OPLEIDING INTENSIVE CARE NEONATOLOGIE VERPLEEGKUNDIGE 1. Deskundigheidsgebied van de intensive care neonatologie verpleegkundige blad 2 van 12 2. Eindtermen voor de opleiding intensive care neonatologie verpleegkundige blad 7 van 12 LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 1 van 12
OPLEIDING INTENSIVE CARE NEONATOLOGIE VERPLEEGKUNDIGE De opleiding tot intensive care neonatologie verpleegkundige heeft tot doel de cursist de vereiste kennis en vaardigheden eigen te laten maken, die hem / haar in staat stelt verantwoordelijkheid te dragen voor de verpleegkundige zorg aan pasgeborenen opgenomen op de afdeling intensive care neonatologie. De cursist dient aan het einde van de opleiding te voldoen aan het gestelde in het deskundigheidsgebied, zoals nader uitgewerkt in de eindtermen. Deskundigheidsgebied van de intensive care neonatologie verpleegkundige De beschrijving van het deskundigheidsgebied van de intensive care neonatologie verpleegkundige is ten dele ontleend aan het functieprofiel van de intensive care verpleegkundige (mei 97) van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care Verpleegkundigen (NVIC-V) en het functieprofiel Kinderverpleegkundige (april 1999) van de Vereniging Van Kinderverpleegkundigen (VVKV). Het deskundigheidsgebied van de intensive care neonatologie verpleegkundige is vastgesteld door het College Verpleegkundige Vervolgopleidingen Ziekenhuizen (februari 2001).en kent een geldigheid van drie jaar. 1. De handelingscontext Op het gebied van de neonatologie heeft de verpleegkundige te maken met pasgeborenen met een dreigende of aanwezige stoornis van één of meerdere vitale functies. Een dreigende of aanwezige ernstige stoornis van één of meerdere vitale functies veroorzaakt bij de pasgeborene een grote diversiteit aan problemen. Deze problemen liggen op het fysieke vlak en op het terrein van (psychosociale) groei en ontwikkeling. De intensive care neonatologie (ICN) verpleegkundige heeft te maken met ouders en gezinsleden. Voor beiden heeft zij 2 een specifieke verantwoordelijkheid, omdat kind en ouders / gezin een onlosmakelijke eenheid vormen. De ouders moeten hun kind leren kennen in een uitzonderlijke situatie en de hechting tussen kind en ouders moet gestimuleerd worden. De ICN verpleegkundige verleent zorg aan kinderen die zijn geboren na een zwangerschapsduur vanaf 24 weken. Daardoor heeft de verpleegkundige te maken met een individu dat in ontwikkeling is. De ICN verpleegkundige stemt haar zorg af op het specifieke ontwikkelingsniveau van de pasgeborene. De pasgeborene beschikt over onvoldoende verbale vermogens om te reageren op zijn ziek zijn. Daarnaast is de pasgeborene totaal afhankelijk zowel op het sociale, somatische als psychische vlak. Deze totale afhankelijkheid van de pasgeborene in een hoogcomplexe zorgsituatie kenmerkt de context waarin de ICN verpleegkundige zorg verleend wordt. Een bijzonder aspect is tevens dat aandoening, behandeling en ziekenhuisverblijf een impact kunnen hebben op de verdere ontwikkeling van de pasgeborene. Hierdoor is de stimulering van de normale ontwikkeling van de pasgeborene van essentieel belang, teneinde het oplopen van een achterstand in ontwikkeling te beperken. Bij een pasgeborene op een Neonatale Intensive Care Unit (NICU) doet zich een buitengewone verscheidenheid aan (verpleeg)problemen en combinaties van (verpleeg)problemen voor, tot uiting komend in verschijnselen die kenmerkend zijn voor het levensbedreigende karakter van de situatie. Voor het vaststellen van (verpleeg)problemen, heeft de ICN verpleegkundige naast haar eigen waarneming, kennis en inzicht in wat voor de patiënt normaal is, de beschikking over een uitgebreid instrumentarium. Gegevens afkomstig van de aan de pasgeborene aangesloten apparatuur, uit het frequente overleg met de oudersen van eigen en andere disciplines, verschaffen de ICN verpleegkundige een gedetailleerd beeld van één of twee patiënten. 2 In deze tekst kan het woord "zij" (de ICN verpleegkundige) vervangen worden door "hij", tevens kan het woord "ouders" vervangen worden door "ouder" of "verzorgers". LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 2 van 12
