issn 0169-2402 juli 2011 53 nieuwsbrief european invertebrate survey nederland
2 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 53 (2011) NIEUWSBRIEF van de EUROPEAN INVERTEBRATE SURVEY NEDERLAND Nummer 53 - juli 2011 Contactorgaan voor de medewerkers van de werkgroepen van de European Invertebrate Survey Nederland Informatie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel. 071-5687670 / fax 071-5687666 eis@ncbnaturalis.nl www.eis-nederland.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: copyright 2011 Stichting European Invertebrate Survey Nederland, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, e-mail eis@ncbnaturalis.nl. Bij voorkeur als bestand (op cd of per e-mail) in Word of een andere veelgebruikte tekstverwerker. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Werkgroepen..................................... 3 EIS-nieuws....5 Adressen werkgroepen............................. 12 Figuur omslag: Californische rivierkreeft Pacifastacus leniusculus, gonopode II, lateraal aanzicht (tekening Bram Koese). In 2011 zal Entomologische Tabellen 6 over de Nederlandse rivierkreeften verschijnen. Van de redactie Het was een bijzonder voorjaar voor insecten. Door het warme en droge weer waren veel soorten extreem vroeg aanwezig. Bij de libellen werden allerlei fenologierecords gebroken en ook de sprinkhanen waren er vroeg bij. Tijdens de startbijeenkomst van het nieuwe sprinkhanenproject op 5 juni werden al volwassen wrattenbijters gezien en in mei werden al volwassen zoemertjes, locomotiefjes en moerassprinkhanen gevonden. Erg specta culair waren ook de herontdekkingen van verloren gewaande soorten: sierlijke witsnuitlibel, mercuurwaterjuffer, bosdoorntje en rode schouderboktor. Hiermee haalden de insecten uitgebreid het nieuws. EIS heeft dit voorjaar haar meerjarenplan 2011-2016 uitgebracht. In het huidige politieke klimaat heeft de natuur het moeilijk en voor EIS komen de inkomsten onder druk te staan. Desalniettemin hebben we gekozen voor een ambitieus plan, waarin de belangrijkste punten zijn: verdere profes sionalisering van het bureau, betere profilering van de organisatie, verdere groei faunistische en wetenschappelijke publicaties en meer aandacht voor bescherming. We blijven nauw samenwerken met onze belangrijkste partners, NCB Naturalis en de PGO's. Lees hierover meer in deze nieuwsbrief of bekijk het complete document op de nieuwe website: www.eis-nederland.nl. Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 54: 30 september 2011 Publicaties EIS-Nederland Het overzicht van de EIS-publicaties ( bestellijst ) is als pdf te lezen en te downloaden op www.eis-nederland.nl/publicaties.
Werkgroepen 3 Werkgroepen Bijen (Apidae) Diverse leden van de bijenwerkgroep werken nog altijd aan het manuscript van het boek over de Nederlandse bijen, dat een aanvulling vormt op het wespen- en mierendeel in de boekenserie Nederlandse Fauna. Zij hebben het vaste voornemen opgevat om het boek in 2012 te doen verschijnen, aangezien dat jaar is uitgeroepen tot het Jaar van de Bij. Dit betekent dat het manuscript deze zomer wordt afgerond. Menno Reemer Aaskevers (Silphidae) De EIS-werkgroep Aaskevers heeft een druk voorjaar achter de rug. In de Oostvaardersplassen (OVP) werd de keverfauna op de edelhert- en runderkadavers gevolgd. De eerste indruk is dat de op natte klei voorkomende fauna armer is dan die aangetroffen bij eerder onderzoek op de drogere zandgronden van de Hoge Veluwe door Oscar Vorst