Eerste hulp bij wanprestatie / beëindiging van duurovereenkomsten 7 november 2013 Daan Beenders Aanpak Wat bepaalt de wet en wat leert de rechtspraak; do sand don ts in het licht hiervan 2 1
Welke acties kunnen onder meer worden ingesteld bij wanprestatie? Belangrijke acties zijn: i. nakoming (3:296 BW) ii. schadevergoeding (6:74 BW) iii. opschorting (6:52 BW; 6:262 BW) iv. ontbinding (6:265 BW) 3 Opschorting Opschorting Connexiteit (6:52 lid 2 BW) Uitbreidingen (6:53 BW en 6:56 BW) Beperkingen (6:54 BW en 6:55 BW) Opschorting bij wederkerige ovk: 6:262 BW Geen ingebrekestelling vereist en beroep op opschorting kan voor het eerst in gerechtelijke procedure worden gedaan, zie HR 8 maart 2002, NJ 2002, 199 (Hendrikx / Peters); maar onder omstandigheden mededelingsplicht, zie HR 17 september 2010, RvdW 2010, 1051 4 2
Schadevergoeding Is het BW bij een tekortkoming schuldenaarvriendelijk of schuldeiservriendelijk op het punt van schadevergoeding? 5 Schadevergoeding Wat is schade eigenlijk? 6 3
Schadevergoeding Artikel 6:95 BW: De schade die op grond van een wettelijke verplichting tot schadevergoeding moet worden vergoed, bestaat in vermogensschade en ander nadeel, dit laatste voor zover de wet op vergoeding hiervan recht geeft. Artikel 6:96 BW: Vermogensschade omvat zowel geleden verlies als gederfde winst. Verlies van een kans vergoedbaar? 7 Schadevergoeding Heeft de schuldenaar ruimte om zijn tanden te laten zien? 8 4
Schadevergoeding Als niet-nakoming vaststaat, heeft de schuldenaar in de regel geen verweer op het punt van tekortkoming en toerekenbaarheid Artikel 6:74 BW: Iedere tekortkoming ( ). Artikel 6:75 BW: Een tekortkoming kan de schuldenaar niet worden toegerekend indien zij niet is te wijten aan zijn schuld, noch krachtens wet, rechtshandeling of in het verkeer geldende opvattingen voor zijn rekening komt. 9 Schadevergoeding Geregeld discussie over causaal verband (in de zin van condicio sine qua nonverband) Bewijsmaatstaf: Voldoende mate van zekerheid Hoge drempel, maar.. Wat te doen als teleurgestelde crediteur in het geval van meerdere oorzaken dan wel bij twijfel over causaal verband? 10 5
Schadevergoeding Relevant HR 5 januari 2001, NJ 2001, 79 (Multi Vastgoed / Nethou): De crediteur is (bij het uitoefenen van zijn rechten bij een tekortkoming, toev. DJB) niet geheel vrij in zijn keuze, maar daarbij gebonden aan de eisen van redelijkheid en billijkheid, waarbij mede de gerechtvaardige belangen van de wederpartij een rol spelen. Wat betekent dit? 11 Schadevergoeding Verweer zit m vaak in de formaliteiten 12 6
Schadevergoeding Strikte toepassing van verzuim/ingebrekestelling regeling Hoe zat het ook alweer? Hoofdregel in artikel 6:82 lid 1 BW: schriftelijke aanmaning met redelijke termijn Uitzondering 1 in artikel 6:82 lid 2 BW: schriftelijke aansprakelijkstelling Uitzondering 2 in artikel 6:83 BW: verzuim zonder ingebrekstelling 13 Schadevergoeding Belangrijke nuance in HR 4 februari 2000, NJ 2000, 258 (Kinheim/Pelders) Wanneer ( ) de schuldenaar die ondeugdelijk heeft gepresteerd, nog de gelegenheid heeft alsnog deugdelijk na te komen, bestaat de mogelijkheid dat de schuldeiser ten gevolge van het gebrek in de aanvankelijk geleverde prestatie schade heeft geleden die hij niet zou hebben geleden indien aanstonds deugdelijk was gepresteerd, en die niet door de vervangende prestatie wordt weggenomen. In zoverre is de tekortkoming dan niet voor herstel vatbaar en is de nakoming blijvend onmogelijk in de zin van art. 6:74 en art. 6:81. 14 7
