Onderzoek Huidige Identiteit

Identiteit & Branding Overtoomse Veld Onderzoek Huidige Identiteit Fase I- Deel A 1 februari 2006

Inhoudsopgave Inleiding 3 Stedelijke identiteit / Identiteit en Branding Overtoomse Veld 4 Onderzoeksmethode 5 Onderzoek huidige identiteit 6 Gebiedsthema s 7 Beschrijving gebiedsthema s 8 Rubrieken 21 Foto s 22 Harde Kaarten 26 Data 33 Observaties 39 Zachte kaarten 41 Interviews 44 Literatuur 48 Colofon 49 2

Inleiding De wijk Overtoomse Veld ligt in de Westelijke Tuinsteden van Amsterdam, tussen het ringspoor en de A10. Drie consortia werken samen met bureau Parkstad aan de vernieuwingsopgave. Far West is een belangrijke ontwikkelaar in het gebied Overtoomse Veld en achtte een nadere bepaling van de toekomstige identiteit van het gebied van belang voor de verdere ontwikkeling van de uitwerkingsplannen. Farwest heeft bureau WSA gevraagd hoe de ervaring met het werken vanuit identiteit en branding van gebieden van waarde kan zijn in het karakteriseren en positioneren van het toekomstige Overtoomse Veld. Het merk Overtoomse Veld zal sturend moeten werken in de nadere bepaling en afstemming van lopende uitwerkingsplannen voor het gebied. In het onderzoeksvoorstel Identiteit & Branding Overtoomse Veld (WSA, 02.07.2004) is een eerste aanzet tot vraagstelling, opgave en concept aanpak gegeven. Op basis hiervan is een processchema opgesteld, waarin de gehele aanpak van het project is weergegeven. In een Plan van Aanpak is het processchema per fase nader uitgewerkt. Het project verloopt in vier fasen; onderzoek huidige identiteit (1), marktanalyse (2), branding (3) en gebiedsvisie (4). Op 10 januari 2005 is het project in een startbijeenkomst gepresenteerd aan betrokken personen bij het stadsdeel en corporaties als partijen in de wijkvernieuwing. Het proces van communicatie over het project met vertegenwoordigers in de wijk is eveneens gestart. Deze rapportage is deel A van de eerste fase van het project; het onderzoek naar de huidige identiteit met als resultaat centrale gebiedsthema s. In deel B is een analyse lopende deelplannen opgenomen. 3

Stedelijke identiteit Identiteit & Branding Overtoomse Veld Stedelijkheid laat zich eenvoudig verbeelden, maar komt niet vanzelfsprekend tot stand. Het ontwikkelingsproces van de stad of een wijk wordt deels bepaald door autonome processen, die niet luisteren naar de logica van planvorming, beleidsvoornemens of publieke opinie. Een stedelijk leefmilieu ontwikkelt zich met de tijd onder invloed van vele factoren. Het is niet slechts afhankelijk van geplande fysieke vernieuwing; stedelijkheid ligt in de intensiteit van gebruik van de stad, de stedelingen zelf, hun gedrag en waardepatronen. Al deze aspecten zijn in onderlinge wisselwerking de dragers van de identiteit van een gebied. Identiteit is wat je bent, imago of reputatie wat je lijkt te zijn. Het collectief beeld van een stedelijk gebied is van grote invloed op de ontwikkeling van een werkelijke identiteit. Een gewenste identiteit verhoudt zich daarbij altijd tot de huidige. Identiteitsverandering gaat vooraf aan de opbouw van een nieuwe reputatie. Identiteit en Branding van gebieden is een innovatieve methode voor het opstellen van een ontwikkelingsstrategie op basis van de specifieke identiteit en kernwaarden van een gebied. Het bepalen van identiteit of branding van een gebied heeft als doel het ontwikkelen van een gedragen toekomstvisie en herkenbaar merk voor het gebied op basis van interpretatie van de huidige identiteit. Deze identiteit ligt besloten in de hardware (fysieke en ruimtelijke eigenschappen) en software (bevolking en leefstijlenbenadering). Deze methode is in het proces van gebiedsontwikkeling van waarde voor de verbetering van het imago, het aanspreken van specifieke doelgroepen en de positionering van het gebied binnen een grotere stedelijke regio en context. Naast de positionering van (een nieuwe identiteit van) het gebied speelt de merkidentiteit echter ook een rol in de interne clustering van betrokkenen bij de wijk zelf. Als doelstellingen van het project zijn benoemd de bepaling van: - de huidige identiteit van het gebied als medebepalend uitgangspunt voor de toekomst; - de toekomstige identiteit van het gebied Overtoomse Veld (mede op basis van projecten in het vernieuwingsplan); - hierin geïnteresseerde doelgroepen, hun leefstijlen en marktomvang; - bij de doelgroepen passende programma s en woonproducten (naar type, prijs en aantal); - het merk Overtoomse Veld als herkenbare identiteit en leefmilieu binnen de Westelijke Tuinsteden; - afstemming van (lopende) projecten binnen de ontwikkelingsstrategie op de gevonden merkidentiteit Een gemeenschappelijk gedragen toekomstidee kan zowel huidige als nieuwe bewoners en ondernemers aan het gebied binden. Dit kan alleen door een geloofwaardig en inspirerend toekomstbeeld van Overtoomse Veld neer te zetten. Het project I&B Overtoomse Veld verloopt in vier fasen: Onderzoek huidige identiteit In deze voorbereidende onderzoeksfase worden twee delen uitgevoerd: - onderzoek huidige identiteit - onderzoek lopende uitwerkingsplannen Marktanalyse In deze voorbereidende onderzoeksfase worden twee delen uitgevoerd: - Kwantitatief onderzoek naar waardering onderdelen plannen - Kwalitatief onderzoek / paneldiscussies Branding Bepaling merkidentiteit van Overtoomse Veld in de toekomst Gebiedsvisie Uitwerking resultaten in gebiedsvisie en communicatiestrategie 4