en Hans Huijbregts. Er ligt echter nog veel materiaal ter determinatie. In de OVP zijn inmiddels wel al diverse nieuwe soorten voor Flevoland aangetroffen. Verder werd een tweetal excursies georganiseerd: naar de OVP en, op uitnodiging van beheerder Barry Teunissen, het Korenburgerveen. In de OVP kwamen vier deelnemers die behalve de kadavers ook de lokale mestfauna onderzochten. In paardenmest werd de, elders alleen uit de Biesbosch bekende, mestkever Onthophagus vaccae aangetroffen. Het Korenburgerveen werd door een zevental deelnemers bezocht. Nog niet al het verzamelde materiaal is gedetermineerd. Wel werden er al enkele interessante soorten aangetroffen. Het collectieonderzoek aan de silphiden vordert gestaag. De database bevat op dit ogenblik zo n 3500 records. Ed Colijn Sprinkhanen (Orthoptera) Het nieuwe sprinkhanenatlasproject (zie verderop in deze nieuwsbrief) heeft een voortvarende start gemaakt. Op 13 mei j.l. hebben biologiestudenten Bram Omon en Kees van Bochove namelijk een populatie van het bosdoorntje Tetrix bipunctata ontdekt in nationaal park de Hoge Veluwe. Deze bijzondere sprinkhaan stond als Verdwenen op de rode lijst en was al 36 jaar niet meer in Nederland waargenomen. De laatste waarneming dateerde van 1975, uit de buurt van Assel (Apeldoorn). Dit is inmiddels de derde bijzondere vondst in twee jaar, na de ontdekking van de kiezelsprinkhaan Sphingonotus caerulans en de spoorkrekel Eumodicogryllus bordigalensis in 2010 (zie Nederlandse Faunistische Mededelingen 34, 2010). De groei in het aantal waarnemingen heeft zich ook in 2010 verder doorgezet. Het sprinkhanenbestand bevat inmiddels bijna 210.000 records. In het kader van de samenwerking in het nieuwe sprinkhanenatlasproject zijn al deze gegevens afgelopen maand samengevoegd met die op Waarneming.nl. Alle sprink haanwaarnemingen uit Nederland zijn nu te raad - plegen via de speciale projectpagina http://waarneming.nl/ sprinkhaanatlas_start.php. Dit jaar zullen verder weer verschillende excursies worden georganiseerd. Voor meer informatie zie het item over het nieuwe sprinkhanenatlasproject later in deze nieuwsbrief. Ed Colijn & Kokerjuffers (Trichoptera) Sinds begin dit jaar heeft de EIS-werkgroep Trichoptera een nieuwe start gemaakt. Trichoptera zijn een insectenorde, waarvan de larven bekend staan als kokerjuffers, die in het water leven. De volwassen dieren hebben een motachtig voorkomen en worden schietmotten genoemd. De EIS-werkgroep heeft de volgende activiteiten: Nieuw determinatiewerk de vorig jaar overleden Nederlandse specialist Bert Higler was begonnen aan een determineerwerk voor de volwassen dieren, maar dat heeft hij niet kunnen afmaken. Als werkgroep doen we nu een inspanning, dit werk alsnog af te maken. Het is de bedoeling dit als Entomologische Tabel te publiceren, hopelijk in 2013. Hierbij spelen habitusfoto s een belangrijke rol: hiermee kunnen veel soorten al worden herkend, waaronder ook rode-lijstsoorten. Het onderzoeksgebied betreft Nederland, België en Luxemburg. Iedereen kan meewerken door fraaie habitusfoto s op te sturen. Het zal in veel gevallen wel nodig zijn ook de schietmot te verzamelen en ter controle op te sturen; neem gerust contact op met David. Veldwerk voor het achterhalen van de verspreiding van soorten en voor het maken van habitusfoto s is nog zeer veel veldwerk nodig. Om dit mede mogelijk te maken is door de Uyttenboogaard-Eliasenstichting voor het onderzoeksjaar 2011 een subsidie toegekend.
