Rapportage Energiebus Van Ewsumstraat e.a., Hoogkerk Datum: 11 mei 2011 kenmerk 11200
Inleiding In het kader van het project "De Energiebus" voert de Woonbond in samenwerking met het Woonbond Kennis- en Adviescentrum (WKA) een globaal onderzoek uit in uw woningcomplex en krijgt u advies over mogelijke energiebesparende maatregelen. De huurdersorganisatie is opdrachtgever en dankzij een financiële bijdrage van het ministerie van BZK is de prijs voor dit onderzoek gereduceerd. Voorafgaand inventariseren we de kansen op energiebesparing in uw complex. Indien die kansen aanwezig zijn, doen we nader onderzoek. De voorwaarde is, dat met gangbare maatregelen, zoals aanbrengen van isolatie of vervangen van de installatie, een aanzienlijk deel van de huidige energiekosten te besparen zijn. Verder moet het om een redelijk aantal woningen gaan. We kijken ook naar de binnenmilieukwaliteit, zoals de aanwezigheid van open verbrandingstoestellen, en de kwaliteit van de ventilatievoorzieningen. Tijdens het onderzoek bezoeken we een aantal woningen en bekijken we welke problemen er spelen. Bijvoorbeeld hoge energiekosten, tocht, vocht of geen goede ventilatie. Deze rapportage bevat een globaal advies om aan te geven welke kansen er liggen aan energiebesparende maatregelen en welke kansen er liggen om meteen ook andere problemen, zoals vocht en tocht op te lossen. Zo mogelijk voeren we met de Energiebesparingsverkenner van Agentschap NL een besparingsberekening uit. Dit advies wordt samen met u aangeboden aan uw verhuurder. Daarbij krijgt deze de mogelijkheid om een eerste reactie te geven. Met dit globale onderzoek en advies hopen we een eerste aanzet te geven tot een daadwerkelijke verbetering van de energieprestatie en van het wooncomfort van uw woningcomplex. Inhoud 1. Huidige situatie blz. 3 2. Huurders en verhuurder blz. 5 3. Mogelijke verbeteringen blz. 6 4. Mogelijk resultaat blz. 7 5. Foto s blz. 8 2
1. Huidige situatie Het complex is gelegen in Hoogkerk in de gemeente Groningen en omvat ongeveer 75 woningen met een oppervlak van ongeveer 65 m². De meeste woningen zijn twee onder één kap. De wijk is een beschermd dorpsgezicht. De woningen zijn gebouwd in 1912 en ongeveer 20 jaar geleden gerenoveerd. De verhuurder is Woonstade. Dit is een corporatie met bijna 2000 woningen. De corporatie is momenteel in gesprek over een fusie. Comfortklachten bewoners Er zijn veel klachten over vocht en tocht. Daarnaast zijn er klachten over onvoldoende ventilatie. Huidig energiegebruik De woningen beschikken over individuele verwarming. Van 8 woningen is het gasverbruik bekend. Het gemiddelde verbruik ligt op ongeveer 1750 m 3 gas. De verbruiksperiode is mei 2009 tot mei 2010. Omgerekend naar een normaal jaar, komt dit neer op 1590 m 3 gas per jaar. Dit is inclusief het gasverbruik voor warm water en koken. Isolatie Het complex is oorspronkelijk niet geïsoleerd, maar in 1992 is het gerenoveerd. Er is toen dubbele beglazing aangebracht in de hele woning, met uitzondering van de voordeur en soms een raampje in de kopgevel. Er zijn nieuwe betonvloeren aangebracht. Deze zijn gestort op zand, met een isolatielaag van vermoedelijk ongeveer 4 cm polystyreenschuim. Onder het nieuw aangebrachte zand is ook een kunststof folie gelegd. De gevels zijn spouwmuren. De spouwbreedte lijkt volgens tekening zeker zo n 5 cm. Bij open voegen meten we verschillende waarden, maar vaak 5 tot 6 cm. Alleen een klein stukje achtergevel is steens zonder spouw. De spouw is niet nageïsoleerd. Wel zijn aan de binnenzijde voorzetwanden met isolatie aan gebracht. Vermoedelijk ongeveer 5 cm. Dit zou er op kunnen duiden dat de spouw te ernstig vervuild is om te isoleren. Ook is waarschijnlijk dakisolatie aangebracht aan