Samenhang onderzoeksvelden Onderzoeksmethode In het project is sprake van een combinatie van verschillende onderzoeken. Hierbinnen liggen verschillende relaties tussen onderdelen van de huidige identiteit, de lopende planvorming, marktwaarderingen van producten en bestaande en nieuwe doelgroepen. In het schema heden-toekomst, leefmilieu-fysiek milieu is aangegeven hoe deze onderzoeksvelden zich tot elkaar verhouden. Het onderzoek naar de huidige identiteit resulteert in centrale gebiedsthema s als de kernachtige uitkomst. De aangrijpingspunten voor de identiteit in de toekomst liggen hierin besloten. In een beschouwing van de gebiedsthema s tezamen met de planvorming wordt een hypothese ontwikkeld voor de merkidentiteit van de toekomst. De gebiedsthema s spelen zo een rol in de doorvertaling van de huidige situatie naar een mogelijke identiteit van het Overtoomse Veld van de toekomst. In de fase van Branding van het project kan deze toekomsthypothese in een brandingsessie met gebiedsbetrokkenen worden getoetst en gevalideerd. De kernwaarden en thema s, die tot brede herkenning leiden bij de deelnemers aan de branding vormen de basis voor de merkidentiteit van het Overtoomse Veld van de toekomst. Als de planvorming en verschillende, sectorale projecten aansluiten op de gevonden merkidentiteit, dan is er een belangrijke onderlinge versterking, die zal bijdragen aan een breed gedragen ontwikkeling naar een herkenbaar profiel van het woonmilieu in Overtoomse Veld. De onderdelen van het project leveren de volgende resultaten: Onderzoek huidige identiteit > gebiedsthema s Onderzoek lopende uitvoeringsplannen > analyse planvorming Marktonderzoek plandelen > marktwaardering Formulering hypothesen toekomst > perspectief identiteit Branding > merkidentiteit toekomst Uitwerking kernwaarden > afstemming gebiedsontwikkeling 5

Onderzoek huidige identiteit Het onderzoek naar de huidige identiteit van Overtoomse Veld is gebeurd op basis van een inventarisatie van feitelijke omstandigheden, zoals de fysieke en ruimtelijke situatie en data van bevolking e.d. Naast analyse van de fysiekruimtelijke aspecten is het gebied ook doorgelicht op de economische, sociale, culturele en bestuurlijke situatie. Er is een inventarisatie van bestaande gegevens. Inzicht in de historische ontwikkelingslijn vormt de basis voor een verklaring van de samenhang tussen deze verschillende aspecten en een verklarende analyse voor de huidige situatie. De zichtbare identiteit brengt tevens aspecten als gedrag, symboliek en waarderingspatronen van huidige bewonersgroeperingen in beeld. De centrale vraag is: welke karakteristieken zijn kenmerkend voor het huidige leefmilieu van Overtoomse Veld? (PvA I&B Overtoomse Veld, WSA, okt 2004) De volgende instrumenten van analyse zijn in het onderzoek gebruikt: - Brononderzoek; relevante literatuur met betrekking op meerdere facetten van de situatie en ontwikkelinggen in het gebied - Interviews; gericht op inzicht in de individuele percepties van het gebied vanuit diverse achtergronden - Excursies; gericht op eigen indrukken - Beeldrapportage; gericht op karakteristieke aspecten van locaties en (gebruik van) openbare ruimten - Data; feiten en cijfers in beeld tot grafieken verwerkte wijkgegevens gericht op overzicht op feitelijke omstandigheden en onderzoeksresultaten - Kaarten van het gebied; onderverdeeld naar harde en zachte karakteristieken Het directe resultaat hiervan is opgenomen onder Rubrieken. Het belangrijkste resultaat van het onderzoek naar de huidige identiteit van Overtoomse Veld vormt de beschrijving van een aantal centrale gebiedsthema s. Deze zijn op basis van meerdere, samenhangende eigenschappen van verschillende aard als kenmerkend gezien voor het gebied. Met elkaar vormen de thema s de specifieke omkadering van wat beschouwd kan worden als de huidige identiteit van het gebied. De beschrijving bij de thema s is gebaseerd op het onderliggend materiaal in de rubrieken. Door incidentele verwijzingen hiernaar worden de belangrijkste beweringen gerelateerd aan de bron van herkomst. (Lit nr.) vormt een verwijzing naar de literatuurlijst en (int.) vormt een (anonieme) verwijzing naar een citaat uit gehouden interviews. Hiermee ontstaat de relatie tussen bronmateriaal en interpretatie. Alle planvorming en mogelijke toekomstige situaties blijven hier buiten beschouwing. Dit komt aan de orde in het onderdeel perspectief, waar de hypothesen van de identiteit van het toekomstige Overtoomse Veld. 6

Gebiedsthema s Grensgebied Enclave Bufferzone Ruim anoniem Versleten Idealen Wachtruimte Spanningsveld Confrontatie Besloten culturen Mondiale ruimte 7

