Actueel Informatieblad van de Vlaamse Ouderenraad Jaargang 15, nr 4 oktober 2014 driemaandelijks Nieuwe Vlaamse regering * Winnaars fotowedstrijd * Terugblik provinciale themadagen * Ouderen en vrije tijd * Problematiek elderspeak * Oudere generatie, digitale generatie? Oktober 2014 1
Inhoud Een nieuwe Vlaamse regering Naar een correcte beeldvorming rond ouderen Spreken is zilver, communiceren is goud Vrijetijdsparticipatie: ouderen aan zet In dialoog met Europarlementsleden Onderzoek geeft hoop De problematiek van elderspeak De oudere generatie, een digitale generatie? Voorstelling: Seniornet Vlaanderen Autodelen Voor Iedereen Met Rolstoelvriendelijke Auto s NIeuwe juridische bescherming voor wilsonbekwame personen Intergenerationeel reminiscentiewerk 4 6 8 10 12 16 18 20 24 26 28 30 Actueel is het informatieblad van de Vlaamse Ouderenraad. De Vlaamse Ouderenraad is het officiële adviesorgaan van de 60-plussers voor de Vlaamse overheid en het overlegplatform van organisaties van en voor ouderen. 2 ACTUEEL-Informatieblad
Langer werken, hoe doe je dat? Als een donderslag bij heldere hemel. De bekendmaking dat de federale regering de pensioenleeftijd optrekt naar 67 jaar, kwam hard aan. Weinig maatregelen uit het regeerakkoord hebben een grotere symboolwaarde dan deze. De regeringspartijen hebben gekozen voor actief ouder worden, maar dan in de meest enge zin van het woord. Dat er maatregelen genomen moeten worden om de pensioenen betaalbaar te houden, spreekt voor zich. Toch is het vooral de feitelijke pensioenleeftijd waar in België het schoentje knelt. Om dat aan te pakken, zijn er echter heel andere maatregelen nodig. Allereerst moet langer werken effectief een substantieel hoger pensioen opleveren. Het kan niet de bedoeling zijn dat mensen twee jaar langer moeten werken om vervolgens exact hetzelfde (vaak lage) pensioen te ontvangen als nu. De afschaffing van de pensioenbonus is hier alvast weinig belovend. Daarnaast moet langer werken effectief werkbaar zijn. Hiervoor moet de regering op verschillende sporen inzetten: werkomgevingen en arbeidsomstandigheden aanpassen, een meer leeftijdsbewust personeelsbeleid voeren, levenslang leren stimuleren en de combinatie van werk en gezin en/of mantelzorg makkelijker maken. In die zin is het alvast positief dat de stelsels van tijdskrediet voor zorg uitgebreid worden. Anderzijds wordt zonder (officiële) reden tijdelijk een beetje minder werken veel minder aantrekkelijk, en ook de landingsbanen worden minder toegankelijk. Naast de kwaliteit moet het aantal jobs voor oudere werkzoekenden ook vergroot worden. Meer werk en meer kansen op werk: de leeftijdsdiscriminatie moet eruit. Het is immers een publiek geheim dat 55-plussers nauwelijks nog kansen krijgen op de arbeidsmarkt en als eerste weer aan de deur staan bij economische tegenslag. Hoe zij het dan nog 12 jaar moeten rekken, is ons een raadsel. Lang verhaal kort: er is een breed maatschappelijk debat nodig rond de te nemen maatregelen om iedereen de kans en de ondersteuning te bieden om effectief tot zijn 67ste te kunnen werken. Want als niemand de eindmeet haalt, dreigt het verhogen van de leeftijds- en loopbaanvoorwaarden voor het pensioen enkel op een platte pensioenverlaging neer te komen. En daar is niemand bij gebaat. Jul Geeroms, voorzitter Oktober 2014 3
Een nieuwe Vlaamse regering Op 25 juli 2014 was de regeringsvorming in Vlaanderen rond met het sluiten van een regeerakkoord en het benoemen van negen ministers. De heer Jo Vandeurzen zet als minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin de rol van coördinerend minister voor Ouderenbeleid verder gedurende de volgende vijf jaar. Voor de Vlaamse Ouderenraad bleven er veel vragen na het lezen van het regeerakkoord. Deze vragen werden gebundeld in een persbericht dat je hieronder integraal terugvindt. Persbericht 28 juli 2014 Engagement Vlaamse regering voor ouderen zal moeten blijken uit daden De Vlaamse Ouderenraad heeft het Vlaams regeerakkoord geanalyseerd en wijst in een eerste reactie op de blijvende onduidelijkheden. Vlaanderen vergrijst, en dat stelt de Vlaamse regering voor serieuze uitdagingen. Of de plannen in dit Vlaams regeerakkoord daar antwoord op bieden, zal vooral afhangen van hun praktische uitwerking en de middelen die daarvoor vrijgemaakt worden, zegt Mie Moerenhout, directeur van de Vlaamse Ouderenraad. Hubertus Bakkers 4 ACTUEEL-Informatieblad
Hoe grijs kleuren de nieuwe parlementen? Vlaamse Ouderenraad benadrukt betaalbaar openbaar vervoer Met betrekking tot de discussie over het gratis openbaar vervoer benadrukt de Vlaamse Ouderenraad dat mobiliteit essentieel is voor ouderen. Voor veel ouderen is het openbaar vervoer hun belangrijkste of enige vervoerswijze, en cruciaal om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven. Daarom is het belangrijk dat het openbaar vervoer betaalbaar blijft en dat het gratis aanbod zeker behouden blijft voor ouderen met een laag inkomen. Tevens moet het aanbod aan bussen en trams, ook in de daluren, voldoende groot blijven, zowel in de steden als in de landelijke gebieden. Toereikende budgetten voor de ouderenzorg? Verder benadrukt de Vlaamse Ouderenraad de omvang van de uitdagingen in de zorg. In de komende vijf jaar zal het aantal 65-plussers immers met meer dan 105 000 toenemen. Het aantal 85-plussers groeit met 31 000, een toename van bijna 20%. Daardoor zullen de noden op vlak van zorg substantieel toenemen, zowel in de thuiszorg als de (semi-)residentiële zorg. De Vlaamse Ouderenraad stelt vast dat het regeerakkoord heel wat initiatieven oplijst en een impuls van een half miljard euro voor de gehele zorgsector voorziet. "Maar pas wanneer de concrete budgetten bekend gemaakt worden, zal duidelijk zijn wat de werkelijke engagementen van deze