Het is echt niet zo moeilijk Wat is er misgegaan en hoe moet het anders? De commissie-larosière kwam onlangs met een waslijst met aanbevelingen om het internationale financiële toezicht te verbeteren. Onno Ruding: Ik ben geen eurofanaat, maar dit moet geregeld worden. Tekst: Karin Bojorge foto s: Jeroen Poortvliet Sinds ik met pensioen ben, is het enorm uit de hand gelopen Waar te beginnen met het aanpakken van de financiële crisis? Bij de banken zelf, het toezicht, de credit rating agencies, de regulering? Het is een ontmoedigende vraag als je de complexiteit en schaal van de problemen in ogenschouw neemt. Onno Ruding (69), oud-minister van Financiën, oud-bankier en lid van de commissie- Larosière, lijkt er niet onder te lijden. Op het Haagse kantoor van de Bank Nederlandse Gemeenten triple A, zonder staatssteun na - tuurlijk, want anders is er geen kunst aan, waar hij voorzitter is van de raad van commissarissen, bladert hij blijmoedig door de 85 pagina s met 31 aanbevelingen van het rapport van de commissie-larosière. Deze High-Level Group, ingesteld door de Europese Commissie, kreeg in oktober de opdracht om de crisis te analyseren en met oplossingen te komen. Een gegarandeerde bestseller, grapt Ruding. Meneer Ruding, als je het rapport leest, lijkt het of zo n beetje alles fout is gegaan wat fout kón gaan. Is er nog iets dat wél deugde? We hebben op zich veel gehad aan Basel, de internationale regels voor de banken (zie kader Wat is Basel? - red.). Zonder dat hadden wij hier nu niet gezeten, dan hadden we in lompen door de straten gedoold. Wel zijn er tekortkomingen. Zo zouden de banken meer kapitaal moeten aanhouden. In Spanje is al jaren geleden de eis gesteld aan banken om in goede tijden meer aan voorzieningen te treffen dan in slechte tijden. Dat klinkt heel simpel, maar goede oplossingen zijn vaak ook simpel. Zo n maatregel kan anticyclisch werken, de Spanjaarden profiteren daar nu van. 12
13
Wat is Basel? In Basel vergaderen elke drie maanden vertegenwoordigers van de centrale banken van de belangrijkste industrielanden over de mondiale harmonisatie van de regels waaraan banken moeten voldoen. In 1988 werd het Basel I kapitaalakkoord getekend, dat banken onder andere verplichtte om minimaal 8 procent van hun totale uitstaande leningen te financieren met eigen vermogen. Eind juni 2004 bereikte het Basel comité overeenstemming over nieuwe richtlijnen op het gebied van minimale kapitaaleisen voor banken: Basel II. Het belangrijkste verschil is dat nu per soort krediet wordt bepaald welk percentage eigen vermogen er tegenover moet staan. Er wordt dus beter gekeken naar de echte risico s van kredieten. Dat had de stabiliteit van het systeem moeten verbeteren. Probleem is dat de implementatie van Basel II nog maar net van start is gegaan. Binnen de Europese Unie werden de regels van kracht op 1 januari 2008, de Verenigde Staten volgen pas op 1 april 2010. Ook China moet nog beginnen met de invoering. Een ander probleem is dat Basel II lagere kapitaaleisen stelt aan kredietvormen die door banken buiten de balans worden gezet. Volgens de commissie-larosière moet Basel II dan ook fundamenteel herzien worden. Wat wil de commissie-larosière? De door commissievoorzitter Barroso ingestelde high level group onder leiding van voormalig imf-topman Jacques de Larosière kwam veertien dagen geleden met een advies over het interna tionale financiële toezicht. Onno Ruding is één van de acht leden van deze groep. De belangrijkste aanbevelingen: Er moet een nieuw instituut komen onder auspiciën van de Europese Bank, dat toezicht houdt op de stabiliteit van het financiële stelsel. Dit instituut, de European Systemic Risk Council, krijgt als taak om nationale toezichthouders op tijd te waarschuwen en te zorgen dat er actie wordt ondernomen als zich gevaarlijke ontwikkelingen voordoen in lidstaten. Er moet een Europees Systeem van Finan cieel Toezicht komen (esfs) dat zorgt voor een sterkere coördinatie tussen nationale toezichthouders. De esfs moet de bevoegdheid krijgen om knopen door te hakken op het moment dat er conflicten ontstaan over toezicht op of ingrepen bij grensoverschrijdende financiële instellingen. Waarom heeft De Nederlandsche Bank dergelijke eisen niet gesteld? De Nederlandsche Bank heeft tot op zekere hoogte gevolgd, maar de Spanjaarden liepen