is de koudste maand? juli gemiddeld 1 C 45 Wat kan je over de neerslag vertellen? Voldoende heel het jaar door. De temperatuur is gematigder dan in de tropen maar warmer dan bijvoorbeeld Europa of Noord- Amerika gematigde streken. De neerslag is er heel het jaar door voldoende aanwezig zoals in het regenwoud. Het subtropisch regenwoud of immergroen loofbos is als het ware een bioom dat qua klimaat en kenmerken tussen het tropisch regenwoud en het loofwerpend woud in zit. Neerslag in mm J F M A M J J A S O N D Temperatuur in C Duid aan met de letter T welke elementen van het subtropisch regenwoud ook in het tropisch regenwoud voorkomen en met de letter L die we ook in het loofwerpend woud terugvinden. reuzenkruiden (T) - mos- en kruidlaag (L) - palmbomen (T) immergroene bomen (T maar ook L) bollen en knollen (L) bladverliezende bomen (L) klimmers (T en L) Zoek in deze kas het paneel met de wereldkaart en noteer hieronder waar ter wereld het subtropisch regenwoud overal voorkomt. Nieuw-Zeeland, Tasmanië, Chili, Z-China, Japan In het subtropisch regenwoud is er een goed ontwikkelde strooisellaag. Afgevallen plantendelen worden er gecomposteerd door miljoenen micro- en macroscopische bodemorganismen. Insecten en wormen uit deze strooisellaag is het geliefde kostje van een van de meest zeldzaam geworden vogels ter wereld. In 1 jaar tijd is 99 % uitgestorven. Geef de naam van deze Nieuw-Zeelandbewoner: kiwi info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.22

23 Plant in de kijker: Citrus aurantium, de bittere sinaasappel of pomerans Begeef je naar de trappen van de Lentekas en zoek onze plant in de kijker. Hoe zou je deze plant omschrijven: kleine immergroene boom En zijn bladeren? glanzend, veernervig, gaafrandig, verbrede bladsteel Van waar is deze plant afkomstig? Z-China Omcirkel waarvoor deze plant gebruikt wordt: oranjebloesemparfum - sinaasappelsap - cointreau witbieraroma marmelade biodiesel pisang Noteer hier nog andere citrusvruchten die in de buurt groeien of die je van in de winkel kent: appelsien, limoen, citroen, pomelo, ugli, pompelmoes, kumquat, mandarijn, tangarine, mandora, clementine, sweetie, mineola, topaz, limquat, cedraat, Wat moet ik over het subtropisch regenwoud of immergroen loofbos onthouden? Dat dit een overgangsbioom is met elementen uit het tropisch regenwoud (immergroen, dunne schors, palmen, boomvarens, reuzenkruiden en veel epifyten zoals varens, mossen en orchideeën) en elementen uit het loofwerpend woud (bladverliezende bomen, naaldbomen, boomlaag, struiklaag, kruidlaag met knol- en bolgewassen, moslaag). Bedreigingen Dit bioom is van nature één van de kleinere biomen, net daardoor en door zijn specifieke ligging op plekken waar de bevolkingsdruk enorm hoog is, is dit een van de meest bedreigde biomen info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.23

24 Gebergtes Hooggebergtes zijn bijzondere plekken op aarde; omdat tussen de 1 en 8 m hoogte de temperatuur sterk afneemt en ook de neerslag er zich bijzonder gedraagt. Je kan bergen in zones indelen van de voet naar de top, telkens met specifieke eigenschappen qua neerslag en temperatuur en bijbehorende plantengroei. Bekijk het klimaatdiagram van Lima. Hoe zou je de temperatuur omschrijven: warm En de neerslag? Droog En toch is Lima geen dorre stad. De wolken die de flanken van het Andesgebergte proberen over te raken hangen constant over de stad. De luchtvochtigheid is er heel hoog hoewel de neerslag er gering is. Ook hier kunnen planten groeien, indien ze erin slagen hun vocht uit de nevel te halen. Globaal kan je een onderscheid maken tussen bergen in de tropen en bergen in de gematigde gebieden. Neerslag in mm Lima (Peru) Temperatuur in C Geef enkele voorbeelden van hooggebergtes uit de gematigde gebieden: Oeral, Kaukasus, Alpen, Himalaya, Rocky Mountains, Nieuw-Zeeland. J F M A M J J A S O N D Onderaan deze bergen zijn er loofbossen, vaak vol immergroene planten met leerachtig bladeren. Veel rododendronsoorten zijn afkomstig van de voet van de Himalaya, maar in de lage Alpen kan zijn neefje het alpenroosje, eveneens een rododendronsoort vinden. Hogerop groeien meer naaldbomen tot aan de boomgrens van 2 m. Daarboven krijg je een alpiene zone met kussenvormende struikjes en kruidachtige planten die in de winter onder een laag sneeuw en ijs bedekt zijn. Vanaf 25 à 3 m hoogte krijg je eeuwige sneeuw. Kan je enkele voorbeelden geven van bergen of gebergtes uit de tropen? Andes, Mt Kameroen, Kilimanjaro, Ethiopisch Hoogland, Guiana, New Guinea In de tropen spreken we van laagland tot een hoogte van 9 m. Daarboven heeft men meestal bergregenwoud rijk aan epifyten zoals mossen, varens, bromelia s en orchideeën. Je kan in nevelwouden ook podocarpussen aantreffen, dit zijn coniferen met bladeren. De boomgrens in de tropen ligt op ongeveer 3 m, daarboven krijg je de alpiene zone en vanaf 45 m eeuwige sneeuw info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.24

25 Waar in de Plantentuin? Kas H van het Plantenpaleis is momenteel in renovatie, maar zal in de toekomst het bergregenwoud onderbrengen. Nu kan je er al kennismaken met een aantal typische vertegenwoordigers. Plant in de kijker: Brugmansia aurea, de gouden engelentrompet De gouden engelentrompet kan je vinden ongeveer in het midden van de kas, tussen de andere Brugmansia s. De gouden engelentrompet is een wilde soort die endemisch is in de nevelwouden van het Andesgebergte in Ecuador tussen de 2 en 3 m hoogte. In tegenstelling tot de zeer gelijkende cultuurvariëteiten, die vaak als terrasplant gekweekt worden, is Brugmansia aurea een met uitsterven bedreigde soort. Het rode bolletje op zijn etiket duidt erop dat deze soort opgenomen is in de rode lijst van het IUCN (International Union for the Conservation of Nature). Tot welke familie behoort deze plant? Solanaceae of nachtschadefamilie Ken je nog andere planten uit de Andes afkomstig die we dagelijks in de keuken gebruiken? aardappel, tomaat, pepers, paprika, aubergine De bloemen van deze planten beginnen s avonds te geuren, wat kan je daarover afleiden over zijn bestuivers? nachtvlinders Bedreigingen Bergflora is erg gevoelig voor klimaatsveranderingen. Opwarming of verdroging maakt dat soorten die hun areaal wat willen verschuiven in een doodlopende straat terechtkomen. En dat er opwarming aan de gang is, kan men duidelijk zien aan de afsmeltende gletsjers in van bijvoorbeeld de Alpen of de Himalaya info@br.fgov.be Planeet vol Planten (LK) pag.25