Vlaamse regering in de ouderenzorg zijn." Positief: een inclusief ouderenbeleid Toch ziet de Vlaamse Ouderenraad ook verschillende positieve elementen, zoals de aandacht voor actief en gezond ouder worden, het verkleinen van de digitale kloof en het bestrijden van leeftijdsdiscriminatie. Bovendien wordt een nieuw Vlaams Ouderenbeleidsplan aangekondigd dat alle engagementen voor ouderen zal bundelen. "We rekenen erop dat deze aandacht voor ouderen zich in alle beleidsdomeinen vertaald zal zien", zegt Mie Moerenhout, "en dat de stem van de ouderen daarbij gehoord zal worden." Het aantal oudere verkiezingskandidaten stijgt, zo bleek uit onderzoek van de KU Leuven in de aanloop naar de verkiezingen op 25 mei. In 2014 was 11% van de kandidaten voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers ouder dan 60 jaar, tegenover 8% in 2010. Ook op lange termijn zit het aantal oudere kandidaten in de lift: in 1987 was bijvoorbeeld maar 3% van de kandidaten ouder dan 60. Maar natuurlijk is er nog een groot verschil tussen ergens op een lijst staan en effectief een verkiesbare plaats krijgen. De echte vraag is dus hoeveel ouderen er werkelijk verkozen raken. In Vlaanderen maken de 65-plussers bijna 19% van de bevolking uit. Als onze parlementen dan min of meer een getrouwe afspiegeling van de samenleving willen zijn, zouden dus ongeveer een vijfde van hun leden ouder dan 65 moeten zijn. Maar is dat ook zo in de praktijk? Helaas niet. Van de 124 verkozenen in het Vlaams Parlement waren er maar 6 parlementsleden ouder dan 60 jaar, en slechts 2 ouder dan 65 jaar. Dat komt overeen met respectievelijk 4,8% en 1,6% van de verkozenen in het Vlaams Parlement. Op federaal vlak liggen de cijfers nog lager: van de 87 Vlamingen die op 25 mei verkozen werden voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers waren er 3 ouder dan 60 jaar (3,4%), waarvan op dat moment geen enkele ouder was dan 65 jaar. Op vlak van rechtstreekse vertegenwoordiging van ouderen scoren beide parlementen dus zwak. Een goed ouderenbeleid realiseren zal daarom vooral van het begrip, de voeling en de luisterbereidheid van de parlementsleden in kwestie afhangen. De Vlaamse Ouderenraad hoopt alvast op een constructieve dialoog en samenwerking! Nils Vandenweghe, stafmedewerker advisering Oktober 2014 5 5
Naar een correcte beeldvorming rond ouderen Lancering fotodatabank Vlaamse Ouderenraad De manier waarop ouderen in beeld komen, is vaak heel rooskleurig of net zeer somber. We zien geregeld stereotiepe beelden, rechtgetrokken rimpels of gebleachte tanden. Vele organisaties en media ervaren een gebrek aan bruikbare, realistische foto s van ouderen voor artikels, affiches, publicaties,... Bovendien vragen zestigplussers een correcte voorstelling van hun uiterlijk en hun bezigheden, en dat zowel voor moeilijke momenten als voor prettige situaties. Daarom lanceerde de Vlaamse Ouderenraad op 1 oktober 2014, de internationale dag van de ouderen, een online fotodatabank. Via dit aanbod wil de Vlaamse Ouderenraad pers, organisaties en iedereen die beelden van zestigplussers gebruikt, stimuleren om de beeldvorming rond ouderen bij te stellen en de verscheidenheid in leeftijd, vitaliteit, activiteit, bij zestigplussers aan te tonen. Zestigplussers zijn soms zeer expressief door verweerde en getaande gezichten. Roger Certyn Fotowedstrijd de winnaars Om foto s in te zamelen, organiseerde de Vlaamse Ouderenraad een grootschalige fotowedstrijd: Oud in the picture. Meer dan 400 amateurfotografen, organisaties en andere geïnteresseerden stuurden 2600 foto s in. Bedankt aan alle deelnemers! De jury selecteerde vier winnaars die het leven zoals het is verbeelden: werk, vrije tijd en engagement gaan hand in hand. De derde plaats wordt gedeeld door Roger Certyn en Robert Boons. Hun foto s hebben respectievelijk aandacht voor het vrijwilligersengagement van ouderen en samen genieten. De tweede plaats is voor Anne-Marie Heirbaut wiens foto gezelligheid en vriendschap uitstraalt. De winnaar van de fotowedstrijd is Johan Boonefaes. Zijn foto laat zien dat ouderen actief en zelfs sportief zijn. De jury maakte dus een positieve keuze: foto s die levensvreugde in zich hebben. Proficiat aan de winnaars! Fotodatabank gratis gebruik Uit de ingezonden foto s selecteert de Vlaamse Ouderenraad honderden beelden die je kan bekijken in de fotodatabank en na aanvraag kan gebruiken, conform de wetgeving op vlak van auteursrecht. De Vlaamse Ouderenraad vult de databank geregeld aan met nieuwe beelden. Je kan ook nog steeds foto s insturen ter aanvulling van de fotodatabank. Surf in beide gevallen naar www.vlaamse-ouderenraad.be/fotodatabank of bel voor informatie naar 02 209 34 52. Indien je geen computer ter beschikking hebt, doe dan beroep op vrienden of familie die je kunnen helpen bij de aanvraag. Oudere personen zijn enorm naturel en daarom zeer fotogeniek. Anne-Marie Heirbaut Foto s aanvragen of toevoegen? Bezoek www.vlaamse-ouderenraad.be/fotodatabank Ben je op zoek naar foto's die ouderen in the picture zetten? 1. Doorzoek de categorieën en klik op de foto die jouw voorkeur heeft; 2. Klik op Vraag deze foto aan in hoge resolutie, vul het formulier in en verklaar je akkoord met het gebruiksreglement; 3. Wacht op goedkeuring van de Vlaamse Ouderenraad; 4. Na goedkeuring verkrijg je de foto( s) in hoge resolutie en kan je deze gebruiken voor het vermelde doeleinde. Heb je zelf beelden die ouderen in the picture zetten? 1. Lees het toevoegreglement; 2. Vul het toevoegformulier in, handteken het en bezorg het samen met je foto( s) via e-mail of WeTransfer aan fotos@vlaamse-ouderenraad.be; 3. Indien je foto( s) voldoen aan de voorwaarden, plaatst de Vlaamse Ouderenraad ze in de fotodatabank. Veerle Quirynen, educatief medewerker 6 ACTUEEL-Informatieblad