4 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 53 (2011) Boorvliegachtigen (Tephritoidea) Glyphotaelius pellucidus (foto ) Nieuwsbrief in mei 2011 verscheen de 12e Digitale koker juffer. Dit is de opvolger van de Nederlandse kokerjuffer, die tot vorig jaar door Bert Higler werd samengesteld. In de laatste nieuwsbrief is onder andere een artikel verschenen over Oligostomis reticulatum, een soort die in zowel Nederland als België voor het eerst in 50 jaar weer is aangetroffen. De nieuwsbrief is via www.eis-nederland.nl/ kokerjuffers in te zien. Zowel de waarnemingen van kokerjuffers op Waarneming.nl als Waarnemingen.be worden gevolgd; waarnemingen worden becommentarieerd en gevalideerd. Voor vragen, tips en ideeën over schietmotten, neem gerust contact op, voor Nederland met David: david.tempelman@ grontmij.nl; en voor België met Koen: koen_lock@hotmail. com. David Tempelman & Koen Lock Figuur 1. Verspreiding van alle waarnemingen van Nederlandse boorvliegen. Het uitbrengen van een tabel zorgt meestal voor een hernieuwde aandacht voor de betreffende groep. Met de Entomologische Tabel 5 over de boorvliegen (Smit 2010) was dit niet anders. Er zijn verschillende leuke waarnemingen gedaan dit seizoen, waarvan in het decembernummer van NFM een overzicht gegeven zal worden. Nu het determineren voor elke geïnteresseerde binnen handbereik is gekomen wordt het tijd voor de volgende stap: waar kunnen de soorten gevonden worden in Nederland? Aan de hand van de waardplantenlijst in de tabel kunnen soorten gericht gezocht worden in het veld, maar wat zijn de verspreidingspatronen? Komen die overeen met de verspreiding van de waardplanten? Om op deze vragen een antwoord te kunnen geven zal de verspreiding van de boorvliegen van Nederland in kaart worden gebracht. En daar valt nog veel werk te verzetten! In de aanloop naar een atlas zijn inmiddels de grote museumcollecties opgenomen: Naturalis en het ZMA, beide tegenwoordig ondergebracht in NCB Naturalis. Hieronder bevindt zich ook de omvangrijke collectie van Bob van Aartsen. In figuur 1 is de periode 1960-1990 apart weergegeven, in deze periode was het hoofdzakelijk Bob die actief waarnemingen verzamelde. Dit bestand is aangevuld met enkele bestandjes van collecties en waarnemingen van derden en natuurlijk bevinden mijn eigen collectie en waarnemingen zich ook in het bestand. Het landelijke bestand boorvliegen bevat nu in totaal 13.095 records. Op zich een respectabel aantal, zeker gezien het feit dat het slechts 83 soorten betreft. Maar de kaartbeelden, zelfs die van algemene soorten als de akkerdistelboorvlieg Xyphosia miliaria, geven nog een erg schamel beeld (zie figuur 2). Kortom: ik wil iedereen oproepen waarnemingen door te geven, aan eis@ncbnaturalis.nl. Dit kan ofwel in Excel of door de waarnemingen in te voeren in waarneming.nl. Let wel, vanwege de lastige determinatie nemen we alleen waarnemingen op die gecontroleerd kunnen worden, bijvoorbeeld op basis van een foto. Figuur 2. Verspreiding van de akkerdistelboorvlieg Xyphosia miliaria in Nederland.