Grensgebied De wijk Overtoomse Veld ligt in de stedelijke zone tussen ring West van Amsterdam (A10) en het ringspoor ingeklemd tussen twee dijklichamen. Het gebied kan worden beschouwd als de rand van Amsterdam-West; vanuit het zwaartepunt van de westelijke tuinsteden vormt deze ringspoorzone het overgangsgebied naar de stad Amsterdam. In de mentale perceptie van Amsterdammers vormt de ringweg daarbij de psychologische grens. Binnen de ring woon je in Amsterdam; daarbuiten niet. (int) Ten noorden (Ziekenhuiscluster) en ten zuiden (World Fashion Centre) liggen gebieden, die zijn ingericht en functies hebben in directe relatie met de stedelijke ringcultuur. Ze zijn verbonden met het grootschaliger, stedelijk netwerk in de Noordvleugel van de Randstad. Het stedelijk programma op deze ringlocaties benut de merkidentiteit van Amsterdam als mondiaal bekende stad (30). De functies vormen een nieuwe centraliteit in het stedelijk netwerk met alleen een betekenisrelatie en historische link met het stadscentrum, dat deze omvangrijke functies zelf nooit zou kunnen herbergen. De huidige A10 zone accomodeert daarmee vooral stedelijk programma, dat vanuit de logica van mobiliteit en eisen van bereikbaarheid hier gepland is. Er bestaan geen herkenbare, functionerende relaties van Overtoomse Veld met de omliggende gebieden. Vooral via onderdoorgangen komt men in het gebied. Programmatisch noch ruimtelijk zijn er relaties met het ziekenhuis, het zakelijk en modecentrum of het mooie, rustige Rembrandtpark, dat echter wel deel uitmaakt van de wijk. De omliggende gebieden zijn niet van betekenis voor of van invloed op het karakter van Overtoomse Veld. Dit maakt Overtoomse Veld tot een ambivalente tussen- of overgangszone. Het gebied heeft een eigen karakteristiek, die minder evident is dan die van de aangrenzende gebieden met een eenduidige functie of sterk programma. Overtoomse Veld is een grensgebied. Overtoomse Veld is een gebied in de A10 strook waar geen stedelijke functies liggen, die direct op deze ringcultuur aansluiten. In het AUP is het gebied echter reeds als overloopgebied van Amsterdam gezien en bestemd, wat zich vooral toont in de aanwezige scholen met een bovenwijkse functie. Het zijn ook nu nog alleen deze scholenclusters in het gebied, die de relatie met een groter stedelijk verband belichamen en waar de centrale ligging van het gebied tot uitdrukking komt. 8

gemiddelde kostprijs naar buurtniveau Grensgebied Relatie/Invloeden van het buitengebied Het is een enclave door de A10, ziekenhuis, business gebied, spoor en dijk. Het gebied staat vol met verschillende begrenzingen (hekken, maar ook prikkeldraad, camera s ijzeren driehoeken etc.) [Observaties] Ligging van de Westelijke Tuinsteden wordt steeds centraler in de regio Huidige identiteit van O.V. is nu vleesch noch vis Er zijn weinig vergelijkbare nieuwbouwprojecten binnen de ring (voorkeur van woningzoekenden) en de prijzen liggen daar ruim hoger [Interviews] Het contrast van de ringcultuur met de herkenbare aspecten van de oorspronkelijke tuinstadidee in Overtoomse Veld zijn groot. De markante rode daken van wooncomplexen liggen op een zichtlocatie 1 min rijden na de billboards van het World Fashion Centre. (30, p6) Het gebied ligt als een begrensde enclave in de oksel van de stad en is zelf niet primair aangetakt aan het stedelijk netwerk. Het ligt zowel aan de buitenkant van de ring als aan de rand van de stadsuitbreidingen van de vorige eeuw. De grenzen van het grensgebied zelf zijn zuiver en scherp. Het ligt bij, maar niet ààn de ring. Je zit zo op de ring en je bent zo de stad uit. (int) Er heerst een algemene waardering voor deze snelle en goede bereikbaarheid, die echter ook zijn schaduwkant kent. Criminele jeugd, deels afkomstig van buiten het gebied, ziet dit als goede conditie voor snelle roofdiefstal. Overtoomse Veld is geen Amsterdam en geen Westelijke Tuinstad, maar kan hooguit leunen op de identiteiten van beide. Ligging van O.V. tussen de Sloterplas en de historische binnenstad 9

Bufferzone De conditie van Overtoomse Veld als grensgebied bracht zowel stagnatie als versnelling met zich mee. Hier heeft zich een stedelijke dynamiek voltrokken, die niet bepaald werd vanuit de sterke eigenschappen van het gebied zelf, maar vanuit ontwikkelingen in de maatschappelijke context en haar stedelijke omgeving. Overtoomse Veld is met name aantrekkelijk voor grote gezinnen, er zijn veel voorzieningen in de buurt en de huizen zijn relatief groot en goedkoop. (int) De tuinstad als vestigingsmilieu voor het gezin van de geschoolde, blanke arbeider en middenstanders is herkenbaar in de principes van het Nieuwe Bouwen; open bouwblokconfiguraties en een continue, openbare ruimte. De realisatie van de stadsuitbreiding (vanaf 1955) vormde tijdens de wederopbouw en woningnood van toen echter vooral een doelmatig functionele variant op het oorspronkelijk ideaal van de tuinstad uit de dertiger jaren. De zuivere idee is onder invloed van de sociaal-democratische wens tot brede toegankelijkheid van de welvaart gerealiseerd als efficiënt kwantitatieve oplossing voor de opgave van de massawoningbouw. (21) In de periode van rond 1975 is een clustering van bewonersgroepen met beperkte mogelijkheden op de lokale woningmarkt van de wijk ontstaan. De woningvoorraad met vooral portiek-etageflats in vier woonlagen op een plint en woningen met veel kamers, maar weinig oppervlak spelen hierin een centrale rol. Het gebied ging steeds sterker functioneren als enig mogelijke toewijzingsplaats voor mensen zonder keuzevrijheid. Overtoomse Veld werd de bufferzone van de Amsterdamse woningmarkt. Het huidige, hoge percentage corporatiebezit en allochtone bewoners in de wijk zijn indicatief voor het achterliggend mechanisme van het nu voltrokken proces. Er heeft zich een herkenbaar, grootstedelijk proces van voorspelbare concentratie afgetekend, die in omvang bepaald wordt door het achterland van de stad Amsterdam en het gereguleerd functioneren van de woningmarkt. Het gebied is een goedkoopte-eiland geworden. (int) Dit is nu haar zwakte, maar mogelijk ook haar kans en in ieder geval een onderscheidend vermogen in de context van Amsterdamse woonmilieudifferentiatie. 10