Winnaars fotowedstrijd Oud in the Picture 1 ste plaats Fotograaf: Johan Boonefaes 2 de plaats Fotograaf: Anne-Marie Heirbaut gedeelde 3 de plaats Fotograaf: Robert Boons (boven) en Roger Certyn (rechts) Oktober 2014 7
Spreken is zilver, communiceren is goud Vijf geslaagde provinciale themadagen Tussen 23 september en 14 oktober 2014 organiseerde de Vlaamse Ouderenraad voor het eerst in samenwerking met de Vlaamse provincies en de provinciale ouderenadviesraden, vijf themadagen in Brugge, Leuven, Antwerpen, Hasselt en Gent. Deze inspiratiemomenten stonden in het teken van Informatie en communicatie. De organisatie kon in totaal rekenen op 600 aanwezigen. Vijf geslaagde provinciale themadagen! De communicatiewaaier werd voorgesteld door Veerle Quirynen, educatief medewerker van de Vlaamse Ouderenraad. Het is een praktisch instrument met tien tips waarmee ouderenadviesraden en -organisaties aan de slag kunnen om een heldere en constructieve dialoog op te zetten met belanghebbenden, partners en media. De Vlaamse Ouderenraad koos als titel Spreken is zilver, communiceren is goud omwille van het belang van een goede dialoog tussen de ouderenadviesraad en zijn omgeving: ouderen, het gemeentebestuur, lokale partners, (potentiële) leden,... Samen bouwen aan een sterk ouderenbeleid is pas mogelijk door constructieve communicatie en duidelijke informatie. Dit op digitaal vlak, maar zeker ook mondeling en op papier. Tijdens deze verschillende studie- en netwerkmomenten koos de Vlaamse Ouderenraad samen met de provincies voor interessante sprekers en werkgroepen. In de voormiddag was er steeds een inhoudelijk plenair gedeelte, in de namiddag zorgden werkgroepen voor een toepassing in de praktijk. De themadagen gingen van start met een toespraak van de provinciale gedeputeerden voor Welzijn. Hun accent lag telkens op de afbouw van de persoonsgebonden materies in de verschillende provincies en de bezorgdheid die dat teweeg brengt. Daarna lichtte het Dagelijks Bestuur van de Vlaamse Ouderenraad het thema van de dag toe en maakte de verbinding met de thema s van de voorgaande jaren: active ageing en leeftijdsvriendelijke gemeenten. Vervolgens was het de beurt aan onderzoeker en docent Eric Goubin. De Vlaamse Ouderenraad nodigde hem op de provinciale themadagen uit om meer te vertellen over de manier waarop je kan communiceren, de verschillende kanalen die je daarvoor kan gebruiken en de valkuilen die daarmee gepaard gaan. De Vlaamse Ouderenraad stelde ook de fotodatabank voor. Directeur Mie Moerenhout benadrukte het belang van correcte beelden van ouderen die het mogelijk maken de beeldvorming rond zestigplussers in media bij te stellen. Daarom stelt de Vlaamse Ouderenraad honderden realistische foto s van zestigplussers en hun activiteiten beschikbaar. In elke provincie kwam tot slot een praktijkverhaal aan bod van een gemeentelijk ambtenaar die bruggen bouwt tussen de ouderenadviesraad en de gemeente. Al deze brugfiguren voeren hun job met veel passie uit, koesteren de mooie momenten en gaan aan de slag met moeilijke elementen. 8 ACTUEEL-Informatieblad
Opvallend was dat elke praktijk verschillende accenten legt, afhankelijk van de context en de mogelijkheden. Tijdens de lunchpauze kregen de aanwezigen uitgebreid de tijd om te netwerken en gedachten uit te wisselen met andere lokale ouderenadviesraden en gemeenten. Zij konden het thema van de dag dus meteen toepassen. In de namiddag stonden er telkens meerdere werkgroepen op het programma. Deelnemers kregen de kans om door experten meegenomen te worden in de wereld van nieuwe media, de pers, kwetsbare ouderen, communicatietips, een imago-boost, leeftijdsvriendelijke gemeenten, lokale dienstencentra,... Afsluitend volgde een receptie waar deelnemers nakaartten. Op de themadagen werd heel wat inspiratie gedeeld. Alle teksten en presentaties kan je terugvinden via www.vlaamse-ouderenraad.be/ouderenweek. De geïnteresseerde aanwezigen kunnen deze informatie vergulden in hun organisatie of gemeente. Blijf communiceren met elkaar en wissel kennis en gedachten uit, want spreken is zilver, maar communiceren is goud! Graag bedankt de Vlaamse Ouderenraad alle deelnemers voor hun aanwezigheid en het provinciebestuur, de provinciale coördinatoren en de leden van de provinciale adviesraden voor de samenwerking. Ook een woordje van dank voor alle sprekers en werkgroepbegeleiders. Veerle Quirynen, educatief medewerker Oktober 2014 9
Actief ouder worden en sociale inclusie, het zijn twee mooie begrippen die cruciaal zijn voor het welzijn van ouderen. Voor veel van hen is deelnemen aan cultuur-, sporten andere vrijetijdsactiviteiten daarbij een belangrijk aspect, zowel voor de sociale contacten als voor de persoonlijke verrijking en de fysieke en mentale gezondheid. Toch is vrijetijdsparticipatie niet voor alle ouderen even vanzelfsprekend. Heel wat drempels steken immers makkelijk een stokje voor de deur. Hoe belangrijk vrijetijdsparticipatie ook is, voor tal van ouderen zorgt hun financiële situatie, fysieke conditie, etnisch-culturele afkomst of lage scholingsgraad voor extra hindernissen om deel te kunnen nemen aan het cultureel en maatschappelijk leven in Vlaanderen. Inspanningen die ervoor zorgen dat ook deze kwetsbare ouderen volwaardig kunnen participeren zijn daarom zeker welkom. De voorbije Vlaamse regeringen waren niet blind voor de drempels die sommige groepen in de samenleving ondervinden bij hun vrijetijdsparticipatie. Sinds januari 2008 bestaat er daarom een decreet met stimulerende maatregelen ter bevordering van de participatie van allerlei kansengroepen in cultuur, jeugdwerk en sport. Het voorziet onder andere in financiële middelen voor gemeenten of projecten die extra inzetten Vrijetijdsparticipatie Ouderen aan zet op deze kansengroepen. De