De evolutie van het ledenaantal van de politieke partijen in Vlaanderen, 1980-2009

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN 1425 De evolutie van het ledenaantal van de politieke partijen in Vlaanderen, 1980-2009 Ellen Quintelier en Marc Hooghe Centrum voor Politicologie KU Leuven September 2010 1

Trends in partijlidmaatschap in Vlaanderen Leden zijn belangrijk voor een politieke partij. De partij kan stellen dat ze voor een belangrijke groep van de bevolking spreekt; leden zullen over het algemeen ook trouwe kiezers zijn, en ze zorgen er voor dat de partij een klankbord heeft voor nieuwe ideeën en strategieën. Omgekeerd is het echter ook zo dat leden vaak een zekere vorm van inspraak zullen eisen, waardoor de handelingsvrijheid van de partijleiding wordt ingeperkt. Al sinds de jaren 80 van de vorige eeuw is die traditionele basis echter aan het afkalven: mensen vinden blijkbaar steeds moeilijker de weg naar het lidmaatschap van een politieke partij. Terwijl we twintig jaar geleden nog duidelijk van drie grote zuilpartijen (CD&V, Open VLD en sp.a) met een groot aantal leden konden spreken, lijken vooral de grote drie traditionele partijen nog verder leden te verliezen, waardoor de ledenaantallen van alle politieke partijen dichter bij elkaar komen te liggen. Het proces lijkt bovendien steeds sneller te verlopen: terwijl de Vlaamse politieke partijen in 2008 samen 3,0 procent van hun leden verloren, is dat verlies in 2009 al opgelopen tot 3,7 procent. Opmerkelijk blijft echter dat geen enkele partij er in slaagt om leden terug te winnen die ze eerder verloren hebben. Steve Stevaert bij de sp.a, Guy Verhofstadt bij de Open VLD of Yves Leterme bij CD&V slaagden er geen van drieën in het ledenaantal van hun partij ook echt te laten stijgen. Hoogstens werd de neergaande trend enkele jaren gestopt. Opvallend is voorts dat het Vlaams Belang, dat gedurende dertig jaar aan het groeien was, sinds 2007 nu ook systematisch leden verliest. 2

Figuur 1. Evolutie van het aantal partijleden in Vlaanderen, 1980-2009 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 CVP/CD&V SP/SP.A PVV/VLD VU Agalev/Groen! Vlaams Blok/Belang N-VA SLP LDD In deze nota overlopen we kort de evolutie van het ledenaantal van de politieke partijen in Vlaanderen, zoals die ons werden meegedeeld door de partijsecretariaten zelf. We bouwen hiermee verder op een tijdsreeks die werd opgezet door prof. Wilfried Dewachter, die jarenlang hoofdredacteur was van het politiek jaarboek van het wetenschappelijk tijdschrift Res Publica. Later werd deze reeks verdergezet door Jo Noppe en Ellen Quintelier, beiden verbonden aan het Centrum voor Politicologie van de KU Leuven. Als we de partijen afzonderlijk bekijken, dan zijn de belangrijkste resultaten: Het aantal leden van CD&V vertoont een sterk dalende trend sinds het eind van de jaren 80 van de vorige eeuw: van 140.000 leden in 1987 houdt de partij nu nog slechts de helft over, namelijk 70.000. Ook sp.a verliest de helft van haar leden sinds 1980: van 120.000 naar minder dan 60.000 leden. De partij lijkt er wel in geslaagd het drastische verlies uit de periode 2005-2008 (-18,3 procent op drie jaar tijd) wat in te perken. Open VLD houdt relatief goed stand: ondanks een kortstondige stijging van 60.000 leden begin jaren 80 naar 80.000 leden begin jaren 90, verliest de partij de laatste jaren echter terug leden waardoor ze terug rond 60.000 partijleden schommelt. 3