Schadevergoeding Ergo: bij gevolgschade geen verzuim nodig omdat sprake is van blijvende onmogelijkheid in de zin van artikel 6:74 lid 2 BW en artikel 6:81 BW Bij vertragingsschade en vervangende schadevergoeding (dus) wel verzuim nodig, zie resp. artikel 6:85 BW en artikel 6:87 BW Maar: 15 Schadevergoeding Nog meer nuance: HR 4 oktober 2002, NJ 2003, 257 (Fraanje/Gotte), artikel 6:83 BW is niet limitatief; redelijkheid en billijkheid spelen (ook) hier een rol Belangrijke toepassing bij spoedeisende gevallen, zie HR 22 oktober 2004, NJ 2006, 597 (Endlich/Bouwmachines Den Haag) Wel 3 voorwaarden: i. schriftelijke ingebrekestelling met termijnstelling is niet mogelijk dan wel niet zinvol, ii. schuldeiser doet het redelijkerwijs mogelijke om schuldenaar in de gelegenheid te stellen gebrek te herstellen, en iii. schuldenaar is echter niet bereikbaar dan wel reageert laks 16 8
Schadevergoeding Tot slot: HR 5 september 2008, RvdW 2008, 802 (Van der Leest/Gemeente Veghel); artikel 6:83 aanhef en onder b BW ziet niet op wettelijke rente over contractuele boete; gewoon een ingebrekestelling vereist 17 Ontbinding Ontbinding 6:265 BW; ontbindingsvrijheid Als nakoming nog mogelijk is, geldt verzuimeis (6:265 lid 2 BW) Kritiek in literatuur; Bakels (subsidiariteitstoets) en Hartlief (proportionaliteitstoets) 18 9
Ontbinding HR 22 oktober 1999, NJ 2000, 208 (Twickler / R.); afwijzing leer Hartlief HR 4 februari 2000, NJ 2000, 562 (Mol c.s. / Meijer Beheer); afwijzing leer Bakels HR 5 januari 2001, NJ 2001, 79 (Multi Vastgoed / Nethou); toch beperken? Nee, zie HR 4 november 2005, JOL 2005, 621 (Vermeer / Gemeente Tilburg) 19 Ontbinding HR 27 mei 2011, RvdW 2011, 683 (Elbrink/Halfman c.s.); aan ontbindingsverklaring te stellen eisen: Daarom kan in zijn algemeenheid niet de eis gesteld worden dat een dergelijke verklaring de gronden voor de ontbinding dient te vermelden teneinde rechtsgevolg te kunnen hebben. Dat brengt tevens mee dat de schuldeiser die in zijn ontbindingsverklaring wel een of meer gronden voor de ontbinding heeft genoemd (of die, eventueel desverlangd, alsnog gronden daarvoor heeft opgegeven) in rechte ook andere gronden aan de ontbinding ten grondslag mag leggen dan de reeds eerder door hem vermelde ( ). 20 10
Klachtplicht Klachtplicht ex artikel 6:89 BW: De schuldeiser kan op een gebrek in de prestatie geen beroep meer doen, indien hij niet binnen bekwame tijd nadat hij het gebrek heeft ontdekt of redelijkerwijs had moeten ontdekken, bij de schuldenaar terzake heeft geprotesteerd. Verstrekkend gevolg: verval van alle rechten! Ziet ook op bijvoorbeeld onrechtmatige daadsvordering, zolang de vordering feitelijk is gegrond op het niet-beantwoorden van de afgeleverde zaak aan de overeenkomst 21 Klachtplicht HR 23 maart 2007, NJ 2007, 176 (Brocacef/Simons): strekking en bewoordingen van artikel 6:89 BW brengen mee dat reikwijdte van dit artikel is beperkt tot gevallen van ondeugdelijke nakoming en niet ziet op gevallen waarin in het geheel geen prestatie is verricht HR 13 juli 2007, NJ 2007, 408 (WRA/Oldenhoeck): onderzoeksplicht kan in beginsel niet betrokken worden op de periode voorafgaand aan het moment dat de schuldenaar zijn prestatie verricht. Dit kan anders liggen indien de schuldenaar voorafgaande aan het moment van levering aan de schuldeiser gelegenheid biedt tot een inspectie van de af te leveren zaak 22 11