daarin voorop. Waren we hier bang om de concurrentieslag met het financiële centrum van Londen te verliezen? Dat is een reëel probleem, dat je moet voorkomen door het creëren van een level playing field. Dat kan op zich heel snel geregeld worden door zo n eis op te nemen in de Baselafspraken. Die gelden wereldwijd. Tussen EU-lidstaten bestaan grote verschillen in regulering van de financiële sector. Dat klopt, dat is historisch zo gegroeid. Daar is op zich niets mis mee, maar in een wereld waarin zóveel meer aan financieel verkeer over grenzen is ontstaan, geeft dat gedonder. Als de regels niet gelijk zijn, schuift iedereen zijn geld naar het land met de gunstigste regeltjes. Dus móet je harmoniseren. Gelukkig zijn er tot nu toe geen problemen ontstaan rond een van de echt grote Europese financiële instellingen - God verhoede - want er zijn nauwelijks afspraken over internationaal crisismanagement. Hoe kan dat? Was daar geen tijd voor, kwam niemand op het idee? We hadden de tijd, en er zijn ook wel mensen op dat idee gekomen. Er is ook wel een vorm van internationale coördinatie. Nationale toezichthouders voor banken en verzekeraars komen geregeld bij elkaar voor overleg. Maar als er problemen ontstaan over instel lingen die vanuit meerdere landen opereren, gaat het altijd om grof geld. Dus krijg je meningsverschillen. Moeten we die instelling wel of niet steunen, en zo ja, wie gaat dat dan betalen? Er is nu niemand die daar een beslissing over kan afdwingen en er is ook geen hoger beroep mogelijk. Daarom stellen we voor om deze commissies op te tuigen tot Autoriteiten die de bevoegdheid krijgen om bindende beslissingen te nemen bij conflicten. Neem het voorbeeld van de IJslandse banken. Die hadden krankzinnig veel aan deposito s in andere landen uitstaan. De Nederlandsche Bank had niet de bevoegdheid om daar iets tegen te doen. Als daar arbitrage over was geweest, weet ik zeker dat daar een einde aan was gemaakt. 14
Zonder Basel II hadden we nu in lompen door de straten gedoold Waarom niet gewoon één financiële toezichthouder voor Europa? De meeste banken en andere financiële instellingen in Europa opereren strikt nationaal. Daar heb je nationale toezichthouders voor. Dat is prima, want daar zit de kennis over die banken. De Europese Centrale Bank had er wel oren naar om dat naar zich toe te trekken. Dat vonden wij heel verrassend, want daar hebben ze helemaal geen ervaring mee. Wij vinden daarom dat ze dat niet moeten doen. We vinden wel dat ze een zware rol te vervullen hebben als het gaat om het toezicht op de stabiliteit van het financiële stelsel als geheel. Daarvoor moet een apart instituut komen onder auspiciën van de ecb. Het doel daarvan is vooral preventie: voorkomen dat de risico s uit de hand lopen. U had persoonlijk verder willen gaan. Dat klopt. Ik ben er persoonlijk voorstander van om het toezicht op de individuele grensoverschrijdende banken volledig te bundelen in één nieuw Europees instituut. Binnen de commissie is echter de afweging gemaakt dat de Europese Unie daar op dit moment nog niet klaar voor is. Wie zijn de grootste dwarsliggers? Engeland heeft een sterke financiële sector. Ze hebben altijd gezegd: wij zijn groter en efficiënter, laat ons zelf onze zaakjes regelen. Wij zitten niet te wachten op Europese betutteling. Maar wie hebben tot de dag van vandaag de grootste bokken geschoten? Dat zijn de Engelse toezichthouders. Dus ik zou tegen de Engelsen willen zeggen: uw toezichthouders zijn helemaal niet briljant geweest, er zijn enorme blunders begaan. Het is in uw eigen belang om nu voor een Europese oplossing te kiezen. Ook de Duitsers hebben last van koude voeten. De Duitse politiek is heel bang dat Europese regels een aanslag betekenen op hun Spaarkassen, de provinciale spaarbanken die heilig zijn in Duitsland. Ik zeg dan: deze voorstellen hebben daar helemaal geen effect op. De commissie-larosière heeft een tijdpad van vier jaar uitgestippeld. Is dat realistisch? Als het gaat om aanpassing van de Baselafspraken: ja. Als het gaat om een nieuwe rol voor de credit rating agencies: ja. Als je het hebt over nieuwe Europese richtlijnen: dat duurt enige jaren. En er moet politieke bereidheid zijn. U denkt dat die er is? Als wij dit rapport twee jaar geleden hadden uitgebracht, had men gezegd: goh, wat intelligent, en er verder