de binnenzijde tegen het dakbeschot op de slaapverdieping. Vermoedelijk ook omstreeks 5 cm. De zoldervloer van de vliering is in principe voorzien van losse dekens minerale wol. Volgens de bewoners is het niet bij alle woningen en niet overal op de zoldervloeren aanwezig. De bewoners zouden dit zelf hebben moeten aanbrengen met beschikbaar stelling van het materiaal. Verwarming en warm water De woningen worden verwarmd door middel van combiketels, vermoedelijk VR. De ketels zijn bij de renovatie in 1992 geplaatst. In een brief aan een bewoner wordt gesteld dat vervanging voorzien is in 2011. Feitelijk zijn er in ieder geval twee vervangen. De toestellen zijn open toestellen in de schuur die aan de woning aangebouwd is. Luchttoevoer wordt soms alleen gerealiseerd door een klein rooster boven de deur dat bovendien afsluitbaar is. Dat is te weinig. Bovendien wordt er door de mechanische afvoer daar ook nog afgezogen. Bij onvoldoende toevoer kunnen rookgassen terugslaan in de ruimte. De leidingen van de CV zijn op de begane grond ingestort in de betonvloer. Warm water wordt geleverd door de combiketel. 3
Vocht en ventilatie Er zijn vele vochtklachten. Een van de belangrijkste is optrekkend vocht bij de muren vanuit de fundering. Door plaatsing van de voorzetwanden aan de binnenzijde zijn op de meeste plaatsen geen vochtproblemen zichtbaar of meetbaar. Gemeten is met sovereign dual probe moisture master die tot 2 cm diep in de constructie vocht kan meten. De schaal loopt voor steenachtig materiaal van 0 tot 10, waarbij 10 verzadigd is met vocht. Op plaatsen waar de gevel niet achter voorzetwanden weggewerkt is, zoals bij de achterdeur, meten we steeds een verhoogde vochtconcentratie, ook in woningen waar de bewoners geen klachten hebben. Soms niet meer dan 4, maar vaak ook 8 of meer. Ook bij tegelwanden van douche en toilet, waarbij tegels direct op de wand geplaatst zijn, is vaak een verhoogde vochtigheid te meten. Met waarden van 6 en meer. Dit vocht is vanwege de tegels niet zichtbaar. De conclusie is éénduidig dat hier sprake is van optrekkend vocht in de gevels vanuit de ondergrond. De gevels hebben aan de onderzijde geen trasraam van klinkers, die optrekken van vocht voorkomen. Ook noemen meerdere bewoners dat bij verwijdering van de vloerbedekking op de begane grond de betonvloer zelf volledig verzadigd bleek met vocht. Het optrekkend vocht vanuit de gevels lijkt hiervoor geen voldoende verklaring. Daarom zouden ook de vloeren zelf nader onderzocht moeten worden op het doorlaten van vocht vanuit de ondergrond. Condensatie van vocht van binnenuit kan hiervoor niet de oorzaak zijn. Daarnaast zijn er veel klachten over vocht in de douches. Dit hangt samen met de mate van het douchegebruik en de ventilatie hiervan. De meeste woningen worden gemiddeld met zo n vier personen bewoond, zodat het douchegebruik vrij intensief is. Ook kan in de douche de wandafwerking een rol spelen bij het al of niet optreden van schimmel of afbladeren van verf. Ventilatievoorzieningen algemeen De toevoer is natuurlijk en de afvoer is mechanisch. De toevoer vindt plaats via openingen in de gevel, dat zijn hier klepramen, ventilatieroosters en draairamen. Woonkamer met open keuken: In de woonkamerramen zijn één of meer klepramen die een open/dicht stand hebben. Ook zijn er steeds één of meer glasroosters. Daarmee is hier de toevoer in principe meestal voldoende en goed bruikbaar. Alleen is één rooster wel weinig. Slaapkamers: Hier is soms alleen een klepraam met open/dicht stand aanwezig. Soms is er ook een glasrooster en soms is er een draairaam. Alleen een klepraam is niet bedieningsvriendelijk, omdat het niet goed regelbaar is. Een rooster is beter bruikbaar. Bewoners willen vaak ook