Klachtplicht HR 29 juni 2007, NJ 2008, 605 (Amsing/Dijkstra & Post): artikel 6:89 BW bestrijkt mede het geval dat de verkoper de zaak opnieuw aan de koper aflevert nadat hij daaraan herstelwerkzaamheden heeft verricht op verzoek (of na sommatie) van de koper HR 29 juni 2007, NJ 2008, 606 (Pouw/Visser): indien onderzoek door een deskundige nodig is, mag de koper de uitslag van dit onderzoek in beginsel afwachten zonder de verkoper van het onderzoek op de hoogte te stellen. Wanneer echter verwacht mag worden dat het onderzoek lang gaat duren, of zulks op enig moment blijkt, volgt uit de strekking van artikel 6:89 dat de koper aan zijn wederpartij onverwijld kennis dient te geven van dat onderzoek en de verwachte duur ervan 23 Klachtplicht HR 23 november 2007, NJ 2008, 552 (Ploum/Smeets): i. Artikel 6:89 BW geldt voor iedere rechtsvordering van de koper die feitelijk gegrond is op het niet-beantwoorden van de afgeleverde zaak aan de overeenkomst, ook indien door de koper op deze grondslag een rechtsvordering uit onrechtmatige daad wordt gebaseerd ii. Artikel 6:89 BW strekt er mede toe de schuldenaar in zoverre te beschermen dat deze erop moet kunnen rekenen dat de schuldeiser die meent dat de verrichte prestatie niet aan de overeenkomst beantwoordt, zulks met spoed aan de schuldenaar meedeelt iii. Het is de schuldeiser die dient te stellen en, bij gemotiveerde betwisting, te bewijzen dat en op welke wijze er tijdig en op een voor de schuldenaar kenbare wijze is geklaagd over de tekortkoming 24 12
Klachtplicht HR 11 juni 2010, 331, LJN: BL8297 (Kortenhorst / Van Lanschot): Het in artikel 6:89 BW bedoelde protest is vormvrij. Gezien de ratio van dit artikel kan niet steeds worden volstaan met de enkele mededeling aan wederpartij dat de door deze verrichte prestatie achter blijft; tevens informeren over de gestelde aard of omvang van de tekortkoming 25 Klachtplicht HR 25 maart 2011, RvdW 2011, 419 (Ploum/Smeets II): - op de koper rust in het kader van de klachtplicht een onderzoeksplicht en een mededelingsplicht; - naarmate de koper sterker erop mag vertrouwen dat de zaak beantwoordt aan de overeenkomst, mag van hem minder snel een (voortvarend) onderzoek worden verwacht; - de vereiste mate van voortvarendheid zal voorts afhangen van de ingewikkeldheid van het onderzoek. Als het gaat om een eenvoudige wijze van (laten) vaststellen of een vermoed gebrek ook aanwezig is, zal het onderzoek niet lang mogen duren. Als deze zekerheid echter alleen door langdurig en kostbaar onderzoek zal kunnen worden verkregen, dan zal de koper daarvoor de nodige tijd moeten worden gegeven; - het gebrek aan (tijdige) medewerking van derden komt niet zonder meer voor rekening van koper; - ook is van belang de vraag of de belangen van de verkoper al dan niet zijn geschaad en de ernst van de tekortkoming 26 13