Overtoomse Veld Amsterdam Eigendomsverhouding Woninggrootte Voor de doorstroming van de huidige bewoners zullen onrendabele investeringen moeten worden gedaan. Er is binnen de huidige woningmarkt van Amsterdam geen vrije keuze door beperkt aanbod. Toekomstbeeld? Een diverse wijk, meer stad. Ik hoop dat problemen hiermee naar andere gebieden verschuiven. [Interviews] Verkoopbrochure Hof van Hoytema Bufferzone In de wijk heb je voornamelijk lage inkomens, met name geldt dat voor de allochtone gezinnen. (int) Het absorptievermogen van het bestaande leefklimaat in de wijk bleek voor deze eenzijdige en snelle instroom te beperkt. De logische, groeiende concentratie van bevolkingsgroepen met beperkte keuzevrijheid door laag inkomen, opleiding, cultuurachterstand of gezinsgrootte was mede de aanleiding tot vertrek van anderen. Er is wel degelijk armoede in de wijk. Soms komen kinderen met verkeerde schoenen naar de sportactiviteiten. Kinderen hebben dan maar één paar schoenen. (int) De armoede is groter dan je denkt, de achterstand, het wonen in een achterstandswijk, het niet spreken van de taal en het niet hebben van werk. Daarom moet er niet alleen worden geïnvesteerd in steen, maar ook in mensen. (int) Een gebrek aan herkenning met het ontstane leefklimaat lijkt bepalend voor de keuze tot vertrek van autochtonen. Niet zozeer de differentiatie in leefstijlen is genoemd als obstakel, alswel de omvang en snelheid van de verandering, die heeft geleid tot verlies aan sociale verbanden. (28, p 26 28, bijl 4) Vooral oudere autochtonen bleven achter. Belangrijke aanleiding hiervoor was ook het gebrek aan mogelijkheden tot doorstroming naar koopwoningen in de wijk. De versnelling van dit proces van concentratie is als een dubbele spiraal. Verschillende groepen in het gebied ondervinden hiervan de nadelen. Alle etnische groepen hebben onderling weinig contact, terwijl de behoefte onder allochtonen tot contact met autochtonen wel bestaat. Zij zien de noodzaak van integratie en emancipatie voor vooral hun kinderen het sterkst en deze kans wordt hen door de ontwikkelingen juist ontnomen. (27, p 50) Voor recente nieuwkomers met enige keuzemogelijkheid vormt het gebied vooral een pragmatische keuze. Woningzoekenden met interesse voor nieuwbouw blijken overwegend autochtone tweeverdieners, zowel ouderen als jongeren. Het zijn de huidige beperkingen in het aanbod op de regionale woningmarkt in combinatie met een gehandhaafd wensenpakket in prijskwaliteit, die hen voor het gebied Overtoomse Veld doen kiezen. (48) Deze fragiele voorkeur voor het gebied blijkt ook uit de interesse voor (tijdelijke) huur versus koop onder hen. 11

Versleten idealen Kenmerkend is het nog aanwezige bewustzijn van het ooit als kwalitatieve uitbreidingslocatie ontwikkelde gebied. Het karakter van de wijk is [nog steeds] dat het een groene wijk is met veel ruimte. (int) Het is juist de betekenis van het gebied die verschoven is. Met de verschuivende bewonersgroepen en afname van voorzieningenpeil, de veroudering van de complexen zelf en een algemeen veranderende cultuur heeft dit geleid tot een heel ander sociaalcultureel leven in de tuinstad dan destijds voorzien. Er is sprake van een versleten ideaal van het prettig alternatief van wonen in de stadsrand. Stedelijke lasten, geen suburbane lusten. De impressie die de meeste wooncomplexen geven is niet langer die van de zelfbewuste eenvoud, ooit met individuele ijverigheid en zorg onderhouden, passend in het idee van de wijkgedachte. (28, bijl 4) Het huidige beeld van de oudere complexen vertoont een armoedige achterstalligheid en berusting of desinteresse van gebruikers. De woningen zijn slecht, ze zijn vochtig, gehorig en niet meer van deze tijd. Met name de badkamers en de keukens zijn armoedig. (int) Dit maakt het gebied tot een verouderde enclave binnen een recente vernieuwing van de ringcultuur en andere stadsuitbreidingen. De ligging en bereikbaarheid vormen de belangrijkste troef om de stedelijke concurrentie met andere (nieuwere) wijken aan te gaan. Ruimtelijke identificatie vindt alleen plaats door de functies van gebouwen en ruimtes, niet langer door de impliciete betekenis van de tuinstad als ideaal woonmilieu. Er zijn bijna geen markante plekken in de buurt, behalve de Lidl. De Lidl is een ontmoetingsruimte, moeders ontmoeten elkaar bij de kassa. (int) Het schoolplein is het domein van de moeders en de kinderen. De mannen zijn op straat, op het AAplein, bij de Buurtvaders en bij de moskee. De jongeren zijn alleen maar op straat. (int) De ruimtelijke omgeving wordt op dit moment primair gewaardeerd als open ruimtelijke omgeving, omdat die in het dagelijks leven de mogelijkheid biedt tot ontlopen van confrontaties met anderen en het houden van overzicht. Je hebt hier geen opgepropt gevoel, er is altijd wel een stukje groen als je op straat loopt en je kunt overal door kijken, je hebt overzicht. (int) In een vergelijking met Overtoomse Veld wordt over jeugdproblematiek in de Baarsjes 12