graag een draairaam om te kunnen luchten. Badkamer: Toevoer: de deur van de badkamer is soms voorzien van rooster in of spleet onder de deur. Vaak ontbreekt voldoende toevoermogelijkheid van warme binnenlucht. In de gevel is een raam aanwezig. Soms kan dat open, vaak is er alleen een rooster als toevoer in de gevel. Als het raam langdurig als toevoer gebruikt wordt, koelt de badkamer erg af. Hierdoor krijgt schimmelvorming een kans, zelfs bij goede ventilatie. Daarom dient het raam alleen gebruikt te worden om kort te luchten, bijvoorbeeld een half uur. Verder dient de spleet onder de binnendeur voor toevoer van (warme) binnenlucht en het ventilatiekanaal voor afvoer aanwezig te zijn. 4
De afvoer is mechanisch met een individuele ventilator. Deze hangt in de schuur en zuigt af in schuur, keuken, toilet en badkamer als deze beneden is. Deze ventilatoren zijn nog standaard wisselstroomventilatoren en vermoedelijk ook van de renovatie. Er heeft sindsdien volgens de bewoners geen onderhoud hieraan plaats gehad. Voor een goede werking moet dit iedere 3 tot 5 jaar gedaan worden. Bediening: een meerstandenknop in de keuken. In de badkamers die boven liggen is soms een ventilator geplaatst, gekoppeld aan de lichtknop. Deze voert wel goed af als die aan staat, maar blokkeert juist de afvoer als die uit staat. Ook met een nadraaitijd van enkele tientallen minuten wordt er onvoldoende afgevoerd. Meting ventilatie afvoer in m 3 /uur (stand 1/2/3) woning keuken badkamer toilet schuur v. Ewsumstraat 9 15 / 28 / 28 Bov:0 / 45 / / 10 / / 30* v. Ewsumstraat 7 / / ong 50* Nvt / / 0 v. Ewsumstraat 11 27 / 55 / 55 / / 5 / / 30* v. Ewsumstraat 4 37 / 41 / 41/ / / 11 / / 5 Elmersmastraat 3 0 / 0 /12 / / 36 / / 10 Norm (hoog) 100 50 25 * niet goed te meten, werkelijke afvoer mogelijk hoger. In het toilet moet 25 m 3 per uur gehaald worden, in de badkamer 50 m 3 per uur en in de open keuken zou ongeveer 100 m 3 per uur gehaald moeten kunnen worden (norm afhankelijk van oppervlak vertrek). De werkelijke hoeveelheden zijn vrijwel overal veel te laag. Vooral in douches wordt dat als groot probleem ervaren. Conclusie: de ventilatie toevoermogelijkheden zijn in de woonkamer goed. In de slaapkamers is het beeld verschillend. Formeel wordt wel aan de voorschriften voldaan, maar de gebruiksvriendelijkheid is soms slecht. 2. Huurders en verhuurder. De huurders zijn georganiseerd in een huurdersvereniging en vertegenwoordigt een groter gebied. Daarnaast is er een bewonerscommissie in oprichting. Ongeveer 10% van alle bewoners van Woonstade is lid van de huurdersvereniging. Van de onderzochte woningen is ongeveer 20% van de bewoners lid. De vereniging heeft 4 keer per jaar overleg met de verhuurder. De sfeer van het overleg is goed. De verhuurder heeft geen plannen met de woningen. Energiebesparende maatregelen zijn voor de betreffende huurdersorganisatie tot nu toe nauwelijks onderwerp geweest. De achterban heeft weinig interesse voor dit onderwerp. Er is met de verhuurder over energiebesparing gesproken, tot op heden heeft de verhuurder weinig interesse voor dit onderwerp. Aanleiding tot deelname De huurdersorganisatie voert de volgende redenen aan: problemen met betrekking tot vocht en binnenmilieu. 5