vraag is echter in welke mate ook kwetsbare ouderen daar baat bij hebben. Vanzelfsprekend is het alleszins niet, nu bij de herziening van dit decreet in maart 2014 de verwijzing naar ouderen uit de wettekst verdwenen is. Heel wat ouderenorganisaties en lokale ouderenadviesraden zetten zich actief in voor het betrekken en ondersteunen van de meest kwetsbare ouderen. Omdat er op het terrein van de vrijetijdsparticipatie een en ander in beweging is denk aan de uitrol van de UiTPAS leek het de Vlaamse Ouderenraad een goed moment om eens na te gaan hoe Vlaanderen het lokale niveau ondersteunt bij het stimuleren van vrijetijdsparticipatie en hoe zo meer kwetsbare ouderen bereikt kunnen worden. Op een interne studiedag werden vier maatregelen uit het Participatiedecreet toegelicht en kregen ouderenorganisaties en ouderenraden tips en inspiratie om zelf lokaal mee aan de kar te trekken. Vandaar: Ouderen aan zet. 1. De lokale netwerken vrijetijdsparticipatie: in ongeveer 78 Vlaamse gemeenten is een dergelijk netwerk opgericht. Deze hebben als doel participatiedrempels voor mensen in armoede weg te werken. Ze zijn samengesteld uit vertegenwoordigers van de cultuur-, jeugd- en sportdiensten van de gemeente, het OCMW en de Lus Joosten 10 ACTUEEL-Informatieblad
lokale verenigingen waar armen het woord nemen. Ook Centra voor Algemeen Maatschappelijk werk (CAW s), Samenlevingsopbouw en Centra voor Basiseducatie maken soms deel uit van het netwerk. Alles start met de goedkeuring van een afsprakennota. Daarin wordt de samenwerkingsovereenkomst tussen de gemeente en de andere spelers vastgelegd. Deze bevat een omschrijving van de doelstellingen, wie deze zal realiseren en met welke middelen. Een dergelijke afsprakennota is noodzakelijk wil de gemeente genieten van de Vlaamse subsidiëring. Tegelijk wordt de gemeente gevraagd om zelf het dubbele van de subsidies te investeren in vrijetijdsparticipatie. Hebben kwetsbare ouderen momenteel baat bij deze lokale netwerken? Geen mens die het weet. Ook al zijn bijna een derde van de mensen in armoede oudere mensen. Een voldoende reden voor de lokale ouderenadviesraad om hier eens naar te kijken en in dialoog te gaan met het netwerk? 2. Het Fonds Vrijetijdsparticipatie: In gemeenten waar geen lokaal netwerk bestaat, kunnen lokale sociale organisaties (zoals welzijnsschakels, verenigingen waar mensen het woord nemen, buurtopbouwwerk) voor mensen in armoede een aanvraag indienen om een tussenkomst te verkrijgen voor de deelnameprijs van hun vrijetijdsactiviteit. Deze kan gaan tot 80% van de kostprijs en 60% van de vervoerskosten. Ze geldt niet voor commerciële activiteiten. Daarnaast, en dat geldt voor alle gemeenten, kunnen deze mensen vermindering krijgen voor een aantal specifieke activiteiten of evenementen die buiten de gemeente worden georganiseerd. Het aanbod bestaat uit grote concerten, musicals, festivals, sportkampen en musea met een nationale uitstraling. Doe dus zeker eens navraag bij de gemeente naar de initiatieven die het Fonds steunt en bekijk of ook ouderen hier gebruik van maken. 3. Projecten voor kansengroepen: Daarnaast subsidieert de Vlaamse Regering jaarlijks projecten die uitgaan van de kansengroepen zelf en die als opzet hebben hen naar vrijetijdsactiviteiten te leiden. Deze projecten moeten ingediend worden door een vzw. Ouderen zijn hierbij geen kansengroep op zich, maar kunnen wel bereikt worden via de officiële kansengroepen: mensen in armoede, met een andere etnisch-culturele achtergrond, personen met een handicap, enz. Een voorbeeld: een project van het Antwerps integratiecentrum de8 in samenwerking met Buurtsport Antwerpen om 50-plussers uit etnischculturele minderheden aan het sporten te krijgen. Het loont dus zeker de moeite om eens met de lokale organisaties te bekijken wat er ten aanzien van kwetsbare ouderen opgezet kan worden. 4. De UiTPAS: In veel gemeenten bestaat er zoiets als een kansenpas of vrijetijdspas voor kansarme groepen. De vorige Vlaamse Regering wou deze harmoniseren en minder stigmatiserend maken voor de mensen in kwestie. Daarom bedacht CultuurNet Vlaanderen de UiTPAS en startte men in het Aalsterse een eerste proefproject. Het is evenwel de bedoeling dat de UiTPAS op termijn over heel Vlaanderen wordt gebruikt. Dit jaar starten alvast ook Brussel, Gent, regio Kortrijk, Oostende en Turnhout met de invoering ervan. Al wie een UiTPAS heeft, kan hiermee punten verzamelen voor een extraatje aangeboden door de organisator van de activiteit. De kaart gebruiken heeft dus voor iedereen nut, maar mensen uit kansengroepen ontvangen hiermee ook automatisch een verminderd tarief. Subtiel maar doeltreffend dus. Anderzijds krijgen de aan de UiTPAS verbonden organisaties meer zichtbaarheid en reclame via de informatiekanalen en duidelijke informatie over het profiel van de mensen die naar hun activiteiten komen. Deze informatie stelt hen in staat om meer gericht in te spelen op hun publiek. Een win-winsituatie die ook voor ouderen voordelig kan zijn. Zo is het als organisatie perfect mogelijk om op een activiteit opgespaarde punten inruilbaar te maken voor goedkoper of aangepast vervoer van en naar de activiteit. Het is dus zeker relevant om je gemeente aan te sporen zich kandidaat te stellen voor het invoeren van de UiTPAS en, eens het zover is, mee in dialoog te gaan over hoe er naar ouderen toe gewerkt kan worden. Wie zich wil vastbijten in deze problematiek kan meer informatie verkrijgen via Demos, het kenniscentrum voor participatie en democratie. Huib Hinnekint, voorzitter Commissie Cultuur, Leren en Maatschappelijke Participatie Oktober 2014 11