Versleten idealen Weinig horeca in de wijk, maar wel thee drinken bij de Turkse bakker Binnenterreinen vaak ongebruikt en vervuild...er kan vaak nét niet gevoetbald kan worden. [Observaties] Huidige karakter wordt omschreven als: verouderd, eenzijdig en saai [Interviews] gezegd: De straten zijn smaller en dat werkt als een vergrootglas. Men zit er dan eerder bovenop. (int) Deze dichtheid kan echter ook juist tot escalatie leiden. Er is minder rivaliteit tussen de jongeren in een open ruimte zoals hier dan in sommige dichte delen van de Baarsjes. Daarom is de wijk qua ruimte wel geschikt, (vooral) de jongeren hebben veel ruimte buiten. (int) De huidige openbare ruimte is voorzien van universeel straatmeubilair, die aangeeft dat het hier gewoon een wijk van Amsterdam betreft. Sporen van vernieling en verschroeide bomen, geven echter aan dat dit gemiddeld Amsterdams peil niet zonder moeite te handhaven is. Daar waar eerste vernieuwing te zien is (Lidl supermarkt, Hof van Hoytema) staan deze geïsoleerd in de overheersende ruimte van Overtoomse Veld. Het gekleurde gevelbeeld van de Lidl is van een ongebreidelde vrolijkheid, die op deze plek opmerkelijk juichend aandoet. De hof van Hoytema is echter juist van een gangbaar architectonische verschijning, die overal in Amsterdam had kunnen staan. Vernieuwing in vorm of gebruik ligt nu ook het eerst voor de hand bij de leegstaande gebouwen (8). Het ondernemerschap in de wijk ervaart logischerwijs de effecten van een veranderende bevolkingssamenstelling. De mensen hebben weinig geld te besteden. (int) Het bestaand winkel- en productaanbod richt zich steeds sterker op de vraag van de sterk lokaal georiënteerde bevolking met een specifiek bestedingspatroon en productkeuze. Afnemende koopkracht en een ander koopgedrag van de bevolking leidt tot een ander aanbod afgestemd op het publiek. De lokale criminaliteit is regelmatig benoemd als oorzaak van vele problemen voor bevolking en de middenstand. (27, 28) Bewoners met andere wensen vertrekken uit de wijk vanwege deze verandering van productaanbod in de nabijheid van de woning en de toenemende reistijd voor boodschappen. Het veranderd aanbod in de wijk aan horeca of winkels oefent echter (nog) weinig aantrekkingskracht uit op andere groepen van buiten de wijk. Een buitenstaander komt hier hooguit met een gericht doel. De wijk staat ook hierdoor vooral op zichzelf. 13

Versleten idealen Het versleten ideaal is ook van toepassing op het verwachtingspatroon van zowel de eerste generatie immigranten als de vroege autochtone bewoners. Allen zien hier een op zich mogelijk goede leefomgeving kwalitatief teruglopen, terwijl zij er zelf geen doorslaggevende invloed op kunnen uitoefenen. Betrokkenen komen hiermee in een ongewenste positie en dreigen te worden gemarginaliseerd. Het moeilijk stuitbaar proces van stedelijke segregatie vormt voor alle groepen uiteindelijk een achteruitgang. Tegen de toekomst wordt, getuigen de tegenstrijdige berichten, verschillend aangekeken. Toch handhaven de blijvers zich binnen de wijk, waar zij niet weg zouden willen en waarvan zij zeggen de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. (28, p39) De toekomst wordt niet met veel vertrouwen tegemoet gezien: Veel gezinnen leven in armoede en zullen dus kiezen voor een beperkte opknapbeurt om de huurprijs niet te (ver te) laten stijgen. (int) de blanke arbeidersgezin en de middenstand een afhankelijkheid van publieke organisaties hadden, zijn het nu zowel de allochtone bewoners als oudere autochtonen, die geen directe invloed op het grootschalige vernieuwingsproces (kunnen) uitoefenen. In de traditie van Overtoomse Veld bepaalt ook hier de omgeving welke toekomst in het verschiet ligt. Toch zijn er meerdere mensen dagelijks en intensief bezig met de verbetering van het directe leefklimaat en organisatie van activiteiten in de wijk. Door het langlopende planningsproces, scepsis over de aandacht van de woningcorporaties op het schaalniveau van de Tuinsteden en recente, maatschappelijke gebeurtenissen ontbreekt een gezamenlijk gedragen beeld onder de verschillende gebiedsbetrokkenen op een werkelijk mogelijke toekomst van de wijk. Sloop (grijs) Handhaving (wit) volgens vernieuwingsplan Algemeen oordeel leefbaarheid (leefbaarheidsmonintor Slotervaart/Overtoomse Veld 2003) Het gebied vormt een omvangrijke wachtruimte voor de voorziene grootschalige fysieke vernieuwing. De grootschalige vernieuwing komt van buiten. Zoals in de ontstaansperiode, waar 14