Werkgroepen 5 Naast waarnemingen van boorvliegen (Tephritidae) ben ik ook geïnteresseerd in waarnemingen van nauwverwante families: Pallopteridae (fladdervliegen), Platystomatidae (platbekvliegen) en Ulidiidae (prachtvliegen). Het is mijn bedoeling hiervan in de toekomst eveneens een tabel te maken. Voor de verzamelaars onder jullie wil ik een hernieuwde oproep doen voor materiaal op alcohol. Twee jaar geleden is er een vrij uitgebreid project uitgevoerd om zoveel mogelijk Europese boorvliegsoorten te verzamelen voor DNA-barcoding. Hierbij is de helft van de Europese soorten verzameld en inmiddels ook gebarcodeerd. Er ontbreken echter nog diverse soorten, waaronder ook die in Nederland voorkomen. Natuurlijk betreft dit vooral de minder algemene soorten, maar elk materiaal is welkom, zeker ook uit de rest van Europa. De mensen die bereid zijn hier een bijdrage aan te leveren kunnen mij een mailtje sturen voor de ontvangst van epjes met 96%-alcohol en alcoholpapier. Ik zal binnenkort een overzicht maken van de ontbrekende soorten. John T. Smit EIS-nieuws Jaarverslag 2010 Het jaarverslag over 2010 en oudere jaarverslagen zijn te vinden op www.eis-nederland. nl/jaarverslagen. Hier onder worden enkele projecten uit 2010 toe gelicht: Een volle zaal bij de presentatie van het boek De Nederlandse bio diversiteit op 25 november. In totaal waren meer dan 200 specialisten, fotografen en andere geïnteresseerden aanwezig (foto Herman Berkhoudt). De Nederlandse biodiversiteit Hoogtepunt van het jaar voor EIS was de presentatie van het boek De Nederlandse biodiversiteit, deel 10 in de serie Nederlandse Fauna. In dit boek wordt een volledig nieuw overzicht gepresenteerd van de groepen die in Nederland voorkomen. Er hebben meer dan 100 specia listen uit PGO s en andere kennis orga nisaties aan bijgedra gen. Hier mee heeft NCB Naturalis een belangrijke bijdrage gele verd aan het Jaar van de Biodiversiteit. De project leiding was in handen van Jinze Noordijk. In 2010 heeft het auteurs team van het bijenboek goede vorderingen ge maakt met het manuscript. Dit zal deel 11 worden in de Nederlandse Fauna. Entomologische Tabellen In 2010 verscheen één deel van Entomologische Tabellen: nummer 5, boorvliegen, ge schre ven door John Smit. Het boekje is 158 pagina s dik. Boor vliegen zijn economisch van belang vanwege de larven die bijvoorbeeld in fruit kunnen leven. Voor 2011 zijn delen over rivierkreeften en spring staarten in voorbereiding. Ento molo gische Tabellen 1 (steen vliegen) en 2 (boktorren) werden in 2010 herdrukt. ET wordt gezamenlijk uitgegeven met de Nederlandse Entomologische Vereniging en Naturalis.
6 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 53 (2011) Risicoanalyses rivierkreeften en brandmieren Voor het Team Invasieve Exoten werden risicoanalyses uitgevoerd voor rivierkreeften en brand mieren (Solenopsis). Daarnaast werden diverse opdrachten uitgevoerd voor uiteenlopende opdrachtgevers, bijvoorbeeld het ministerie van LNV, Staatsbosbeheer, Alterra en STOWA. Hiermee werden voldoende inkomsten verworven om de activiteiten van het bureau te bekostigen. Tentakel In 2010 zette Ed Colijn de digitale nieuwsbrief Tentakel op. In het eerste jaar werd de Tentakel vijf maal rond gestuurd. Er zijn 450 ontvangers. Nederlandse Faunistische Mededelingen In 2010 verschenen twee gevarieerde nummers van NFM. In nummer 33 wordt onder meer een groot onderzoek naar mariene soorten van de Waddenzee gepresenteerd. Hierbij werden 11 soorten nieuw voor de Nederlandse fauna ontdekt. Nummer 34 is zeer gevarieerd met aandacht voor de kiezelsprinkhaan en de spoorkrekel en de herontdekking van een bijzondere wants, bladsprietkever en duizendpoot. Daarnaast worden diverse nieuwe soorten voor de fauna gemeld: een boktor, een borstelworm, mosmijten, sluipvliegen en een graafwesp. Europese libellen EIS werkte in 2010 mee aan twee belangrijke internationale publicaties over libellen: de Europese rode lijst en een ver spreidings over zicht en rode lijst van libellen in Noord-Afrika. Vincent Kalkman was bij beide pu bli caties nauw betrokken, bij de Euro pese rode lijst als eerste auteur. In 2011 zal het manu script voor de Euro pese atlas ver der worden af ge maakt. Nederlands Soortenregister De belangrijkste voortgang voor het Nederlands Soortenregister (www.nederlandsesoorten.nl) werd geboekt bij het vullen van de soortpagina s. NCB Naturalis heeft de soortinformatie uit bijna alle delen van de Nederlandse Fauna digitaal opgeknipt en op de tabbladen van de betreffende soorten toegevoegd. Later zullen ook de kaarten, fenologische dia grammen e.d. volgen. Verder zijn inmiddels ruim 5000 soorten van een foto voorzien, met een totaal van 16.000 gevali deerde foto s. Voor 2011 staat een grote revisie van de soortendatabase op stapel, met name naar aanleiding van nieuwe inzichten uit het boek De Nederlandse biodiversiteit. Ondertekening overeenkomst NDFF Op 16 september werd tijdens een feestelijke bijeenkomst in Utrecht een overeenkomst getekend tussen de Gegevensautoriteit Natuur en de PGO s. Met deze overeenkomst wordt de organisatie van Nationale Database Flora en Fauna geregeld. Ondertekening van de overeenkomst over de NDFF door de PGO-vertegenwoordigers (foto Kars Veling).