Vlaamse Ouderenraad in dialoog met Europarlementsleden De verkiezingen in mei hebben niet alleen op Vlaams en federaal niveau de kaarten geschud, maar ook op Europees niveau werd een nieuw parlement samengesteld. In het najaar ging de nieuwe ploeg Europarlementsleden van start, waardoor het interessant is om te luisteren naar hun beleidsambities en hen te wijzen op de noden van ouderen binnen het Europees beleid. Op 1 oktober 2014, de internationale dag van de ouderen, verzamelden de Vlaamse Ouderenraad, de Vlaamse ouderenorganisaties en AGE Platform Europe daarom in het Informatiebureau van het Europees Parlement in Brussel voor een overleg met de Vlaamse Europarlementsleden. Kathleen Van Brempt (sp.a), Bart Staes (Groen) en Ivo Belet (CD&V) gingen in op de uitnodiging voor het overleg. Daarnaast stuurden Philippe De Backer (Open Vld) en Helga Stevens (N-VA), die beiden verhinderd werden door parlementaire vergaderingen, een van hun medewerkers om naar de bezorgdheden van de ouderen te luisteren. De Vlaamse Ouderenraad benadrukte sterk het belang van een beter evenwicht tussen de sociale en de economische/budgettaire bezorgdheden binnen het Europees beleid. In de voorbije jaren zijn immers vergaande maatregelen genomen, die ook op ouderen impact hadden. Aan armoedebestrijding, kwalitatieve zorg en adequate pensioenen werd maar weinig aandacht besteed. Toch kan Europa op heel wat vlakken een sterkere sociale rol spelen: door meer aandacht aan armoedebestrijding te spenderen binnen de Europese aanbevelingen voor België, door een Europees minimuminkomen in te voeren, door middelen te voorzien om de werkomstandigheden van oudere werknemers te verbeteren en oudere werkzoekenden bij te scholen, en door op Europees niveau strategieën en samenwerkingsverbanden op te zetten om leeftijdsvriendelijke omgevingen te stimuleren en leeftijdsdiscriminatie te bestrijden. De aanwezige parlementsleden beaamden op heel wat vlakken de punten van de Vlaamse Ouderenraad. Bovendien lijkt de situatie te veranderen. Na jaren waarin het redden van de euro centraal stond, legt Jean-Claude Juncker, de nieuwe voorzitter van de Europese Commissie, de nadruk terug bij het sociaal beleid. Bovendien kreeg Marianne Thyssen, die door België aangesteld is als eurocommissaris, de verantwoordelijkheid voor Werkgelegenheid en Sociale Zaken, waarmee ze zeer sterk kan wegen op de bovenstaande dossiers. Toch zal het ook van de andere eurocommissarissen, het Europees Parlement en 12 ACTUEEL-Informatieblad
Checklist rijvaardigheid Het BIVV (Belgisch Instituut voor de Verkeersveiligheid) en het IMOB/UHasselt (Instituut voor Mobiliteit) bundelden de krachten voor de realisatie van een sensibiliserende checklist voor de rijvaardigheid van oudere autobestuurders. Op basis van 15 vragen kan je zelf een inschatting maken of je risico loopt of vormt als bestuurder in het verkeer. Verwanten kunnen de lijst eventueel ook gebruiken. De checklist beoogt vooral een sensibiliserend effect. de regeringen afhangen in hoeverre er effectief resultaat zal worden geboekt. En hier hebben de ouderenverenigingen en ouderenadviesraden zelf een rol te spelen: door druk te zetten op onze beleidsvoerders, samen te werken met andere organisaties en duidelijke signalen te zenden over het belang van een inclusief en sociaal Europees beleid. AGE Platform Europe speelt hierbij alvast een belangrijke rol door, als platform van meer dan 150 Europese ouderenorganisaties, de noden en standpunten te bundelen en door te spelen naar de Europese politici. Toch kunnen ook zij altijd extra steun en input van het nationale, regionale en lokale niveau gebruiken. Dergelijke zelfevaluatievragenlijsten kunnen waardevol zijn in het vergroten van het bewustzijn van bestuurders met betrekking tot hun vaardigheden en problemen, maar ook attitudes en medische aspecten komen aan bod. Daarnaast geeft bijgevoegde brochure praktische tips en aanbevelingen voor veilig rijden. Extra brochures kan je bestellen op de website webshop.bivv.be of per e-mail aan shop@bivv.be of via het telefoonnummer 02 244 15 18. Een uitdaging die de Vlaamse Ouderenraad graag aanneemt. Voor de medewerkers van de Vlaamse ouderenorganisaties werd het overleg dan ook voorafgegaan door een uitgebreide inhoudelijke briefing over de impact van de Europese Unie op het sociaal beleid en het ouderenbeleid. Een briefing gegeven door medewerkers van de Europese Commissie en het Europees Parlement, die daarbij alvast blijk gaven van hun luisterbereidheid ten aanzien van de ouderen. Nils Vandenweghe, stafmedewerker advisering Oktober 2014 13
Levenslang wonen in Frankrijk Thuis blijven wonen op hogere leeftijd is een onderwerp dat in Vlaanderen geregeld aandacht krijgt. Maar hoe gaan buurlanden hiermee om? In het kader van de Eurometropool Lille- Kortrijk-Tournai bezocht André Sonneville, voorzitter van de Commissie Wonen, Mobiliteit en Veiligheid, de omgeving van het Franse Rijsel. In Frankrijk kijkt men enigszins anders naar 'wonen', hoewel er toch geen grote tegenstellingen met Vlaanderen zijn. Zij anticiperen voornamelijk op de toenemende leeftijd en op de manier waarop ouderen comfortabel en gezond kunnen leven. Om inzicht in de behoeften van zestigplussers te krijgen, worden grote budgetten besteed. Tegelijkertijd worden bestaande middelen gepromoot en verbeterd. Frankrijk zet vooral in op de financiering van de autonomie van de ouderen door een gepersonaliseerde vergoeding die het levenslang thuis wonen ondersteunt tot zolang de gezondheid dit toelaat. In 2009 werden de diensten van de Sociale Zekerheid samengevoegd met de Regionale Agentschappen voor de Gezondheid zodat er nog slechts één aanspreekpunt is voor informatie over gezondheid, wonen, uitkeringen, enz. De meeste uitkeringen en hulpverlening starten in Frankrijk pas na de leeftijd van zeventig jaar. Dat is dan ook de reden waarom men vroeger begint na te denken over het wonen op oudere leeftijd. Ook