3. Mogelijke verbeteringen Verwarming en warm water De huidige Cv ketels zijn met 19 jaar zeker aan vervanging toe. Bovendien zijn het open toestellen met onvoldoende gegarandeerde luchttoevoer. Nieuwe ketels zullen gesloten toestellen zijn die veiliger zijn. De huidige ketel is vermoedelijk een VR ketel, nieuwe HR ketels zijn zuiniger, ook bij de warmwatervoorziening. Isolatie De woningen hebben bij de renovatie al een redelijk isolatieniveau gekregen. Het verder verbeteren van het isolatieniveau is niet eenvoudig. Er zijn wel enkele kleinere maatregelen mogelijk: - dubbel glas voordeuren (HR++ glas); - zoldervloer isolatie controleren en waar nodig verbeteren. Dan ook zolderluik beter isolerend maken; - tochtwering controleren en waar nodig verbeteren; - nadat optrekkend vocht is opgelost, nagaan of spouwmuurisolatie alsnog mogelijk is. Ventilatie De mechanische afvoer zal vervangen moeten worden. Er kan dan meteen voor zuiniger gelijkstroom ventilatoren gekozen worden. Daarbij ook nagaan of de ventilatiekanalen op orde zijn. De ventilatie van de douches boven ook goed functionerend maken, niet alleen met lichtknopventilator. Incidenteel is het wenselijk om de ventilatie toevoer in de slaapkamer te verbeteren. Overige vochtproblemen Het lijkt onvermijdelijk om de gevels te moeten impregneren op vloerhoogte, zodat een vochtscherm het optrekkend vocht onmogelijk maakt. Ook moet nader onderzoek duidelijk maken of de vloer zelf ook bijdraagt aan optrekkend vocht. Zo ja, dan zal ook daar iets aan gedaan moeten worden. 6
4. Mogelijk resultaat De situatie is doorgerekend met de "Energiebesparingsverkenner" van Agentschap NL (voorheen SenterNovem). Dit is op basis van een aantal standaard referentiewoningen. Die situatie is nooit helemaal gelijk en daarom is het niet meer dan indicatief. Omdat er geen grote energiebesparende maatregelen voor de hand liggend zijn is er slechts beperkt gerekend. Er is gekeken wat het theoretisch huidig verbruik ongeveer zou moeten zijn, vervanging ketel en naisolatie van de spouwmuur is doorgerekend. Het vervangen van het nog aanwezige enkel glas door dubbel glas is te specifiek om door te kunnen rekenen. De uitgangspunten zijn: ééngezinshoekwoningen bouwjaar 1912, 65 m² oppervlak, Huidige situatie: matige gevelisolatie, matige vloerisolatie, matige dakisolatie, dubbel glas hele woning en VR combiketel. Gemiddeld vier bewoners per woning. Werkelijk Theoretisch nu Theoretisch na verbetering Verwarming en warm water 1590 m 3 gas 1400 m 3 gas 1090 m 3 gas Het huidige werkelijke verbruik van de acht woningen ligt hoger dan theoretisch te verwachten. Maar er zullen grote onderlinge verschillen zijn en daarom is het gemiddelde van deze acht woningen een niet helemaal betrouwbare indicatie. De betere gevelisolatie zou enige besparing opleveren, maar is niet indrukwekkend groot. De Nieuwe CV ketel levert meer op. Totaal een besparing van ongeveer 20%. De in hoofdstuk 3 genoemde overige maatregelen kunnen zeker ook bijdragen, maar zijn niet goed te berekenen. Het vervangen van de huidige ventilatoren door gelijkstroomventilatoren levert een kleine energiebesparing op. Dit is in de orde van 200 kwh per woning. Dit rapport is een eerste aanzet tot de daadwerkelijke verbetering van de energieprestatie van uw complex. Aangezien de Energiebesparingsverkenner een globaal rekeninstrument is, kunnen we geen nauwkeurige berekening maken van de besparingen die de diverse maatregelen opleveren. Ook kunnen we slechts globaal onderscheid maken tussen de verschillende woningtypes. Een nauwkeurige berekening is wel mogelijk door middel van een energieprestatieadvies. Met een dergelijk advies kunnen zowel de huidige situatie als de gewenste situatie berekend worden. Het is daarbij tevens mogelijk om een aantal keuzevarianten op te stellen. Onno van Rijsbergen 7
Bijlage foto s Aanzicht twee meest voorkomende woningtypes 8
Vochtschade in schuur en in woonkamer binnenwand bij douche CV ketel met afvoer. Mechanische ventilatie Rooster toevoerlucht 9
Douche met vochtprobleem Bovenverdieping. Ventilator aan lichtknop gekoppeld. Als uit dan afvoer nul. meterkast droog, leidingdoorvoeren dicht zoldervloerisolatie niet overal aanwezig? Uitvoering niet optimaal 10