Vlaams Belang groeit sterk tot 2007, maar sindsdien lijkt een kentering ingezet. Hoewel N-VA ideologisch gezien de opvolger van de Volksunie genoemd kan worden, doen zij het met een beperkter aantal leden: terwijl de VU in de jaren 80 nog een basis had van meer dan 50.000 leden, moet N-VA het stellen met iets meer dan 10.000 leden anno 2009. De N-VA is dus (nog) bij lange na niet de volkspartij die de Volksunie ooit was 1. Groen! is eerder een kleine partij te noemen, ook qua ledenaantal. De basis van de partij groeide systematisch aan tot een hoogtepunt in 2000 met 6.000 leden. De laatste jaren heeft Groen! gemiddeld 5.000 leden. LDD is een betrekkelijk jonge partij, maar heeft op korte termijn wel al een relatief grote basis opgebouwd met meer dan 6.000 leden. Dit is nu echter opnieuw onder de 5.000 gezakt. We zien met andere woorden dat de trends inzake partijlidmaatschap veel langzamer verlopen dan de trends in de verkiezingsuitslagen. Terwijl CD&V na de verkiezingen van juni 2010 niet langer de belangrijkste partij van Vlaanderen is, blijft ze wel de grootste partij inzake ledenaantallen. Dat is ook logisch: het is voor een kiezer relatief gemakkelijk om tussen twee verkiezingen door van partij te veranderen. Het opzeggen van een partijlidmaatschap, daarentegen, is een veel drastischer stap die slechts na enig aarzelen wordt gezet. Wie zijn de partijleden? Als we dan gaan kijken naar het profiel van de partijleden, dan zien we grote verschillen van partij tot partij (Figuur 2 en Tabel 1). We kijken hierbij naar het percentage vrouwen en het percentage jongeren (dit is het percentage partijleden jonger dan 35). Uit internationaal onderzoek blijkt dat mannen meer geneigd zijn zich aan te sluiten bij een politieke partij, en dat is ook het geval in de Vlaamse context. Van de 235.000 partijleden zijn er 140.607 (of 61.4 %) mannen, en 38.6 % vrouwen. Conservatieve partijen trekken duidelijk het minst vrouwen aan. Het percentage vrouwelijke partijleden ligt het laagst bij de N-VA, Open VLD en het Vlaams Belang. Daartegenover staat dat Groen!, de sp.a en CD&V telkens meer dan 40 procent vrouwelijke leden hebben. De groenen vormen de meest vrouwvriendelijke partij met 44 procent vrouwelijke leden. 1. De partij wint wel veel nieuwe leden sinds de verkiezingsoverwinning van juni 2010, en zou in september 2010 ongeveer 15.000 leden tellen (Vincent Douchy in Het Nieuwsblad, 17.09.2010). Voor meer definitieve cijfers verwijzen naar volgende edities van dit rapport. 4

Internationaal onderzoek toont tevens aan dat leden van politieke partijen vaak ouder zijn dan de gemiddelde bevolking, en dat blijkt ook het geval in Vlaanderen. Qua leeftijd zijn er echter grote verschillen tussen de partijen. N-VA heeft het jongste profiel, met één vierde van de leden die jonger dan 35 jaar zijn. Ook Groen! en Vlaams Belang hebben relatief jonge partijleden. Bij de drie grote partijen doet vooral CD&V het slecht, met maar 6 percent jongeren, en dit percentage is de laatste jaren sterk gedaald: de christen-democraten zijn met andere woorden sterk aan het vergrijzen, en dit verklaart ook waarom het ledenaantal van die partij zo sterk daalt. De bestaande leden vergrijzen en er is maar een heel beperkte instroom van nieuwe, jonge leden. Sp.a en Open VLD doen het iets beter met respectievelijk 15 en 14 percent jonge leden. Figuur 2. Percentage vrouwen en jongeren in de politieke partijen 45,00% 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% % vrouwen % -35-jarigen Groen! Sp.a CD&V N-va Open VLD Vlaams Belang Tabel 1. Percentage vrouwen en jongeren in de politieke partijen % vrouwen % -35-jarigen CD&V 41.7 6.2 Sp.a 42.0 14.9 Open VLD 34.4 13.8 Vlaams Belang 32.0 20.0 N-VA 37.7 25.8 Groen! 43.8 19.0 5

We stelden al dat partijen een deel van hun macht uit hun ledenaantallen halen. We gaan daarom na welke partijen proportioneel meer en/of minder leden hebben dan we kunnen verwachten op basis van de verkiezingsuitslag voor het Vlaams Parlement in 2009. We kijken met andere woorden naar de verhouding tussen het aantal leden en het aantal kiezers. We zien dat de drie grote zuilpartijen CD&V, Sp.a en Open VLD samen nog steeds goed zijn voor 82 procent van het totale aantal partijleden in Vlaanderen, terwijl ze slechts 55 procent van de stemmen meer haalden in 2009, en slechts 47 procent in 2010. Omgekeerd zien we dat Vlaams Belang, N-VA, Groen! en LDD een beter resultaat neergezet hebben dan dat we op basis van hun ledenaantallen konden verwachten. We zien met andere woorden dat het verleden hier nog altijd sterk meespeelt: partijen die enkele decennia geleden nog heel machtig waren, hebben nu nog steeds veel leden. Alle recente partijen, die na 1980 opkwamen hebben het daarentegen moeilijk om leden te werven. Dat duidt er op dat we hier te maken hebben met een structurele trend, waarbij mensen steeds minder geneigd zijn zich te binden aan een politieke partij. Ook al zouden partijen als Groen! en de N-VA in de toekomst verder doorgroeien wat betreft hun verkiezingsresultaat, het is zo goed als uitgesloten dat ze ooit dezelfde maatschappelijke verankering zouden kunnen opbouwen als de christen-democraten of de socialisten dat destijds konden doen. Tabel 2. Vergelijking percentage leden - stemmen Aantal leden 2009 Percentage leden Percentage stemmen 2009 2 Percentage stemmen 2010 3 CD&V 71.287 30,5 22,9 17,6 Sp.a 53.764 23,0 15,3 15,0 Open VLD 66.135 28,3 15,0 14,0 Vlaams Belang 22.500 9,6 15,3 12,6 N-VA 10.217 4,4 13,1 28,2 Groen! 4.997 2,1 6,8 7,1 LDD 4.835 2,1 7,6 3,7 Andere 4.2 1,7 Totaal 233.735 100,0 100,0 100,0 2. http://elections2009.belgium.be/nl/vla/results/results_tab_vlc21004.html (aantal stemmen/aantal geldige stemmen) 3. http://verkiezingen2010.belgium.be/nl/cha/results/results_tab_ckr00000.html 6