EIS-nieuws 7 1000-soortendag in de Weerribben Op 27 augustus van dit jaar zal in de Weerribben de door EIS- Nederland, Waarneming.nl, Staatsbosbeheer en de VOFF georganiseerde 1000-soortendag plaats vinden. Doel van deze dag is om het gebied grondig te inventariseren en zoveel mogelijk soorten beesten en planten waar te nemen. Daarnaast hopen we natuurlijk ook dat het zoals elk jaar een leuke en gezellige dag wordt waarop medewerkers van PGO s, Waarneming.nl en actieve vrijwilligers elkaar kunnen ontmoeten. De dag wordt traditioneel afgesloten met een BBQ aangeboden door Staatsbosbeheer. Waar en wanneer? De dag vindt plaats op zaterdag 27 augustus in de Weerribben, onderdeel van het grootste aaneengesloten laagveenmoeras in Noordwest-Europa. De verzamelplaats is het bezoekerscentrum, Hoogeweg 27, 8376 EM te Ossenzijl (Amersfoortcoördinaten 191,4-535,6), tel. 0561-477272. Het excursieprogramma begint om 10.00 uur. Wie? We zijn te gast bij Staatsbosbeheer. De activiteiten worden georganiseerd samen met Staatsbosbeheer, de PGO s, Waarneming.nl en enkele andere natuurorganisaties. Ook de pers zal als vanouds aanwezig zijn. De excursies zijn gericht op medewerkers van de PGO s, Waarneming.nl en actieve vrijwilligers. Voor de dag wordt dus niet een algemeen publiek uitgenodigd. Wat? Er zullen verschillende (boot)excursies worden gehouden. Naast de excursies kunnen alle deelnemers aan de dag ook zelf op pad gaan maar vanwege de aard van het gebied zullen zelfstandige excursies vaak beperkt moeten blijven tot de eenvoudiger te bereiken gebieden. Te zijner tijd zal via de digitale nieuwsbrief Tentakel en Waarneming.nl een volledig excursieprogramma worden aangekondigd. Verwerking gegevens Voor een groot deel van de groepen wordt gedurende 2011 en de dag zelf een complete lijst bijgehouden op http:// waarneming.nl/1000_soortendag_2011.php. Voor andere lastiger te determineren groepen (bijv. bijen, vliegen, kevers) is dit niet mogelijk en wordt alleen een schatting van het aantal soorten bijgehouden. Het team van Waarneming.nl zal via een projectiescherm en internet iedereen op de hoogte houden van de ontwikkelingen. Meerjarenplanning Het afgelopen jaar heeft het bestuur en bureau het eerste meerjarenplan van EIS samen gesteld. Het plan bestrijkt de periode 2011-2016. EIS is voor deze periode behoorlijk ambitieus en wil het aantal publicaties opvoeren, de werk groepen beter van dienst zijn en meer aandacht geven aan bescher ming. Het bureau moet daar voor verder geprofes sio nali seerd wor den en EIS moet zich beter profileren. Het meer jarenplan is te down loaden van www.eisnederland.nl/jaarverslagen. Bureaumedewerkers Ed Colijn en Jinze Noordijk hebben in 2011 een contractverlenging aangeboden gekregen. In 2011 is Annemarie Kroon het EIS-bureau komen versterken. Zij zal in principe op maandag aanwezig zijn en zal zich bezig houden met het nieuwe projectadministratiesysteem Corpex en de financiële administratie. Nieuwe website EIS Sinds enkele maanden heeft EIS-Nederland een nieuw webadres: www.eis-nederland.nl. De oude website via NCB Naturalis komt te vervallen. Ed Colijn heeft veel werk verricht om alles ingericht te krijgen. Enkele onderdelen, zoals de werkgroepenpagina s zullen de komende tijd