niets mee gedaan. De politieke bereidheid is nu veel groter. Vergeet niet dat bij deze crisis iedereen, als spaarder, als gepensioneerde, als werknemer, als ondernemer, de gevolgen aan den lijve ondervindt. Men begrijpt heel goed dat er iets moet gebeuren. U bent niet bang dat de kiezer zal vallen voor een populistische boodschap? Nee, want mensen kunnen dit begrijpen, het is echt niet zo moeilijk. Ik ben ook geen eurofanaat, maar dit is gewoon nodig. Dit móet in Europees verband, liefst nog in wereldverband. Iedereen snapt dat het niet handig is om zo n garantieregeling voor spaargeld nationaal te organiseren. Als de garantie in het ene land 50.000 euro is en in een ander 100.000, dan kun je erop wachten dat al het spaargeld daarheen zal vluchten. Er moet een uniform bedrag komen, ik zou zeggen dat 100.000 euro nog helemaal niet zo gek is. 15
wie is onno ruding? 1939 Geboren te Breda 1957 Studie economie te Rotterdam 1965 Werkzaam op ministerie van Financiën 1971 Werkzaam bij Amro-bank 1977 Executive director imf te Washington 1981 Lid raad van bestuur Amro-bank 1982 Minister van Financiën 1990 Voorzitter ncw 1992 Vice-voorzitter Citibank te New York 2003 Met pensioen 2003-heden Diverse commissariaten en maatschappelijke functies Behalve aan het internationale toezicht, moet er ook heel wat gebeuren bij de banken zelf, stelt het rapport. Zeker. Ik denk dat we kunnen stellen dat het grootste deel van de schuldvraag bij de particuliere sector zelf ligt. Er zijn enorme blunders begaan. De laatste vijf, zes jaar - eigenlijk sinds ik met pensioen ben - is het enorm uit de hand gelopen. Bij de banken zal dus ook een flink deel van de oplossingen vandaan moeten komen. Dat is ook aan de gang en dat proberen wij steun te geven. Al was het maar zodat men niet over vier, vijf jaar weer denkt te kunnen terugkeren naar de oude situatie. U doelt op de bonussen? De beloningsstructuren zijn een deel van het probleem, maar zeker niet het enige. En dan gaat het ook nog niet primair om de hoogte van de beloningen, maar vooral om het systeem dat erachter zit. Je kunt bonussen handhaven, maar keer ze dan uit over een periode van bijvoorbeeld vijf jaar. Dus geen grote bonussen in cash na één mooie kwartaalomzet. Die beloningsstructuren kunnen overigens heel snel aangepakt worden. Toezichthouders hebben nu al de bevoegdheid om te zeggen: uw beloningssysteem bevalt ons niet, wij dragen u op dat te veranderen. Waar komt de crisis vandaan? Als één ding duidelijk wordt uit de analyse van de Larosiere-group dan is het wel dat de financiële crisis veroorzaakt is door een complex samenspel van factoren. Een van de belangrijkste is de combinatie die na 2003 ontstaat van een lage rente en een overvloed aan liquiditeit op zoek naar betere rendementen. Centrale banken grijpen niet in door de rente op te voeren omdat de inflatie vooralsnog laag blijft. De lage rente draagt bij aan het ontstaan van een zeepbel in de huizenmarkt. De overvloed aan geld leidt bovendien tot het ontstaan van nieuwe bancaire producten die hogere rendementen bieden door op basis van weinig onderpand grote risico s te nemen (leverage). Hierdoor neemt in korte tijd de kwetsbaarheid van het systeem als geheel enorm toe. Credit rating agencies, betaald door de ontwikkelaars van dit soort producten en niet door de afnemers, zorgen voor het in stand houden van de illusie van financiële degelijkheid. Risico s worden in stukjes gehakt en in ondoorzichtige pakketjes verdeeld over het systeem. Door het gebrek aan transparantie denkt ieder voor zich de risico s onder controle te hebben, terwijl de risico s van het systeem als geheel juist enorm toenemen. Het toezicht op de financiële sector is ondertussen vooral gericht op individuele banken en te weinig op het totale plaatje. Op het moment dat stijgende inflatie de Amerikaanse centrale bank ertoe brengt om de rente te verhogen, wordt duidelijk dat de luchtbel in de Amerikaanse huizenmarkt zal barsten. Omdat onduidelijk is hoe groot de verliezen zullen zijn, proberen banken van hun slechte (subprime) hypotheken af te komen. Dat zet een neerwaartse spiraal in werking waarbij banken om hun kapitaaldekking op peil te houden nog meer moeten verkopen, en niemand nog weet wat iets waard is. Het omvallen van Lehman Brothers geeft het laatste zetje en het vertrouwen valt weg. 16