31 Social business: geef het de ruimte! De sociale wijkaanpak gaat door, maar op een andere leest. Ondanks afnemende middelen is er de wens om in de sociale wijkaanpak dezelfde ambities te realiseren. De vraag daarbij is vooral hoe je dit kunt doen. De social business biedt een interessant denkkader dat al veelvuldig in de praktijk is gebracht. Een pleidooi om vaker maatschappelijke doelstellingen als een social business te organiseren. De Colour Kitchen in Amsterdam-West: een voorbeeld uit de wijkaanpak. Jongeren met een Wajong-uitkering krijgen les in de keuken van het restaurant (Foto Marc Driessen / Hollandse Hoogte)
32 door Jasper van der Wal, Kwartiermaker wonen, wijkvernieuwing en maatschappelijke ontwikkeling bij VanNimwegen H et rapport Doorzetten en Loslaten van de Visitatiecommissie Wijkaanpak is al weer twee jaar oud maar nog altijd actueel. Daarin wordt gepleit om meer over te laten aan lokale initiatieven. In termen van rijksbeleid en lokaal beleid moet meer 'op eigen kracht' gebeuren. Daarbij moeten we in het oog houden dat fysieke wijkaanpak, via grootschalige herstructurering, door de economische context achterhaald is. Het zal veel meer aankomen op een combinatie van goed beheer van de bestaande voorraad, ondersteund door gerichte fysieke ingrepen en sociaal-economische initiatieven. Hoewel de fysieke aanpak minder ingrijpend zal zijn, wordt er nog wel een beroep gedaan op een brede betrokkenheid van woningcorporaties. Woningcorporaties willen zelf ook bijdragen aan beheer en verbetering van woonwijken, alleen zijn zij minder dan voorheen bereid en in staat om de rekening te betalen voor fysieke investeringen buiten hun woningvoorraad. Ook neemt draagvlak af voor bijdragen die vallen buiten hun kernactiviteit beheer- en verhuur van woningen. Er zijn bij andere partijen, zoals de rijksoverheid, gemeenten, zorg- en welzijnspartners en de werkvoorziening, ook veel minder middelen beschikbaar. Dit roept de vraag op hoe de maatschappelijk-economische kant dan tóch kan worden ontplooid. Het concept social business biedt hierbij kansen. Social business: als concept zou oud als de weg naar Rome Tussen activiteiten van de overheid, burgers en marktpartijen zijn hybride organisaties actief in het vervullen van tal van behoeften. Een social business realiseert maatschappelijke doelen met het vehikel van een onderneming. Het verschil met reguliere bedrijvigheid is dat eventuele winsten (dividend) niet terugvloeien naar investeerders, maar dat het geld wordt geherinvesteerd ten behoeve van het sociale oogmerk. Het sociale doel staat altijd voorop. Maar er moet te allen tijde ook geld verdiend worden. De social business is recentelijk meer in de belangstelling komen te staan door de inspanningen van Nobelprijswinnaar Muhammed Yunus (de man van de microkredieten). Op YouTube is een mooi filmpje te zien waarin Mohammed Yunus de social business aanprijst. http:// www.youtube.com/watch?v=av4wqv32ijs Sociale doelen verschillen per context. In India is voedzaam eten produceren en distribueren een maatschappelijk streven. Daarvoor kun je een social business opzetten zoals het filmpje laat zien. Wij kennen in Nederland een uitgebreid sociaal vangnet. Dat zorgt ervoor dat in tal van basisbehoeften wordt voorzien. Sociale problematieken hebben bij ons dus een andere aard. Wij duiken er al snel bovenop als iets onder het gemiddelde scoort. In Nederland zal dus ook een ander soort social business ontstaan dan in landen die weinig overheidsingrijpen kennen. In Nederland zijn al gauw middelen beschikbaar indien er onvoldoende koopkracht is voor een collectief goed. Omdat een social business concurreert met volledig gesubsidieerde initiatieven, die veelal gratis aangeboden worden, ontkomt de social business er niet aan ook slim met subsidies en giften om