verder worden afgemaakt. Slapen, drinken en eten? Koffie en thee zijn aanwezig. Voor de lunch dient men zelf te zorgen. Op zaterdagavond is er een BBQ voor mensen die zich van te voren hebben aangemeld bij ondergetekende. Staatsbosbeheer stelt de grote zaal van het bezoekerscentrum ter beschikking om te determineren (twee binocs beschikbaar maar eigen apparatuur is welkom) en om bij regen te kunnen schuilen. In het Natuuractiefhuis De Kragge is een beperkt aantal slaapplaatsen beschikbaar. Mensen die zouden willen blijven overnachten kunnen contact opnemen met ed.colijn@ncbnaturalis.nl. Zie voor de laatste info: www.eis-nederland.nl/ 1000soortendag. Ed Colijn
8 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 53 (2011) Digitale nieuwsbrief Tentakel Vorig jaar is EIS gestart met het uitbrengen van een digitale nieuwsbrief. De Tentakel is in 2010 vijf maal verstuurd. Het aantal ontvangers is inmiddels gegroeid tot 460. Begin dit jaar is het zesde nummer verschenen, het zevende nummer staat op stapel. Uw bijdragen kunnen bestaan uit oproepen, bijzondere waar nemingen en aankondigingen van excursies, publicaties of andere zaken die de ongewervelden van Nederland aangaan. Geïnteresseerden die de Tentakel zouden willen ontvangen kunnen zich aanmelden via eis@ncbnaturalis.nl. Alle afleveringen zijn in te zien op www.eis-nederland.nl/nieuwsbrieven. Ed Colijn Pissebeddenatlasproject In 2008 verscheen de Verspreidingsatlas Nederlandse landpissebedden, duizendpoten en miljoenpoten van de bodemfaunawerkgroep van EIS (Berg et al. 2008). Atlassen zijn echter per definitie voorlopig. Ze zijn nog niet uitgegeven of de kennis is alweer achterhaald. Zelfs in gebieden waar het voorkomen goed in kaart is gebracht, is onder invloed van bijvoorbeeld klimaatverandering, habitatversnippering of verdroging de faunasamenstelling aan verandering onderhevig. Ook zijn veel regio s in Nederland nog niet (goed) onderzocht op het voorkomen van pissebedden. We willen in dit project de witte gebieden graag van deze status ontheffen en veranderingen in de verspreiding van pissebedden sinds 2006 in kaart brengen. De vele vragen over de verspreiding en ecologie van soorten die nog bij ons leven proberen we te beantwoorden door gerichte inventarisaties. Waar ligt de noordelijke verspreidingsgrens van soort Trichoniscoides helveticus? Wat is het ecologische profiel van de minder bekende soort Porcellium conspersum? Voor andere soorten is weer weinig informatie beschikbaar over de habitatkeuze, of begrijpen we niet waarom zij zo zeldzaam zijn of in bepaalde streken niet voorkomen. De werkgroep zal de komende jaren nog onge determineerd materiaal uit de collecties van natuur historische musea op naam brengen en in het bestand invoeren. Natuurlijk zal er ook nog veel veldwerk worden verricht. Het project vindt plaats in samenwerking met de beide jeugdbonden: de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) en de JNM, Jongeren in de Natuur. Tijdens hun excursies wordt er aandacht besteed aan pissebedden en inmiddels zijn er al enkele jeugdbonders enthousiast aan het inventariseren. Al dit interes sante werk is begonnen en hulp is van harte welkom. Alle informatie over het project is te vinden op een mooie nieuwe website