Spanningsveld Het functioneren als stedelijke bufferzone heeft ertoe geleid dat er een concentratie is ontstaan van etnische groepen, die (ongewild) weinig contact onderling of met autochtonen hebben. Ik vind het zo apart dat u hier bent, zei het zusje van een van de leerlingen. Er komt nooit een Nederlander bij ons thuis (54) Hierdoor ontstaat wederzijds onbegrip en wantrouwen en wordt het voor de jeugd uit deze groepen extra moeilijk hun entree in de beroepspraktijk te maken. Over twee Marokkaanse rechtenstudentes wordt gezegd: Deze meiden konden geen stageplek vinden. Ze voelden zich gediscrimineerd op basis van hun etniciteit. Dit is een van de dingen die de jongeren op dit moment bezig houden Deze meiden staan voor een hele grote groep jongeren die wel willen maar geen gelijke kansen hebben in vergelijking met hun blanke studiegenoten. (int) Andere jongeren hebben te maken met het feit dat ze weinig toekomstperspectief hebben door een lage opleiding of omdat ze geen werk kunnen vinden. Het hebben van weinig inkomen en ook geen beter toekomstperspectief daarop, laat veel jongeren in de valkuil vallen van het snelle geld. Ook willen deze jongeren allemaal de nieuwste mobiel hebben. de jongerenhulp heeft direct te maken met de armoede waar sommige jongeren in leven. (int) Expressie van eigen identiteit van jongeren vindt plaats in de openbare ruimte als podium. Jongeren zonder dagelijks thema gaan, bij gebrek aan ruimte in de woning, vaak de straat op. Hun groepsgedrag is bepalend voor de identiteit van het gebied en (zeker bij uitvergroting ervan door de media) ook het imago. Dominantie van een minderheid bepaalt nog steeds de dagelijkse sfeer van de leefomgeving. (int) Geen werk, weinig geld, veel tijd zijn hierin bepalend, vooral onder hen die niet naar werk zoeken en bij wie de verveling toeslaat. (47, p265) Er is wel het buurthuis Oportuna, maar dat is niet genoeg als je bedenkt hoeveel jongeren er in deze wijk wonen. (1 trappenhuis, 10 gezinnen, ieder gezin gemiddeld 5 kinderen, 50 kinderen in één trappenhuis, in de huizen is veel te weinig ruimte voor de kinderen).(int) Dit legt ook een claim op de inrichting en beschikbare openbare ruimte. OV is geen aantrekkelijke plek voor de jongeren om in te wonen. Ze kunnen hier niet echt hun ei kwijt, er is hier niks voor ze, geen uitgaansgelegenheden, geen bios. (int) Alle pleinen zijn van asfalt, er is geen groen waar iets op te doen is. Het park wordt gezien als probleemgebied, er wordt wel gejogd, maar niet gevoetbald. (int) 15

Verschillende begrenzingen binnen het gebied Spanningsveld Begrenzingen binnen het gebied (schoolterreinen) AA-plein: Straatmeubilair is kapot gemaakt Ingangen van wooncomplexen worden gebruikt om te hangen Ingangen nieuwe complexen hebben andere uitstraling: gesloten complex in de wijk. [Observaties] Initiatief Huijgenslocatie is positief, men verwacht echter weinig uitstraling op het omliggend milieu [Interviews] De contrasterende leefstijlen binnen een complex en gedrag op straat geven spanning en overlast. Binnen het gebied hebben zich hierdoor nieuwe grenzen afgetekend, die niet langer samenvallen met oorspronkelijke of direct vanzelfsprekende. Het resultaat hiervan is dat het gebied volstaat met allerlei opgelegde fysieke begrenzingen. De overgangen van openbaar gebied naar semi privéterrein worden hard gemarkeerd met vele hekken. Vooral de scholenclusters binnen het gebied staan defensief in hun omgeving. De regionale scholen brengen geen grootstedelijkheid binnen het gebied, zij geven geen expressie aan Overtoomse Veld als deel van Amsterdam. Bezoekers ervan komen en gaan zonder interactie met het gebied en de juf staat bij het hek om deze uitwisseling te begeleiden. Bewoners hebben de psychologische grens van eigendom en invloed van het privé-gebied verlegd. De grens van het private ligt niet op de kavelgrens maar aan de gevel. De tuininrichting geeft geen blijk van individuele betrokkenheid of enige investering. De privé-tuin is veelal opgegeven aan het publiek domein, waar potentiële diefstal het handelen regeert. Ook de auto is niet strict privédomein getuige het glas op straat en de vriendelijk informatieve, gele memos aan potentiele daders achter de voorruiten. Met de berichtgeving in de media over het incident op het August Allebéplein in 1998 waarbij Marokkaanse jongeren slaags raakten met de politie werd voor vele bewoners het slechte imago van de wijk door de uitvergroting ervan alleen maar bevestigd. (39, p 38) Ook het feit, dat de verdachte van de moord op cineast Van Gogh in de wijk woonde en zelfs actief was in het wijkleven, bracht de wijk opnieuw zijdelings en negatief in het nieuws. Zowel Samir A als Mohammed B komen uit Overtoomse Veld. De hele rompslomp (invallen in de woning etc.) en het negatieve stigma rond deze jongens heeft duidelijke negatieve invloed gehad op de buurt. (int) De vraag voor wie de buurt Overtoomse Veld aantrekkelijk is wordt echter door een geïnterviewde beantwoord met: Voor iedereen. De identiteit van Overtoomse Veld is: kleurrijk. Maar het imago van de wijk is slecht. De buurt komt altijd negatief in het nieuws, goede dingen worden niet of nauwelijks genoemd in de media. Ook is het er volgens anderen zeer onveilig in de wijk. Dit is stigmatisering. Samen met het allochtone imago draagt dit nog meer bij aan 16