Klachtplicht HR 15 april 2011, RvdW 2011/528 (Bloemert/Horenberg): Nu verkoper op grond van de koopovereenkomst was gehouden telkens na een klacht over non-conformiteit het gebrek te herstellen (artikel 7:21 lid 1 onder b BW) en nu na iedere poging tot herstel bleek dat het geleverde systeem nog niet naar behoren functioneerde, is telkens nadat verkoper daarvan op de voet van artikel 7:23 lid 1 BW (tijdig) in kennis was gesteld, ingevolge artikel 7:23 lid 2 BW ook telkens een nieuwe verjaringstermijn gaan lopen, zodat in casu de bevoegdheid van koper om tot ontbinding over te gaan niet was verjaard Voorts: ingevolge artikel 7:23 lid 2 BW verjaart een vordering tot schadevergoeding in beginsel door verloop van twee jaren nadat (tijdig) is gereclameerd over het gebrek dat die schade heeft veroorzaakt. Voor een vordering terzake van een andere schadepost als gevolg van een later aan het licht gekomen gebrek gaat een nieuwe verjaringstermijn lopen nadat terzake van dat later gebreken gebrek is gereclameerd. Dit is echter anders indien het gebrek aan de verkochte zaak, na herhaalde pogingen tot herstel daarvan, telkens terugkeert en telkens tot nieuwe gevolgschade leidt. 27 Klachtplicht HR 8 februari 2013, LJN: BX7195 (Kramer/Van Lanschot) De stelplicht en bewijslast met betrekking tot de vraag of tijdig is geklaagd als bedoeld in artikel 6:89 BW en artikel 7:23 BW komt pas aan de orde indien de schuldenaar onderscheidenlijk de verkoper/schuldenaar het verweer voert dat niet tijdig is geklaagd als bedoeld in genoemde artikelen. Voert de schuldenaar dit verweer niet, dan kunnen art. 6:89 en 7:23 BW niet worden toegepast. Voert de schuldenaar dit verweer wel, dan dient de schuldeiser gemotiveerd te stellen en zo nodig te bewijzen dat en op welk moment is geklaagd. Of die klacht tijdig in de zin van de art. 6:89 en 7:23 BW is geweest, hangt verder af van de overige omstandigheden van het geval. 28 14
Duurovereenkomst; algemeen Wat is een duurovereenkomst? Overeenkomst waaruit voortdurende of telkens terugkerende rechten en verplichtingen voortvloeien. Tegenovergestelde van duurovereenkomsten zijn overeenkomsten die voorbijgaande verbintenissen in het leven roepen 29 Duurovereenkomst; wanneer is daarvan nu precies sprake? Niet doorslaggevend is de duur van de overeenkomst Tekst van de overeenkomst belangrijk, maar niet doorslaggevend; let ook op considerans Beslissend is de wilsvertrouwensleer (Haviltex) Stilzwijgende overeenkomst (artikel 3:37 BW): gedragingen partijen - Bijvoorbeeld regelmatige leveranties tegen bepaalde condities (zie Vznr Rechtbank 's-hertogenbosch, LJN AS 5628, 10 februari 2005 (Albert Heijn/Peijnenburg). Anders: Rechtbank Zwolle, LJN AZ 9315, 26 oktober 2006 30 15
Duurovereenkomst; wanneer is daarvan nu precies sprake? 3.11. Naar het oordeel van de rechter gaat die stelling van Peijnenburg niet op en is er wél een contractuele verhouding tussen partijen. Partijen zijn door de jarenlange relatie, waarin Albert Heijn bestellingen deed die vervolgens door Peijnenburg werden uitgevoerd in een contractuele relatie tot elkaar gekomen waarin de een, Peijnenburg, er op mag vertrouwen dat de ander, Albert Heijn, bestellingen doet en de Albert Heijn er op mag vertrouwen dat die bestellingen worden uitgevoerd. ( ) Dat op het moment van doen van een bestelling mogelijk geen overeenstemming over de prijs bestond of bestaat maakt dat niet anders. 31 Duurovereenkomst; bepaalde en onbepaalde tijd Bepaalde tijd; niet alleen als er sprake is van een expliciete tijdsbepaling; bepaalde tijd kan ook blijken uit de strekking van de overeenkomst Wat als de overeenkomst stilzwijgend wordt voortgezet na ommekomst van de bepaalde tijd? 32 16