in Frankrijk doet zich het fenomeen voor dat kinderen, na hun studies, verder van hun geboortestreek gaan werken en wonen. Daarom speelt Frankrijk veel meer in op solidariteit tussen leeftijdsgenoten en in de buurt. Zo zorgen ze voor wederzijdse aandacht, bescherming en het voorkomen van eenzaamheid. Projecten waarbij de individuele oudere thuis kan blijven wonen in een aangepaste woning en een ouderenvriendelijke omgeving, bv. in serviceflats en kleine woongroepen, worden aangemoedigd. In de residentiële opvang maakt men onderscheid tussen instellingen voor zorgbehoevende ouderen en die voor langdurige zorg. Personen met dementie worden soms in aparte voorzieningen opgevangen. Verschillende steden en gemeenten werken samen om het project Octave te realiseren, waarin een aantal aangepaste woongelegenheden gereserveerd worden voor zestigplussers. Dit is een vrije keuze van de gemeenten aangezien er geen reglementering is die dit oplegt. Bij de bouw- of renovatieaanvraag van appartementen of verkavelingen van minstens 20 wooneenheden, wordt voorgesteld om 8 (vandaar de naam Octave) aangepaste woningen te reserveren voor zestigplussers. Het project is op dat gebied vergelijkbaar met het Grond- en Pandendecreet in Vlaanderen voor wat de sociale huisvesting betreft. De voorbehouden woningen moeten aan alle criteria van levensbestendig wonen beantwoorden. Bovendien is er per groep van 50 à 80 woongelegenheden een begeleider voorzien. Die persoon is twee halve dagen per maand beschikbaar voor het verstrekken van informatie aan de bewoners. De begeleider heeft geen zorgopdrachten en is niet verantwoordelijk voor het onderhoud. Om Octave-projecten te stimuleren wordt een eenmalige subsidie van ongeveer 18 000 euro per woongelegenheid voorzien. Hiermee kunnen de initiatiefnemers gedeeltelijk de kosten voor de begeleider en de eventuele aanpassingen aan de woningen betalen. De ultieme betrachting bestaat erin dat ouderen zo lang mogelijk in hun aangepaste woning kunnen verblijven. Hulpbehoevenden kunnen beroep doen op zorg aan huis zodat een verhuis naar een instelling kan voorkomen of uitgesteld worden. Door het levenslang wonen te ondersteunen, wil de overheid garanderen dat ouderen, ook op hoge leeftijd, er het beste van kunnen maken. André Sonneville Voorzitter Commissie Wonen, Mobiliteit en Veiligheid Robert Boons 14 ACTUEEL-Informatieblad
Grootschalige enquête bij bewoners van woonzorgcentra Het Agentschap Zorg en Gezondheid startte met een grootschalige enquête in alle Vlaamse woonzorgcentra. Het onafhankelijk onderzoeksbureau TNS Dimarso zal in alle woonzorgcentra langsgaan om bewoners te vragen hoe zij de kwaliteit van hun leven in het woonzorgcentrum ervaren: wat vinden ze van hun woonplek en de dienstverlening, hun privacy en autonomie, de mate waarin er naar hen geluisterd wordt enzovoorts. Bij mensen die wegens geheugenproblemen niet zelf op de vragen kunnen antwoorden, zal het onderzoeksbureau de familie of vertegenwoordiger contacteren om de vragenlijst via de post te beantwoorden. De enquête is een onderdeel van het 'Vlaamse indicatorenproject', waarbij allerlei aspecten van de kwaliteit van woonzorgcentra worden gemeten. Het doel is om de woonzorgcentra inzicht te geven in de kwaliteit van de werking en dit als vertrekpunt te hanteren om hen te helpen die kwaliteit verder te verbeteren. Met de enquête willen de overheid en de woonzorgcentra te weten komen hoe de bewoners de kwaliteit van hun leven en de dienstverlening ervaren. Sinds 2013 worden aspecten over de zorg en de dienstverlening geëvalueerd. Nu geeft de overheid een stem aan de mensen die deze zorg en dienstverlening gebruiken. Kortom, er wordt gepeild hoe tevreden of ontevreden de ouderen zijn met hun thuis in het woonzorgcentrum. In 2014 zal het onderzoeksbureau bij een derde van de Vlaamse woonzorgcentra langsgaan. In 2015 en 2016 zal telkens nog eens een derde van de woonzorgcentra aan bod komen zodat in drie jaar tijd alle woonzorgcentra hebben deelgenomen aan de enquête. Elk woonzorgcentrum krijgt een rapport met de resultaten van de bewonersenquête. Nadien kan het zijn resultaten vergelijken met deze van vergelijkbare woonzorgcentra. Mie Moerenhout, directeur Geef griep geen kans! Met de winter in het vooruitzicht komt de griepcampagne weer onder de aandacht. Voor de beste bescherming laat je je tussen midden oktober en eind november vaccineren. Dan is de kans dat je griep krijgt veel kleiner. Als je toch griep krijgt, dan word je minder ziek en is de kans op complicaties zoals longontsteking ook veel kleiner. Bovendien voorkom je dat een al aanwezige ziekte verergert (bijvoorbeeld ontregeling van diabetes). De meeste griepvaccins kosten tussen de 10 en 12 euro per vaccin. Het ziekenfonds voorziet een tussenkomst voor personen ouder dan 50 jaar. Voor mensen die in een woonzorgcentrum wonen is het vaccin gratis in Vlaanderen. Voor meer info kan je terecht op de website www.griepvaccinatie.be. Oktober 2014 15