ICN verpleegkunde is onderdeel van de intramurale gezondheidszorg en vindt momenteel plaats in 10 neonatale centra, gesitueerd in 8 academische ziekenhuizen en 2 algemene ziekenhuizen (artikel 2 functie). Daarnaast vindt kortdurende ICzorg van maximaal 24 uur plaats op kinder- / couveuseafdelingen in algemene ziekenhuizen. Het is de taak van de ICN-verpleegkundige om een ernstig ziek kind te stabiliseren en klaar te maken voor transport naar een centrum, en ook om bewaakt transport te kunnen uitvoeren binnen de kliniek. Gespecialiseerde artsen en verpleegkundigen vormen op een NICU de kern van het behandelend team. Voor een optimale behandeling en verzorging zijn daarnaast ook ouders / gezinsleden en andere in het kind gespecialiseerde disciplines bij de zorg betrokken. Kenmerkend voor de zorg op een NICU is de aanwezigheid en het gebruik van uitgebreide technische voorzieningen. Kenmerkend is ook de aanpassing van de omgeving aan de specifieke ontwikkelingsfase van de pasgeborene, waarbij ernaar gestreefd wordt dat deze voor het kind en de ouders betrouwbaar, veilig en acceptabel is. De beperkingen die voortvloeien uit de conditie van de pasgeborene vragen om interventies, waarbij vaak gebruik gemaakt wordt van specifieke apparatuur, hulpmiddelen en methoden aangepast aan de specifieke ontwikkelingsfase van de pasgeborene. Verpleegkundige activiteiten bij intensive care behoeftige pasgeborenen kunnen alleen verantwoord worden toegepast, indien effecten van deze procedures kunnen worden gecontroleerd. De vitale functies van de pasgeborene worden op de NICU bewaakt, ondersteund en/of overgenomen. De lichamelijke toestand van de pasgeborene is vaak (potentieel) instabiel. De kans op onverwachte complicaties met ernstige, zo niet fatale gevolgen is groot. Gegevens, afkomstig uit verschillende bronnen dienen continu geanalyseerd te worden om subtiele veranderingen in de toestand van het kind bijtijds te signaleren. De voortdurende observatie, diagnostisering en interventies zijn noodzakelijk om de conditie van de pasgeborene te stabiliseren en te optimaliseren, welzijn te bevorderen en complicaties te beperken en voorkomen. Daarnaast is een continue observatie noodzakelijk vanwege de grote risico's, die de toegepaste therapieën met zich meebrengen. Een snelle toepassing van de geselecteerde interventies is noodzakelijk, omdat de toestand van het kind vaak geen of te weinig ruimte laat voor uitstel. Het is duidelijk dat binnen de geschetste handelingscontext de beroepsspecifieke vaardigheden, zoals verworven door een initiële of andere specialistische vervolgopleiding ontoereikend zijn. Intensive Care Neonatologie verpleegkundigen worden geacht te beschikken over specifieke kennis en vaardigheden. 2. De specifieke eisen om als ICN verpleegkundige te kunnen functioneren Het specifieke karakter van deze gespecialiseerde verpleegkundige functie, waarmee verschillen met initieel en andere gespecialiseerde opgeleiden geduid kunnen worden, is gelegen in de kennis van groei en ontwikkelingsstoornissen, fysieke en psychosociale problemen en verschijnselen bij pasgeborenen als gevolg van ernstige stoornissen in vitale functies en de toepassing van deze kennis op de onderscheiden aspecten van het verpleegkundig handelen. De zorg voor de IC patiënt vereist een gespecialiseerde verpleegkundige, die kan omgaan met acute en onvoorspelbare veranderingen in de lichamelijke toestand van de pasgeborene. Een ICN verpleegkundige dient situaties snel te kunnen overzien en efficiënt en flexibel te reageren. Zij is in staat in complexe, voortdurend veranderende situaties geschikte procedures te kiezen of te creëren en toe te passen. Zij is in staat mee te denken in (en uitvoering te geven aan) de ontwikkeling van nieuwe procedures, tactieken en strategieën, zowel op micro- als op meso-niveau. De ICN verpleegkundige dient, binnen de grenzen van haar eigen deskundigheid, bevoegdheid en bekwaamheid, de verantwoordelijkheid te kunnen nemen en dragen voor het totale zorgproces van pasgeborenen op een NICU. LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 3 van 12