Duurovereenkomst; te voorkomen? Algemene voorwaarden Bijvoorbeeld: Een duurovereenkomst wordt alleen geacht te zijn tot stand gekomen indien dit schriftelijk en uitdrukkelijk door partijen is overeengekomen. Indien dat niet het geval is, doen partijen op incidentele basis zaken met elkaar en kunnen zij ter zake in het kader van de beëindiging van de relatie geen rechten aan een duurovereenkomst ontlenen. 33 Duurovereenkomst; toepasselijke regels Benoemde overeenkomsten. Specifieke wettelijke regelingen (Boek 7 BW). - Bijvoorbeeld: huurovereenkomst, arbeidsovereenkomst, opdracht en agentuurovereenkomst Onbenoemde overeenkomst. Geen specifieke wettelijke regeling - Bijvoorbeeld distributieovereenkomst, franchiseovereenkomst en licentieovereenkomst Regels van het algemene verbintenissenrecht 34 17
Duurovereenkomst; beëindiging algemeen In onderling overleg Contractuele beëindigingsregeling Opzegging Ontbinding op grond van tekortkoming (6:265 BW) Ontbinding van de overeenkomst op grond van onvoorziene omstandigheden (6:258 BW) 35 Duurovereenkomst; opzegging duurovereenkomst voor bepaalde tijd Opzegging alleen mogelijk indien de mogelijkheid van tussentijdse opzegging is overeengekomen Uitzondering: onvoorziene omstandigheden zo bepaalde de Hoge Raad in Mondia/Calanda (HR 21 oktober 1988, NJ 1990,439, r.o. 3.2): Een voor bepaalde tijd gesloten overeenkomst kan, zo tussentijdse opzegbaarheid niet is bedongen, in beginsel niet eenzijdig tussentijds door opzegging worden beëindigd. Weliswaar is niet geheel uitgesloten dat op dit beginsel een uitzondering wordt aangenomen, maar een dergelijke uitzondering kan slechts haar grond vinden in onvoorziene dat wil zeggen niet in de overeenkomst verdisconteerde omstandigheden, die niet voor rekening van de opzeggende partij komen en die van zo ernstige aard zijn dat de wederpartij naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid instandhouding van de overeenkomst tot het overeengekomen tijdstip niet mag verwachten. 36 18
Duurovereenkomst; opzegging duurovereenkomst voor bepaalde tijd Wat haalt de toets? Artikel 6:258 BW; rechterlijke inmenging nodig? Opzegtermijn? 37 Duurovereenkomst; duurovereenkomst voor onbepaalde tijd Is de overeenkomst voor onbepaalde tijd opzegbaar? Kakkenberg/Kakkenberg (NJ 1995/437, r.o. 3.5.2): De vraag of een overeenkomst opzegbaar is moet worden beantwoord aan de hand van de redelijkheid en billijkheid waarbij alle omstandigheden van het geval een rol spelen. Niet alleen de omstandigheden die de aard/inhoud van de overeenkomst bepalen zijn van belang. 38 19
Duurovereenkomst; duurovereenkomst voor onbepaalde tijd Latour/De Bruijn (NJ 2000/120, r.o. 3.6): Bij gebreke van een wettelijke of contractuele regeling daaromtrent zal de vraag of de opzegging in een concreet geval het beoogde rechtsgevolg heeft gehad, beantwoord moeten worden aan de hand van redelijkheid en billijkheid in verband met de omstandigheden van dat geval. Ook indien uit de aard van een specifieke distributieovereenkomst zou volgen dat zij in beginsel zonder meer opzegbaar is, kunnen de eisen van redelijkheid en billijkheid in verband met de concrete omstandigheden van het geval meebrengen dat opzegging slechts tot beëindiging leidt indien een voldoende zwaarwegende grond voor opzegging bestaat. 39 Duurovereenkomst; duurovereenkomst voor onbepaalde tijd Nieuwe loot aan de stam: Gemeente De Ronde Venen / SNU en Stedin ( HR 8 oktober 2011, LJN BQ9854: Of en, zo ja, onder welke voorwaarden [een duurovereenkomst die is aangegaan voor onbepaalde tijd] opzegbaar is, wordt bepaald door de inhoud daarvan en door de van toepassing zijnde wettelijke bepalingen. Indien, zoals hier, wet en overeenkomst niet voorzien in een regeling van de opzegging, geldt dat de overeenkomst in beginsel opzegbaar is. 40 20