Onderzoek geeft hoop Werking Naast de dagelijkse leiding en de raad van bestuur is er de Wetenschappelijke Adviesraad die het bestuur informeert over onderzoeksprojecten. Elk jaar roept SAO elke universiteit in België op om aanvragen voor sponsoring van onderzoeksprojecten in te dienen. SAO hanteert een strenge selectieprocedure op basis van kwaliteit en relevantie van het onderzoek naar de ziekte van Alzheimer. Twee soorten onderzoeksprojecten worden gesteund: standaardprojecten van gevestigde onderzoekers en pilootprojecten van jonge onderzoekers. De officiële cijfers spreken van 165 000 gediagnosticeerde mensen met dementie, waarvan de grootste groep, zo n 130 000 personen, alzheimerpatiënten zijn. Volgens professor Christine Van Broeckhoven zijn de gediagnosticeerde personen slechts het topje van de ijsberg. De realiteit is dat er zeker drie maal zoveel mensen lijden aan dementie, dus ook aan alzheimer. De toenemende bespreekbaarheid van deze ziekte heeft tot gevolg dat de impact van de alzheimerpatiënten op onze sociale zekerheid en de vraag van de familiale omgeving om ondersteuning in belangrijke mate zullen toenemen. Daarom is er nood aan onderzoek. Doel De Stichting Alzheimer Onderzoek (SAO) is een Belgische non-profitorganisatie van openbaar nut. De primaire doelstelling van de stichting is financiële steun geven aan wetenschappelijk onderzoek naar de ziekte van Alzheimer en aanverwante hersenziekten. Sinds 1998 ondersteunde SAO reeds 96 belangrijke wetenschappelijke onderzoeksprojecten en dit voor een totaalbedrag van 6 807 580 euro. Voor deze financiering is de stichting volledig afhankelijk van giften, schenkingen en legaten van particulieren. Voorlichting en informatie SAO hecht veel belang aan het vergroten van de bewustwording van en de kennis over dementie. Het bespreekbaar maken van deze ziekte is één van de hoofdbetrachtingen. Hiervoor geeft de stichting tweemaandelijks de nieuwsbrief Alzheimer van A tot Z uit. Daarnaast heeft de stichting in samenwerking met professor Christine Van Broeckhoven een brochure geschreven: Leven met de ziekte van Alzheimer. Testamentaire schenkingen, legaten en duo-legaten zijn een belangrijke bron van inkomsten voor SAO. Door gebruik te maken van een testament met duolegaat steun je niet alleen de stichting, maar zorg je er ook voor dat je nabestaanden meer overhouden van je erfenis. De folder Ik bevoordeel mijn nabestaanden en steun tegelijkertijd de Stichting Alzheimer Onderzoek geeft via praktische voorbeelden een duidelijke kijk op deze mogelijkheden. Ter gelegenheid van Wereld Alzheimer Dag 2013 werd in samenwerking met Body Talk een brochure uitgegeven: Alzheimer De puzzelstukken vallen in elkaar. Een exemplaar kan je bestellen via www.alzh.org of via info@alzh.org. Stichting Alzheimer Onderzoek Z1 Researchpark 310, 1731 Zellik www.alzh.org - www.vechtmeetegenalzheimer.be info@alzh.org Telefoon: 02 424 02 04 of 0474 95 60 22 16 ACTUEEL-Informatieblad
Catherina Vander Perre Conferentie '50+: Start to talk - Stimuleren van de dialoog over de latere levensjaren' Studies tonen aan dat wie zich goed heeft voorbereid op de latere levensjaren met zijn of haar omgeving ook anticipeert op een periode die voldoening en een goede gezondheid brengt. De Koning Boudewijnstichting lanceerde eind 2012 de campagne Vroeger nadenken over later: een dialoog tussen generaties over latere levensjaren. 32 projectpartners gingen op zoek naar kansen en nieuwe perspectieven om mensen hierop bewust voor te bereiden. Beeldvorming speelt daarbij een belangrijke rol en daarbinnen kaderde ook de fotowedstrijd Oud in the picture en de fotodatabank van de Vlaamse Ouderenraad. Op donderdag 6 november organiseert de Koning Boudewijn Stichting een conferentie waarop een inspiratiegids met goede praktijken wordt voorgesteld, experten geven hun kijk op thema s zoals loopbaan, vrije tijd, financiën, wonen, gezondheid, levenseinde, en de 32 partners stellen zich voor. De toegang is gratis, maar inschrijven is noodzakelijk. Dat kan via www.kbs-frb.be. Oktober 2014 17
De problematiek van elderspeak Ben jij ooit al eens door een twintiger met madammeke of meneertje aangesproken? Verblijft jouw moeder of vader in een woonzorgcentrum? Dan is de manier van aanspreken je daar misschien al opgevallen? Heb je er ooit al bij stilgestaan hoe je zelf ouderen benadert? Uit het scriptieonderzoek van Evelien Verstraeten, master meertalige communicatie (KU Leuven), blijkt dat ouderen vaak op een kinderlijke manier benaderd worden. Onbewust wordt er trager en luider gesproken, de intonatie stijgt en de taal wordt vereenvoudigd. Vooral in woonzorgcentra zijn de gevolgen van elderspeak aanzienlijk, omdat het daar een machtsverschil insinueert. Grijze haren, kinderlijke taal "Mensen met grijze haren en een gerimpelde huid horen slecht en begrijpen me moeilijker." Misschien schrikt u als u die zin leest, maar het is een stereotiep beeld dat de doorsnee twintiger van ouderen heeft. Twintigers, dertigers of veertigers verwachten dat ouderen hardhorend zijn, waardoor ze automatisch luider gaan praten. In datzelfde kader spreken ze ouderen met korte, eenvoudige zinnen toe, omdat ze ervan uitgaan dat hun gesprekspartners geen lange zinnen meer begrijpen. Ze baseren zich dus op stereotypes en houden er geen rekening mee dat ouderen hen nog steeds perfect kunnen begrijpen. Onbewust spreken ze ouderen aan met kinderlijke taal of elderspeak. Troetelnamen als schatteke, kapoentje en sjoeke verdringen de waardigheid van een individu. Elderspeak in een Vlaams woonzorgcentrum In haar scriptie onderzocht Evelien Verstraeten het taalgebruik van vijf hulpverleners in een Vlaams-Brabants woonzorgcentrum. De masterproef in deze specifieke situatie kunnen we niet veralgemenen, maar er blijkt wel uit dat hulpverleners kinderlijke taal tegenover bewoners gebruiken. Kenmerken van elderspeak Verkleinwoorden zijn het belangrijkste kenmerk van elderspeak. Zo vind je in woonzorgcentra bedjes, pottekes, en drapperiekes in plaats van de grotere variant, en eten of slapen de bewoners een beetje. Naast verkleinwoorden gebruiken de hulpverleners stopwoorden zoals hé, kom en allez overvloedig. De hulpverleners spreken de ouderen vooral met eenvoudige zinnen en ja-neevragen aan. Bijvoorbeeld: Jeanne, komde gij mee?' En 'Zedde moekes?. Daarnaast herhalen de hulpverleners vaak. Ook opvallend is het gebruik van de we-vorm in zinnen als: Kom, we gaan een beetje slapen, hè. De bewoner en de hulpverlener hebben natuurlijk de nacht niet samen doorgebracht. De we-vorm, ook wel het verpleegstersmeervoud genoemd, geeft de uitspraak een paternalistische bijklank en is typerend voor elderspeak. Het gebruik van troetelnamen, een ander kenmerk van elderspeak, was in dit onderzoek eerder beperkt. 18 ACTUEEL-Informatieblad