Dit houdt in dat een ICN verpleegkundige in staat is om: voortdurend gegevens over de pasgeborene, afkomstig uit verschillende bronnen, te verzamelen en te interpreteren; bij snelle en onverwachte veranderingen in de toestand van de pasgeborene te komen tot een juiste prioriteitsstelling; de zorg van de haar toegewezen pasgeborenen te coördineren; (verpleeg)problemen op zowel het fysieke vlak als op het psychosociale en groei en ontwikkelingsvlak te onderkennen en daarin ook de ouders en het gezin te betrekken; de eigen emotionele belasting en emotionele belasting van anderen te bewaken en te bespreken; in een multidisciplinaire aanpak zorg te verlenen aan de pasgeborene en ouders / gezin; op constructieve wijze te communiceren met eigen en andere disciplines, betrokken bij de zorg voor de pasgeborene; bij alle patiënten observatietechnieken, technische uitvoering, materiaal en apparatuurgebruik toe te passen; adequate begeleiding bieden te geven aan de ouders en overige familieleden, kan zo nodig doorverwijzen naar andere hulpverleners; voorstellen te doen en uitvoering te geven aan verbetering van de algemene kwaliteit van zorg op de NICU; het verpleegkundig handelen te relateren aan de zwangerschapsduur waarna het kind is geboren. 3. Specifieke kenmerken van de zorg Refererend aan Gekwalificeerd voor de Toekomst (1996) wordt met gebruikmaking van onderstaande clusters van activiteiten en interventies van verpleegkundigen gewezen op specifieke kenmerken van een Intensive Care Neonatologie verpleegkundige. 3.1 Methodische beroepsuitoefening 3.1.1 Verzamelen en interpreteren van gegevens De ICN verpleegkundige volgt nauwlettend (veranderingen in) de lichamelijke en psychosociale toestand, de groei en ontwikkelingstoestand van de pasgeborene en diens reactie op de zorg / behandeling op basis van analyse en interpretatie van gegevens verkregen van ouders, uit anamnese, observatie, apparatuur, laboratoriumuitslagen, overdracht, rapportage. De ICN verpleegkundige stelt aan de hand van de verzamelde gegevens vast welke (verpleeg)problemen van de patiënt behandeling behoeven. Deze ICN verpleegkundige vaardigheid krijgt zijn specifieke karakter tegen de achtergrond van (snel) veranderende gezondheidssituaties van patiënten en de noodzaak van snel en adequaat handelen. Het specifieke karakter is ook te ontlenen aan de diversiteit van informatiebronnen en interpretatiemogelijkheden. 3.1.2 Plannen van zorg De ICN-verpleegkundige maakt afspraken met de ouders/verzorgers over activiteiten in het kader van de zorg en behandeling. Daarbij houdt zij rekening met de sterke afhankelijkheid die de patiënt heeft van de verpleegkundige. Zij stelt het te bereiken resultaat, de daarvoor benodigde interventies en evaluatiemomenten vast. Zij plant interventies, gericht op het welzijn van de pasgeborene binnen het behandelplan. Deze verpleegkundige vaardigheid krijgt zijn specifieke karakter door de handelingscontext van de ICN-verpleegkundige, waarin snel, flexibel en efficiënt handelen een belangrijk kenmerk is. 3.1.3 Uitvoeren van zorg en bewaking Naast de gangbare acties en interventies van (kinder)verpleegkundigen, worden die van de ICN-verpleegkundigen gekenmerkt door de beschikking over en toepassing van een groter arsenaal aan verzorging- en bewakingstechnieken. LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 4 van 12
In de uitvoering van zorg, onderscheiden naar somatische, psychische, sociale en omgevingsfactoren zijn onderstaande activiteiten specifiek voor een ICN verpleegkundige. Somatische aspecten: - ondersteuning bieden bij het recht van de pasgeborene op medische verzorging; - alert zijn op signalen van pijn, stress en onwel bevinden. Psychische aspecten: - de harmonische ontwikkeling van de persoonlijkheid van het kind stimuleren, er voor zorg dragen dat, met uitzondering van omstandigheden, de pasgeborene zo weinig mogelijk van zijn ouders/gezin gescheiden wordt; - ondersteunen en stimuleren van de normale ontwikkeling van de pasgeborene, al naar gelang de lichamelijke conditie en beperkingen van de pasgeborene; - de mogelijkheden aanbieden zodat de pasgeborene zich prettig kan voelen; - zodanig plannen van de zorg dat er voldoende rustmomenten worden gecreëerd; - ouders begeleiden, waarbij rekening gehouden wordt met taalgebruik, communicatie mogelijkheden en ontwikkelingsniveau; - ondersteuning bieden aan pasgeborene en ouders in een (levens)bedreigende situatie; - de pasgeborene beschermen tegen onderbehandeling, overbodige handelingen en onderzoeken en tegen oneigenlijk gebruik van gegevens. Sociale aspecten: - zorg dragen dat ouders bij het zieke kind aanwezig kunnen zijn; - het bevorderen en faciliteren van andere belangrijke sociale contacten. Ethische aspecten - participeren in medisch ethische besprekingen; - kennis nemen van processen die kunnen leiden tot staken respectievelijk niet starten van de behandeling; - ondersteunen van het kind en de ouders tijdens bovengenoemde processen. 