Duurovereenkomst; duurovereenkomst voor onbepaalde tijd De eisen van redelijkheid en billijkheid kunnen in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst en de omstandigheden van het geval meebrengen dat opzegging slechts mogelijk is indien een voldoende zwaarwegende grond voor de opzegging bestaat (HR 3 december 1999, LJN AA3821, NJ 2000/120). Uit diezelfde eisen kan, eveneens in verband met de aard en inhoud van de overeenkomst en de omstandigheden van het geval, voortvloeien dat een bepaalde opzegtermijn in acht moet worden genomen of dat de opzegging gepaard moet gaan met het aanbod tot betaling van een (schade)vergoeding. Recent bevestigd: HR 14 juni 2013, LJN BZ4163 (Koninklijke Auping/Beverslaap) 41 Duurovereenkomst; wijze van opzeggen Bepaling overeenkomst Indien overeenkomst hierover niets bepaalt, gelden er in beginsel geen formele vereisten Maar: doctrine en rechtspraak: opzegging moet duidelijk en ondubbelzinnig plaatsvinden bv: X/Grolsch (Rb Almelo 1 februari 2006; NJF 2006/179) en Novum Nieuws/Mountain Media (Vz Rb Arnhem 8 september 2008; LJN: BF0019. En soms motivering 42 21
Duurovereenkomst; opzegtermijn Kakkenberg/Kakkenberg (NJ 1995/437): Lengte van de opzegtermijn is afhankelijk van de wederzijdse belangen van partijen. Daarnaast zijn ook de aard en gewicht van de redenen van opzegging van belang Opzegtermijn moet redelijk zijn 43 Duurovereenkomst; vuistregels F.M. Smit (Advocatenblad 1993, p. 371 e.v.): - contractsduur 0-2 jaar: opzegtermijn 3 maanden - contractsduur 2-4 jaar: opzegtermijn 6 maanden - contractsduur 4-10 jaar: opzegtermijn 8-12 maanden - contractsduur meer dan 10 jaar: opzegtermijn 1-2 jaar 44 22
Duurovereenkomst; vuistregels Barendrecht/Van Peursem minimaal 3 maanden, maximaal 3 jaar: - contractsduur tot twee jaar, opzegtermijn 3 maanden - contractsduur 2-10 jaar, opzegtermijn 1,2 maand per contractsjaar - na 10 jaar, 0,8 maand per extra contractsjaar 45 Duurovereenkomst; vuistregels Maar kijk uit! - investeringen door potentieel opgezegde partij? - afhankelijkheid potentieel opgezegde partij? - gewekt vertrouwen dat duurovereenkomst nog langer voortduurt? 46 23
Duurovereenkomst; schadeloosstelling naast opzegging Schadeloosstelling i.p.v. (gedeelte) opzegtermijn Hoe te berekenen? Bovendien: Mattel/Borka (NJ 1991,742) - Redelijkheid en billijkheid kunnen meebrengen dat naast een redelijke opzegtermijn ook een schadevergoeding verschuldigd is. In casu investeringen die niet kunnen worden terugverdiend 47 Duurovereenkomst; opzegging wegens dringende reden Opzegging met onmiddellijke ingang of korte opzegtermijn is mogelijk wegens dringende redenen: Pon-Porsche/K (Pres. Rb Breda 25 mei 1988, KG 1988, 248) DHA/Van Huystee (Pres. Rb Den Haag 19 maart 1991, KG 142) Megius/Wilux (Hof Amsterdam 16 juli 1992, 550/92 SKG) Uniqfill/Intos (Vznr Haarlem 24 mei 2004, LJN AP 0057) Albert Heijn/Peijnenburg (Vznr Rechtbank 's-hertogenbosch 10 februari 2005, LJN AS 5628) Eis: duidelijk en onverwijld aangeven de reden van opzegging 48 24
Vragen? 49 25