Spanningsveld het negatieve imago van de wijk. (int) Een ander zegt: Het imago is erg slecht. Men denkt: Daar zitten de Marokkanen. (int) Ik zeg dan, ik woon in die beroemde wijk, je weet wel. (int) Uiteindelijk zijn deze aspecten doorslaggevend voor het imago van de hele wijk. Het uitvergroten van de problemen die in de wijk spelen door de media werkt als een stigma. Dit stigma brengt extra problemen voor bewoners met zich mee: Ze kijken naar je postcode en dan moet je extra betalen om te verzekeren. (int) De jongeren in de buurt hebben heel sterk te maken met de negatieve stempel die op hen drukt, puur en alleen vanwege de plek waar ze wonen. (int) Het begrip getto is juist door Marokkaanse bewoners gebruikt, die de negatieve effecten ervaren van stigmatisering en aangeven daarom de voorkeur te hebben voor een meer gemengde buurt (9). Over het zoeken naar een nieuwe woning zegt een Turks gezin: Alles wat ze ons aanbieden is hier [in deze wijk] De regering wil dat we ons aanpassen zegt zijn vrouw bitter maar hoe kan dat als ze ons hier laten? (54, p 34). De ruimtelijke omgeving is kleurloos, haar bewoners zijn dat niet. Overtoomse Veld is het spanningsveld tussen het handhaven van een algemene openbare orde en het kunnen gedogen of respecteren van subculturen, die eigen omgang en handelingsvormen kennen. (39) De toezichthouder van de supermarkt is de personificatie en een zuiver symbool van dit spanningsveld. Hij belichaamt de overgang van een onzichtbare lokale cultuur met ongeschreven regels en de waarden van de privaat beheerde, maar collectieve ruimte van een doodgewone winkel. Vooral de jongeren zitten tussen verschillende culturen in. Jongeren voelen zich vaak onbegrepen, ze willen dat de wijk voor ze zorgt. (int) In de wijk wordt een indeling van jongeren aangehouden op basis van de mate van overlast die zij veroorzaken. Marokkaanse buurtvaders zijn gaan optreden op eigen initiatief en uit een gevoel van schaamte voor leden van de eigen etnische groep. Bijna elk Marokkaans kind in Nederland leidt een dubbelleven: thuis en op straat. Zelf hebben Marokkaanse jongens het over drie levens. Het saaie leven thuis, het drukke leven op school en het spannende leven op straat. Bij een aantal Marokkaanse jongens liggen die verschillende levens niet meer in elkaars verlengde ze zijn compleet verschillend. (53 pg 85). Dit geeft zelfs mogelijk voeding aan een identiteitscrisis, die kan leiden tot overgave en beantwoording aan het verwachtingspatroon dat in het stigma van de wijk besloten ligt. Ik weet niet wie ik ben of waar ik hoor. Daar komt wel degelijk woede uit voort. Dit leidt soms tot bevestiging van de stigmatisering in het gedrag van de jongeren, met name de jongens. Oké, dan doe ik het maar, dan wordt ik het maar. (int) 17

Besloten culturen De huidige allochtone en oudere autochtone bewoners hebben vooral een oriëntatie op de directe leefomgeving en dagelijkse voorzieningen in de buurt. In dat opzicht is er sprake van een dorpse cultuur, zonder de binding met de plek, die een conventionele dorpscultuur kenmerkt. Vooral tijdens de zomervakantie, dan is het hier heel stil op straat want dan zit iedereen in Marokko. (int) Soms denk ik wel eens, het is hier net Al Hoceima! (int) Het is hier net een klein dorp. (int) Het dagelijks leven heeft voor vele buurtbewoners een beperkte actieradius. Er zijn mensen hier in de buurt die echt alleen hun eigen straat kennen (int) Het is een loop cultuur. Dit levert een druk en levendig straatbeeld op met vele informele ontmoetingen. Vooral rond het Allebéplein, de bibliotheek, de moskee of in de Lidl vinden mensen elkaar voor een gesprek. De wijk leeft. Het grote percentage kinderen in de wijk draagt hieraan bij. Vooral veel kinderen zijn permanent op straat te vinden. De niet te stuiten behoefte aan voetballen kan echter slechts op enkele ruimer ingerichte plaatsen. Deze oriëntatie op de directe omgeving staat haaks op de mate van betrokkenheid bij beheer en onderhoud. (28, p25) De inrichting van binnenterreinen is niet afgestemd op mogelijk gebruik door bewoners. Het anonieme kijkgroen levert vooral hardnekkig zwerfafval op. De privé-tuinen van begane grondwoningen zijn onder invloed van de kleine criminaliteit door de bewoners opgegeven aan het publiek domein. De openbare ruimte wordt beschouwd als anonieme, publieke ruimte waar onder andere afval wordt gedumpt of vernieling aangericht. Ratten komen af op het cultureel bepaald, maar helaas overmatig aanbod van broodresten. Er heerst een gebrek aan weerspiegeling van bestaande identiteiten in de fysieke vorm en eigendomssituatie in het gebied. Er is voor bewoners geen werkelijke identificatie mogelijk met de omgeving. De instromende allochtonen zijn amper in staat geweest betekenisvolle relaties te vinden tussen vormen van culturele expressie en de huidige fysieke ruimte. De tekenen van culturele oriëntatie openbaren zich in de meest in het oog springende cultuurexpressie van de hele wijk: de gevels behangen met schotelantennes. De schotel als symbool van de werkelijke identiteit en roots van de huidige bevolkingsmeerderheid. (lit 47, p.100) Overal waar 18