te gaan. De businesscase wordt gevoed door drie geldstromen: primair uit de handel en secondair uit geld van liefdadigheid en overheid. In veel gevallen zal de ondernemer zijn zaken zo combineren, dat zijn business onafhankelijk blijft van instituties en regelingen. Eigenlijk is het fenomeen social business, letterlijk vertaald maatschappelijk ondernemen, zo oud als de weg naar Rome. De weg is de laatste jaren alleen wat weinig bewandeld. Neem de sociale woningbouw en het welzijnswerk: werden zij in hun oorsprong nog gedreven door figuren uit de maatschappelijke bovenlaag die ondernemingen opzetten waar eerst geld verdiend werd, voordat het werd uitgegeven, nu gaat het meestal precies andersom. Nieuwe maatschappelijke vraagstukken worden een wereld ingetrokken van subsidiestromen, fondsaanvragen en projectbudgetten. De maatschappelijke ondernemingen van weleer zijn geïnstitutionaliseerd, verambtelijkt en organisatorisch opgeschaald. Het lijkt wel of ze steeds minder in staat zijn om met een ondernemersbril naar sociale vraagstukken te kijken. De vraag is of deze social businesses van weleer - de zorginstellingen, welzijnsinstellingen en woningcorporaties - nog de juiste antwoorden geven voor de sociale noden in onze wijken. Wat we nodig hebben zijn nieuwe toetreders op de markt voor maatschappelijk ondernemen.
Social business is economie Social business onderscheidt zich van liefdadigheid, doordat er altijd een tegenprestatie wordt verlangd. Met het sociale oogmerk valt wat te verdienen. Dit nodigt uit tot uitbreiding van succesvolle social business en het beëindigen van onsuccesvolle. Creatieve destructie heet dit proces in de woorden van econoom Schumpeter. De social business vecht in de markt om de gunst van de consument of bedrijven (aan wie deze toelevert). Daarmee is het aan de ondernemer om waarde te creëren en te verzilveren. De kasstroom van de onderneming wordt gevoed door opbrengst uit producten of diensten. Hoe meer diensten hoe meer winst, en hoe meer sociale doelen worden bereikt. Bijkomend voordeel is dat transacties een prijs krijgen. Ze vertegen- 33 woordigen naast een sociale ook een economische waarde. In een tijd waarin het sturen op maatschappelijk rendement steeds belangrijker wordt, kan de social business maatschappelijke initiatieven op een transparante manier via het marktmechanisme waarderen. Ik durf te stellen dat dit leidt tot een efficiëntere toedeling van middelen zodat er meer beschikbaar blijft voor zij die het nodig hebben. De terreinen waarop de social business kan worden toegepast zijn divers. Met reclassering, ontmoeting, gehandicaptenzorg, kinderopvang, werkloosheidsbestrijding, speeltuinwerk en leefbaarheidsverbetering is waarde te creëren. Veel van deze zaken worden als maatschappelijk probleem ervaren in aandachtswijken en kunnen op wijkniveau worden beetgepakt. Hiervoor is een andere manier van kijken nodig en AanBouw is als bedrijf actief in onder andere Rotterdam Rijnmond, Den Haag en Amsterdam en helpt mensen vanuit een kansarme positie aan het werk, vaak met uitzicht op een vaste baan
34 een andere manier van organiseren, uitlokken en ondersteunen van initiatief. Burgerkracht als antwoord? Binnen het discours van het sociaal domein wordt inmiddels ook in Nederland steeds meer aandacht geschonken aan het fenomeen sociaal ondernemerschap. Dan heet het bijvoorbeeld Social Enterprise, bewonersbedrijf, een coöperatie, een buurtcentrum in zelfbeheer, enzovoorts. De begrippen worden nogal eens door elkaar gehaald. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen initiatieven die marktgeoriënteerd zijn (social business), en degene die zich hoofdzakelijk richten op de gemeenschap (ruilhandel, wederkerigheid). Wat kunnen we van die laatste verwachten? Tegenwoordig zien beleidsmakers veel heil in het inzetten van de eigen kracht van mensen. Mensen zouden zowel individueel als binnen gemeenschappen meer zelf moeten (kunnen) oppakken. Jos van der Lans en Nico Boer introduceerden hiervoor het begrip burgerkracht. Het sluit aan bij het Britse gedachtengoed van de Big Society, waarin lokale gemeenschappen trusts vormen om maatschappelijke opgaven te tackelen. Deze gedachten sluiten aan bij het concept van een nieuw en humaner kapitalisme; een alternatief voor de neoliberale economie die ons de kredietcrisis in leidde. Een nieuwe economie gebaseerd op nieuwe collectieve waarden. Rode conservatief Phillip Blond schreef er een aardig boekje over. Het lijkt logisch om in een tijd van bezuiniging en krimp meer bij de gemeenschap neer te leggen. Zo ver als Blond wil ik niet gaan, want in Nederland lijkt de gemeenschap minder geërodeerd dan in Groot-Brittannië (waar sinds 1979 de Conservatieven en Labour konden domineren). En wat keer op keer blijkt: gemeenschappen zijn geen uitvoerders van sociaal beleid, want ze doen waar ze zin in hebben op hun volstrekt eigen manier. Veel sociale initiatieven van overheid en charitas zijn opgezet vanuit de onterechte gedachte dat er geen geld mee te verdienen valt Ik geloof eerder in sociaal kapitalisme. Veel sociale initiatieven van overheid en charitas zijn opgezet vanuit de onterechte gedachte dat er geen geld mee te verdienen valt. Daarmee isoleren deze zich van het economisch systeem. Er ontstaat een subsidieafhankelijkheid die het initiatief steeds verder doet afdrijven van de normale wetten van vraag en aanbod. Vaak resteert een aanbodgericht, inefficiënt systeem van projecten die geen basis hebben, wanneer de subsidie stopt. Daarmee is het sociale doel nastrevenswaardig, maar kun je de vraag stellen of het bouwwerk van de sociale aanpak juist is gefundeerd. Voorbeelden van social business in de wijkaanpak De wijkaanpak richt zich op gebieden waar tal van problemen culmineren. Er wordt door professionals gewerkt aan de woonomgeving en voorzieningen, aan veiligheid en leefbaarheid, aan kansen op leren, werken en integreren. Sleutelwerkplaats Uit Dordrecht komt het voorbeeld van een doe-het-zelf sleutelwerkplaats die ervoor zorgde dat straatsleutelaars van de stoepen verdwenen. De sleutelwerkplaats reduceerde de straatoverlast en bleek een van de succesvolste in zijn soort. In zijn opzet bleek het project echter kostbaar en inefficiënt. Door met de bril van de social business naar het initiatief te kijken zijn enkele interessante nieuwe oplossingen bedacht. Deze hebben geleid tot adoptie door een reguliere ondernemer die de werkplaats ook in daluren goed weet te benutten. Tevens is een onderwijsinstelling aangehaakt die leerwerkplekken voor de automobielbranche verzorgd. Daarmee snijdt het mes nu aan twee kanten: meer opbrengsten en minder subsidiebeslag en een betere relatie met het lokale bedrijfsleven. Leren, werken en kunst Millers in Delfshaven is het initiatief van een sociale entrepreneur die zijn restaurantbedrijf gebruikt om jongeren te helpen. Het personeel van het restaurant wordt iedere dag versterkt met de inzet van jongeren uit Pension Maaszicht, opvanghuis voor dak- en thuisloze jongeren in Rotterdam. Met het bezoek aan Millers werken de eters mee aan hun toekomst. Millers ziet zichzelf een maatschappelijk betrokken restaurant en het voert een duurzame kaart. Onderdelen van het leeraanbod zijn: sociale vaardigheden, kook- en serveertechnieken en deelnemen aan promotionele activiteiten, zoals het boek Rotterdam kookt over!. Alle jongeren gaan op voor het diploma Sociale Hygiëne. De essentie van deze social business: Millers functioneert als volwaardig restaurantbedrijf. Het doel is om de jongeren te leren leren en werken. Na het traject lopen de jongeren elders stage. Het project staat ook open voor