Besluit Vooral CD&V en sp.a hebben hun traditionele machtsbasis de afgelopen decennia zien afkalven: beide partijen hebben hun ledenaantal zien halveren. Vooral bij CD&V lijkt dit proces bovendien in een stroomversnelling te zijn terecht gekomen. Afgaande op het voorbeeld van meer recent ontstane partijen, kunnen we bovendien verwachten dat dit proces de komende jaren zich verder zal zetten. Structureel betekent dit dat de rol van politieke partijen in de Vlaamse samenleving geleidelijk aan het verschuiven is. België was vroeger een land van massapartijen, die ook vaak functioneerden als een grote politieke beweging. CVP, de Volksunie, de sp.a en de VLD waren hiervan succesvolle voorbeelden. Alle andere partijen slagen er niet langer in een dergelijke maatschappelijke verankering uit te bouwen. Dat betekent met andere woorden dat de band tussen (potentiële) kiezers en politieke partijen veel losser wordt. Partijleden veranderen niet zo vaak van partij, en zij zorgen voor een zekere mate van stabiliteit. Wat we nu zien is dat de nieuwe partijen (Vlaams Belang, Groen!, LDD, N-VA) in feite weinig leden tellen, terwijl de oude partijen (sp.a, Open VLD en CD&V) verder afkalven. Die lossere band tussen kiezers en partijen betekent met andere woorden dat het kiesgedrag van de Vlaamse burger een stuk moeilijk te voorspellen zal worden. De sterke winst van de N-VA in juni (+ 15 %) was reeds heel uitzonderlijk in de Belgische politieke geschiedenis. Dergelijke fluctuaties zijn mogelijk gemaakt omdat er steeds minder mensen zijn zich structureel met een politieke partij verbinden, bijvoorbeeld door zich een lidkaart aan te schaffen. De dalende trend van het ledenaantal bij politieke partijen laat dus vermoeden dat we in de toekomst nog meer voorbeelden van dit soort grote electorale schommelingen kunnen verwachten. 7

CVP/CD&V SP/SP.A PVV/VLD VU Agalev/Groen! Vlaams Blok/ Vlaams Belang 1980 125,141 113,922 58,625 49,563 1,231 1981 124,473 116,730 60,926 46,671 1,607 1982 116,861 114,181 66,336 47,410 870 2,435 1983 111,914 111,002 69,329 50,322 2,821 1984 107,808 108,500 72,480 52,263 835 3,269 1985 115,528 104,089 68,116 50,890 1,100 3,698 1986 127,753 101,865 73,647 49,072 1,400 4,004 1987 139,398 103,778 75,393 49,166 1,375 4,213 1988 133,688 97,785 75,327 47,582 3,000 2,458 1989 125,768 99,112 75,390 43,898 2,499 2,630 1990 131,719 94,760 71,051 40,779 2,130 3,452 1991 132,070 97,919 72,283 36,474 2,038 4,069 1992 126,458 93,400 76,783 32,385 2,529 4,682 1993 124,747 89,085 80,455 27,694 1,897 6,131 1994 121,499 83,956 82,804 21,831 3,375 7,372 1995 108,671 80,757 79,561 15,637 3,985 9,322 1996 116,139 77,695 78,287 19,833 3,272 10,039 1997 112,109 79,512 79,512 18,487 3,404 10,055 1998 108,441 76,941 76,941 16,860 3,690 11,218 1999 105,939 75,838 75,780 15,504 4,281 14,424 2000 103,535 73,500 79,850 15,624 6,171 17,167 2001 98,015 63,898 79,049 11,543 6,158 17,356 N-VA SLP LDD 2002 88,890 66,411 75,252 5,354 17,544 9,931 3,962 2003 86,816 61,637 73,438 6,078 16,860 11,464 4,200 2004 81,819 62,779 72,748 6,153 17,892 10,594 4,387 2005 84,173 65,831 71,763 5,405 21,942 9,823 2006 83,180 63,940 72,475 5,462 25,090 10,411 2007 79,596 57,175 64,789 5,623 25,000 9,448 5,509 3,897 2008 76,848 53,798 66,967 4,459 23,850 11,583 6,284 2009 71,287 53,764 66,135 4,997 22,500 10,217 4,835 Tabel: Ledenaantallen van alle Vlaamse politieke partijen, meegedeeld door de partijsecretariaten. Bron: Res Publica, Jo Noppe en Ellen Quintelier, KU Leuven 8

Ellen Quintelier is post-doctoraal onderzoeker van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO). Zij dankt het FWO-Vlaanderen voor de steun voor dit project. Marc Hooghe is hoogleraar politieke wetenschappen en coördinator van het Centrum voor Politicologie. Centrum voor Politicologie KU Leuven, Parkstraat 45, 3000 Leuven. KU Leuven, september 2010. 9