Bevoogdende boodschap Op de zondagsmarkt, in de krantenwinkel en op bezoek bij ouders of grootouders komt elderspeak ook voor. Ouderen vinden het doorgaans niet erg om door familieleden met elderspeak benaderd te worden, maar voor niet-vertrouwelingen ligt dat anders. In woonzorgcentra komt paternalistisch taalgebruik al snel bevoogdend en zelfs bedreigend over. Onderzoek toonde aan dat ouderen met dementie zich tijdens hun verzorging meer verzetten als de hulpverlener elderspeak gebruikt. Toch wijzen de meeste ouderen hulpverleners niet op hun taalgebruik. Ze bevinden zich namelijk in een afhankelijke positie. Troetelnamen als schatteke, kapoentje en sjoeke verdringen de waardigheid van een individu. In de ogen van ouderen duidt kinderlijk taalgebruik ook op een machtsverschil tussen hen en de hulpverlener. Daarnaast krijgen de senioren de boodschap dat ze incompetent zijn, waardoor hun eigenwaarde en identiteit een deuk krijgen. Gaandeweg krijgen ouderen het gevoel dat ze nergens meer toe in staat zijn en daardoor zijn ze niet meer gemotiveerd om zelf initiatieven te nemen. De negatieve gedachtespiraal kan in sommige gevallen tot depressies, geheugenproblemen en ziekten leiden. Bewuster communiceren Hulpverleners verwachten dat elderspeak voor een beter begrip zorgt, maar ze zijn zich niet bewust van de negatieve gevolgen voor het welzijn van ouderen. Door hulpverleners over elderspeak in te lichten en hen op hun taalgebruik te wijzen, zullen ze automatisch meer aandacht schenken aan hun manier van communiceren. Optimaal communiceren met ouderen, gebaseerd op het Communication Enhancement Model van Ryan et al. (1995). Een concrete communicatiestrategie bestaat nog niet. Het is vooral belangrijk om het taalgebruik af te stemmen op het individu en niet op het stereotype. Op die manier kan elderspeak vermeden worden. Op lange termijn kunnen op die manier ook bestaande stereotypes rond ouderen doorbroken worden. Door respectvol met ouderen te communiceren en de communicatie op het individu af te stemmen, blijven de identiteit en het zelfbeeld van ouderen bewaard. Bijgevolg zullen de persoonlijke relaties tussen hulpverleners en ouderen verbeteren, waardoor ook de levenskwaliteit van de ouderen stijgt. Affectieve communicatie kán, zolang de waardigheid van ouderen bewaard blijft. Evelien Verstraeten Master meertalige communicatie KU Leuven Bron: Kom, we gaan een beetje slapen hé. De communicatie tussen professionele hulpverleners en ouderen in een woon- en zorgcentrum (2014) Oktober 2014 19
De oudere generatie, een digitale generatie? Online nieuws lezen, het weer voor de komende dagen opzoeken, e-mailen, met kleinkinderen skypen, De mogelijkheden zijn eindeloos. Internet is de dag van vandaag dan ook wijdverspreid. Hoewel statistieken van de overheid aangeven dat de helft van de ouderen tussen 65 en 74 jaar nog nooit gebruik maakte van internet, begeven steeds meer ouderen zich online. Naar hoe het gesteld is met hun vaardigheden om goed met internet om te gaan, is het echter gissen. Sandra Van Eesbeek voerde hier onderzoek naar voor de Universiteit Gent. In februari van dit jaar lanceerde de Vlaamse overheid de campagne Da's toch handig, dat internet!. Het doel was ouderen aan te zetten internet te gebruiken door hen te tonen welke voordelen het kan bieden. Deelnemen aan de digitale wereld zorgt er namelijk voor dat men meer kansen krijgt. Denk maar aan het kunnen doorbreken van sociaal isolement doordat men online met anderen kan communiceren, de mogelijkheden om de zelfstandigheid te behouden door online te bankieren, Desondanks is de meerderheid van de ouderen nog niet online te vinden. Naast weten hoeveel ouderen online gaan, is het nog meer van belang een zicht te krijgen op de mate waarin hun internetvaardigheden ontwikkeld zijn. De digitale kloof ligt nu namelijk tussen degenen die hun situatie kunnen verbeteren doordat ze internet goed en gericht kunnen gebruiken en degenen die dit niet kunnen of niet doen. Tot hiertoe is er nog niets geweten over hoe het gesteld is met de digitale vaardigheden van 65-plussers in Vlaanderen. De focus van voorgaand onderzoek lag steeds op het hebben van toegang en op personen jonger dan 75 jaar. Afgelopen juni verscheen echter een masterproef aan de Universiteit Gent waarin onderzocht werd hoe het gesteld is met de digitale vaardigheden van 65-plussers, welke factoren dit niveau bepalen en welke problemen ze bij het surfen ervaren. Meer dan 300 ouderen werden hierover bevraagd. Wie is de oudere digitale surfer? Eerlijk? Er bestaat niet zoiets als dé oudere surfer. Of men internet gebruikt, is iets persoonlijks en hangt voornamelijk af van de gewoonte die men heeft om internet te gebruiken, innerlijke motivatie en de voordelen die men verwacht wanneer men internet gebruikt. Maar ook computerangst speelt een rol. Hoe minder angstig men staat ten opzichte van internet, hoe meer men ervan wil gebruikmaken. Toch is het opvallend dat vooral mannen, hogeropgeleiden en de jongste generatie ouderen online gaan. Als we nagaan wat de favoriete online activiteiten van een oudere surfer zijn, dan zien we dat de meest populaire bezigheid het lezen en versturen van e-mails is, wat in 95% van de gevallen dagelijks of wekelijks wordt gedaan. Daarnaast zijn nieuws lezen en online bankieren eveneens erg populair met respectievelijk 67% en 66%. De minst populaire activiteiten zijn het voeren van online videogesprekken en online winkelen, die in respectievelijk 83% en 96% van de gevallen zelden tot nooit worden gedaan. 20 ACTUEEL-Informatieblad