een aantal jongeren dat niet in Maaszicht woont. Formeel valt het traject onder de stichting MaasJeugd en Toekomst, ofwel MaasJeT. Het is niet alleen inspirerend; je kunt er heerlijk eten. Social return uitzendbureau Op steeds meer plaatsen vraagt de overheid een maatschappelijke bijdrage aan hun leveranciers via het social return instrument. Social return betekent dat een percentage van de opdrachtsom maatschappelijk wordt teruggegeven. Het wordt ook wel de 5% regeling genoemd. Meestal krijgt dit de vorm van kansen bieden op werk voor mensen met afstand tot de arbeidsmarkt: werklozen, gehandicapten etc. Op deze manier worden reguliere bedrijven aangespoord om hun Maatschappelijk Verantwoord Ondernemerschap (MVO) hard te maken en mensen uit bijzondere doelgroepen aan te nemen. In de wijkaanpak zijn er hiervoor veel kansen. BV AanBouw werkt voor bedrijven die geconfronteerd worden met een social return verplichting van de overheid en het lastig vinden hier een antwoord op te geven. AanBouw neemt mensen vanuit een uitkeringssituatie in dienst, leidt ze op, begeleidt ze en plaatst deze bij deze bedrijven. Met deze bedrijven heeft het de afgelopen jaren een goede band opgebouwd. De BV verdient zijn geld zowel met het ontzorgen van de werkgever als het ontzorgen van de sociale dienst van de gemeente. Het bedrijf heeft in het kader van social return de afgelopen jaren honderden mensen vanuit een kansarme positie aan het werk geholpen vaak met uitzicht op een vaste baan. Er zijn continu circa 300-350 mensen in dienst op reguliere basis en met behoud van uitkering. AanBouw is als bedrijf actief in onder andere Rotterdam Rijnmond, Den Haag, Amsterdam, Utrecht en Maastricht. In deze steden opereert de onderneming vanuit bestaande locaties. Daarnaast wordt samengewerkt met andere gemeenten, zoals Rijswijk, Delft en Gouda. Deze social business werkt dus als een bijzonder uitzendbureau dat een niche in de markt heeft gevonden om als succesvol bedrijf te opereren. Ruim baan voor de social business? Een social business is een bedrijf. kan op tal van maatschappelijke terreinen worden opgezet. weet behoeftes te bevredigen en daarmee sociale problemen op te lossen.
35 biedt een perspectief voor aanpakken die door bestaande partijen in het sociale domein al lang niet meer worden gerealiseerd. kan geldstromen slim combineren zodat een ideale mix tussen geld verdienen, vraagondersteuning en liefdadigheid ontstaat. biedt een denkraam voor een nieuwe organisatie van sociale aanpakken. kan een nieuwe dynamiek ontketenen in sociale projecten die daarmee duurzamer worden ingebed binnen en buiten organisaties. Dat klinkt allemaal aardig, maar waarom is het dan toch nog zo lastig om deze manier van maatschappelijk organiseren in de praktijk te brengen? Het meest zuiver is het wanneer de overheid startsubsidies als startkapitaal levert, want dan dwing je echt ondernemerschap af Fondsen in plaats van subsidie Iedere social business kent zijn eigen verdienmodel. De ene ontvangt nul subsidie en is helemaal onafhankelijk van de overheid. Andere hebben subsidie nodig om te kunnen voortbestaan. Sommige social business hadden een startsubsidie nodig als springplank. Het meest zuiver is het wanneer de overheid startsubsidies als startkapitaal levert, want dan dwing je echt ondernemerschap af. Dat is voor de meeste overheden echter een brug te ver, want het past niet in hun manier van werken. De Bewonersbedrijven van het Landelijk Steunpunt Aandachtswijken (LSA) zijn wel op een dergelijke manier gefinancierd. De bekostiging van dit experiment is trouwens exemplarisch hoe de overheid zich tot social business verhoudt: de overheid levert procesgeld en het startkapitaal komt van derden. In het geval van Bewonersbedrijven van de Nationale Postcodeloterij en Aedes Fonds Werken aan