3.1.4 Verpleegtechnische handelingen Het verpleegtechnisch handelen van de ICN verpleegkundige wordt gekenmerkt door een uitgebreid handelingsrepertoire voor bewaking, ondersteuning en/of overname van de vitale functies. Bij de uitvoering van verrichtingen of handelingen is een belangrijk verschil dat de te hanteren werkwijze mede bepaald wordt door de duur van de zwangerschap en het ontwikkelingsniveau van de pasgeborene. Op deze gebieden onderscheidt zij zich duidelijk van verpleegkundigen met alleen een initiële opleiding en andere gespecialiseerde verpleegkundigen. 3.1.5 Zorg voor de omgeving Specifiek voor de ICN verpleegkundige is de zorg voor: het aanbieden aan de pasgeborene van een veilige en hygiënische omgeving; het streven naar een positief stimulerende omgeving; de woonomgeving, door ouders te adviseren over de aspecten waaraan de woonomgeving voor een kind moet voldoen en waar nodig verwijzen naar andere hulpverleners. 3.1.6 Begeleiden en instrueren van ouders De begeleiding van ouders is een specifieke taak van de ICN verpleegkundige, dit betekent dat zij: ouders stimuleert contact te leggen met hun kind met als doel een gezonde ouder-kind relatie op te bouwen; ouders verpleegtechnische vaardigheden aanleert, zodat zij deze in de thuissituatie bij hun kind kunnen toepassen; LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 5 van 12
de ouders informatie verstrekt en structureel gesprekken organiseert met verantwoordelijke artsen en actief deelneemt aan deze gesprekken; afspraken maakt over participatie van de ouders bij de zorg van het kind; de ouders begeleidt en ondersteunt in de relatie tot hun kind en het ziektebeeld; ouders en gezin begeleidt en ondersteunt bij het stervensproces van het kind. 3.1.7 Evalueren van en rapporteren over de zorg Hierin zijn geen verschillen te duiden tussen verpleegkundige en ICN verpleegkundige, zij het dat de inhoud bepaald wordt door de handelingscontext. 3.2 Preventie en GVO De ICN verpleegkundige neemt maatregelen ter voorkoming van infecties, gerelateerd aan de immunogecompromiteerde toestand van patiënten op de NICU-afdeling. De ICN verpleegkundige voorkomt accidentele verwijdering van therapeutische of diagnostisch hulpmiddelen. De ICN verpleegkundige past preventie toe. De wijze waarop deze wordt uitgevoerd, wordt mede bepaald door de ontwikkelingsfase van de pasgeborene. Van de ICN verpleegkundige wordt verwacht dat zij in staat is non-verbale signalen van de pasgeborene en verbale en non-verbale signalen van de ouders op juiste wijze te interpreteren. 3.3 Coördineren en organiseren van zorg De ICN verpleegkundige dient in staat te zijn verantwoordelijkheid te dragen voor de organisatie van de zorg rond individuele zorgvragers. Zij kan overleg voeren met de eigen en andere disciplines. Daarnaast kan de ICN verpleegkundige een zorginhoudelijke regiefunctie vervullen. Hierin verschilt zij niet van de coördinatie en organisatie van zorg door verpleegkundigen. Specifieke ICN verpleegkundige vaardigheid is wel: de coördinatie van verrichtingen die, na overleg met de ouders, door de ouders uitgevoerd zullen worden; de opstelling als intermediair tussen het kind / ouders en andere hulpverleners. 3.4 Kwaliteitszorg en deskundigheidsbevordering Ook op het gebied van kwaliteitszorg en deskundigheidsbevordering heeft een ICN verpleegkundige haar verantwoordelijkheden en taken. In dat opzicht verschilt zij niet van een verpleegkundige, zij het dat het object gekleurd wordt door de patiëntencategorie, de gespecialiseerde NICU-setting en de zeer snelle ontwikkelingen binnen het vakgebied, waarbinnen de verpleegkundige zorg wordt verleend. De ICN verpleegkundige verleent gevraagd en ongevraagd, consult aan andere hulpverleners. Het specifieke van de consultatie is gelegen in de ervaringskennis van ICN verpleegkundigen m.b.t. de uitvoering van complexe observaties en interventies, waarbij niet op de standaardprocedures kan worden teruggevallen c.q. de ervaringskennis m.b.t. pasgeborenen met specifieke gezondheidsproblemen en/of in problematische psychosociale situaties. Ook op het gebied van onderzoek en onderwijs heeft een ICN verpleegkundige haar verantwoordelijkheden en taken. Specifiek voor de verpleegkundige vaardigheid is het ondersteunen en (mede) uitvoering geven aan onderwijs en wetenschappelijk onderzoek waarbij het object gekleurd wordt door de patiëntencategorie en de gespecialiseerde NICUsetting waarbinnen de verpleegkundige zorg wordt verleend. LRVV Deel 2: Opleiding Intensive Care Neonatologie Verpleegkundige november 2001; blad 6 van 12