Besloten culturen Etniciteit Overtoomse Veld Amsterdam Druk straatleven (ondanks maandag en regen) De meeste mensen ontmoeten elkaar rond het AA-plein [Observaties] Motivatie van keuze bewoners voor O.V. ligt in het wonen nabij etnische soortgenoten. Beeld van de wijk gebaseerd op eenzijdige bevolkingsgroep, hangjongeren en religieuze verbanden als enige binding tussen bewoners. [Interviews] ik over de vloer kom, staat de televisie aan. Vaak als schemerlamp, alleen wel met bewegende beelden. Iedereen bekijkt de zenders uit zijn eigen land. Terwijl ik met de ouders sprak trokken er Turkse, Marokkaanse of Indiase talentenjachten aan ons voorbij (54 pg 169). De concentratie van schotels is nu een sterk beeldmerk van de huidige situatie, maar wordt door de buitenstaander vooral gezien als kenmerk van een concentratie van allochtone bewoners. Het beeld is niet zozeer specifiek voor Overtoomse Veld, maar weerspiegelt eerder een generieke grensoverschrijdende cultuuroriëntatie. De bewoners horen tot de zwakste groepen in de samenleving. Ze hebben het heel moeilijk, ze voelen zich niet opgenomen of willen dat niet worden. Ze zien in hun lotgenoten bondgenoten waardoor ze niet integreren. (int) De omgangsvormen in de buurt zijn anoniem en er heerst een lage sociale controle. De ouders zijn moe van de problemen met hun kinderen, dus bemoeien ze zich niet meer met ze. (int) De sociale controle is zeer sterk afgenomen in de afgelopen tijd. De hele sociale controle zit op die bankjes (op het AA-plein). (int) Etnische groepen hebben onderling geen wezenlijk contact.(28) Het contact tussen de bewoners in een complex is matig tot zeer matig. (int) Over de wijkcultuur wordt gezegd: Deze is er nauwelijks, hoogstens alleen binnen sommige groepen. (int) Desondanks wordt het een beetje een familiegevoel genoemd. Ook al kennen ze elkaar niet, ze groeten elkaar wel. Je ziet wel de oudere vrouwen met elkaar optrekken. (int) De jongeren lijken deze verbondenheid minder te voelen: Zij hebben meer een houding van: Wat moet je in mijn wijk. Zij uiten dit doordat zij als het ware doen aan domeinafbakening. (int) Het karakter van de jongeren is dat ze moeilijk aanspreekbaar zijn. (int) De groepen jongeren van Antilliaanse of Surinaamse afkomst integreren niet echt met groepen Turkse of Marokkaanse jongeren. (int) De belangrijkste religieuze groep is de Islamitische groep, maar dit is een hele diverse groep met weinig onderling contact: Dit is alleen niet echt een groep, er zijn grote sociale en economische verschillen binnen de groep. (int.) De ervaring van een gemeenschap wordt wel gevoeld onder Marokkaanse bewoners, die veel contact hebben met hun etnische buurtgenoten 19

Besloten culturen en met familieleden, dit wordt door hen als positief aspect van het wonen in de wijk gezien: Daarnaast woont er toch wel vaak familie in de buurt, dit is ook positief. (int) Binnen de groepen bestaat juist een hoge mate van sociale controle. Het was de foto, zegt hij. Die had nooit in Vrij Nederland mogen worden afgedrukt. Oma had wel haar hoofddoek om, maar moeder niet. Daar was ze door haar omgeving op aangesproken. (54, pg 46) Hoewel uit de statistische gegevens blijkt dat slechts 32% van de inwoners van Overtoomse veld van Marokkaanse afkomst is heerst vooral de impressie dat er een Marokkaanse monocultuur heerst. Deze monocultuur vormt echt een eigen wereldje... een wij-zij cultuur. (int) Met name de dominantie van deze groep in het straatleven is van invloed op deze beleving. Naast een aantal kleinschalige activiteiten is geen werkelijk verenigingsleven in de wijk aanwezig. Bewonerscommissies zijn niet echt bekend; er is een lage organisatiegraad in de wijk. De huidige wijkvereniging is vooral optimistisch over de deelname aan projecten door enkele allochtone vrouwen. (42) Er is wel veel initiatief vanuit verschillende personen; maar geen platform in de wijk. Wel is het zo dat er steeds minder mensen zijn te motiveren voor de bewonersvereniging. De bewonersvereniging organiseert veel activiteiten. Vooral allochtonen zijn niet erg actief op dit vlak. (int) Ook binnen de bewonerscommissie is het moeilijk mensen actief te maken. We moeten er echt aan trekken (int) Het neemt niet weg, dat in een een-op-een benadering achter de voordeur gewoon gewerkt wordt aan de verbetering van de positie van mensen in de wijk. (9) Bij georganiseerde buurtgesprekken is individuele inbreng echter groot. Er is wel persoonlijke interesse, maar het ontbreekt de individuele bewoners en ondernemers aan vormen van collectiviteit om een werkelijk stabiel samenlevingsverband te vormen. Als het gebied wordt belicht, dan gebeurt dat door buitenstaanders. Er is geen neutraal en zuiver geluid uit Overtoomse Veld, dat de buitenwereld ongestoord bereikt. Het krachtige signaal van de agressie door minderheden overstemd daarbuiten nog steeds elk ander geluid uit het gebied. 20