wonen. Een club als Start Foundation, voortgekomen uit uitzendbureau Start, heeft al jaren ervaring met het financieren van sociale ondernemingen. Die starten meestal op initiatief van gedreven maatschappelijk bewogen ondernemers. Beleidsdoelstellingen zijn juist zelden het startpunt. Tussen beleidswens en social business zit dus vaak de nodige spanning, die overigens helemaal niet verkeerd hoeft te zijn. Relatie overheid en social business Daar waar social business een subsidie ontvangt, is deze bijvoorbeeld gebaseerd op specifieke zorgbehoefte van bijzondere personeelsleden. Geld komt vaak van de gemeentelijke sociale dienst of uit de AWBZ. Soms wordt door een gemeente of woningcorporatie een lumpsum bedrag verstrekt vanwege het ontbreken van koopkrachtige vraag in een bepaald gebied (aandachtswijken). Het al dan niet ontvangen van subsidie is meestal afhankelijk van hoe goed de social business zichzelf weet te verkopen. Een probleem hierbij is nog wel dat de overheid niet alleen subsidie-eisen stelt, maar soms ook op de stoel van de ondernemer gaat zitten. Dat heeft een negatief effect op de wendbaarheid en de verdiencapaciteit van de onderneming, en daarmee op de herhaalbaarheid van de social business. De overheid en het maatschappelijk middenveld zouden meer een faciliterende rol moeten hebben en minder een programmerende. Wat aardig werkt is de manier waarop een aantal woningcorporaties social business stimuleert via het om niet of met korting beschikbaar stellen van vastgoed. Het maatschappelijk offer bestaat dan uit een lager vastgoedrendement. Daarmee geven zij de vrijheid voor de sociale ondernemer om te woekeren met zijn talenten. Via bijvoorbeeld een prijsvraag kan de ondernemer met het beste aanbod worden gevonden. Voorbeelden uit de wijkaanpak zijn de Colour Kitchen, Coffeemania en Bookstore Foundation. Een probleem van gratis huur is dat het concurrentievervalsend kan werken. Via ingroeihuur kun je hieraan tegemoet komen en tegelijkertijd een beter vastgoedrendement realiseren. De Kansenflat in de Dordtse wijk Wielwijk werkt volgens een dergelijk principe. Breekbaarheid van de social business Zoals iedere onderneming kan ook een social business failliet gaan. Je ziet in de levensloop van social business dat de afhankelijkheid van subsidies een risico is. Bijvoorbeeld met het afschaffen van de rijkssubsidie op Melkertbanen, legden ook veel sociale ondernemingen die daarvan afhankelijk waren het loodje. Soms verandert juist de markt zo snel dat de social business het niet bijhoudt. Een voorbeeld is de Utrechtse daklozenkrant: een schoolvoorbeeld van een subsidieloze social business. Het wijzigen van de daklozenpopulatie (minder Swiebertjes, meer Oost-Europeanen) en een toename van liefdadigheid (mensen gaven wel geld maar hoefden geen krant) sloeg de bodem onder het verdienmodel weg. Beëindiging van het bedrijf was onontkoombaar. Een fusie met de Amsterdamse krant zorgde voor een doorstart. Het bewijs van Schumpeters theorie: alleen de wendbare onderneming verzekert zich van zijn voortbestaan. Resumerend De social business biedt een interessant alternatief voor gesubsidieerde sociale aanpakken en burgerkrachtinitiatieven. Deze business is uit te lokken door in plaats van subsidies fondsen, vastgoed of andere middelen ter beschikking te stellen aan sociale entrepreneurs. Geef ze de ruimte om te ondernemen en om te mislukken. Literatuur Phillip Blond (2010), Red Tory. How Left And Right Have Broken Britain And How We Can Fix It. Faber and Faber. Visitatiecommissie wijkenaanpak (2011), Doorzetten en loslaten, de topekomst van de wijkenaanpak. Visitatiecommissie wijkenaanpak. Links http://www.youtube.com/watch?v=av4wqv32ijs http://nl.wikipedia.org/wiki/joseph_schumpeter#creatieve_destructie www.bewonersbedrijven.nl www.social-enterprise.nl