die door Ed Colijn is gebouwd: www. pissebeddenproject.nl. Hier staat zeer veel informatie bij elkaar over uiterlijk, ecologie, bekende vindplaatsen, determinatie en hoe waarnemingen zijn door te geven. Jinze Noordijk & Matty P. Berg Nieuwe sprinkhanenatlas van Nederland De sprinkhanenfauna is flink in beweging. De laatste tientallen jaren zijn diverse nieuwe soorten in ons land opgedoken (tabel 1), meestal als gevolg van de hogere temperaturen. Daarnaast lijkt het erop dat sommige bedreigde soorten nog steeds achteruit gaan. Veertien jaar na publicatie van het boek De sprinkhanen en krekels van Nederland is het daarom hoog tijd om een nieuw overzicht te presenteren. Tabel 1. Nieuwe soorten sprinkhanen en krekels in Nederland sinds 1990 Soort Jaar Oorzaak Zuidelijk spitskopje 1991 Klimaat Zuidelijke boomsprinkhaan 1992 Transport met auto Boomkrekel 2004 Klimaat Lichtgroene sabelsprinkhaan 2004 Klimaat (nog niet gevestigd) Kiezelsprinkhaan 2010 Klimaat (en transport door de mens?) Spoorkrekel 2010 Transport door de mens? Doel Het doel van dit project is de publicatie van een nieuwe atlas van de Nederlandse sprinkhanen en krekels in 2013. Door middel van nieuw veldwerk zullen de huidige verspreidingsbeelden worden aangevuld. Hierbij wordt nauw samengewerkt met Waarneming.nl. De huidige verspreiding van alle soorten zal via Waarneming.nl beschikbaar worden gemaakt. De databestanden van EIS-Nederland en waarneming.nl zijn voor dit doel samengevoegd. De atlas zal waarschijnlijk als een speciaal nummer van Nederlandse Faunistische Mededelingen worden uitgegeven. Projectteam Het beoogde projectteam bestaat uit de volgende personen: Wim Bakker, Jaap Bouwman, Floris Brekelmans, Ed Colijn, Rob Felix, Dick Groenendijk, Mark Grutters, Wilbert Kerkhof,, Hisko de Vries en Rombout de Wijs.
EIS-nieuws 9 Meedoen? Iedereen kan een bijdrage leveren. Losse waarnemingen kunnen bijvoorbeeld worden ingevoerd op Waarneming.nl en Telmee. De komende jaren zullen ook diverse sprinkhaanexcursies worden georganiseerd, witte plekken in de verspreidingsbeelden worden bezocht en gezocht worden naar uitgestorven en verwachte soorten. Voor 2011 staan de volgende excursies gepland: 26 juni inventarisatie witte plek Limburg: uurhok 200-370 Baarlo-Maasbree 15 juli excursie wrattenbijter en bosdoorntje NP Hoge Veluwe 13 augustus op zoek naar de weidesprinkhaan in Duitsland en Twente 17 september Maasvlakte (kiezelsprinkhaan) en Voorne s Duin Op elke excursie is plek voor maximaal 12 deelnemers. Aanmelding via eis@ncbnaturalis.nl. Verdere informatie zal verspreid worden via diverse kanalen: het forum van Waarneming.nl, de sprinkhanenwebsite, de EIS- Nieuwsbrief en de digitale nieuwsbrief Tentakel. Ed Colijn & Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 35 van Nederlandse Faunistische Mededelingen ligt momenteel bij de drukker. Deze keer onder meer veel aandacht voor vliesvleugeligen. 1-16 M.P. Soesbergen Bladpootkreeften in Nederland, een overzicht (Crustacea: Branchiopoda: Phyllopoda) 17-20 R.L. Veenendaal Pseudomalus triangulifer, een nieuwe kogelgoudwesp voor de Nederlandse fauna (Hymenoptera: Chrysididae) 21-26 S.J.J. Schreven De luzernebehangersbij Megachile rotundata nieuw voor de Nederlandse fauna (Hymenoptera: Apoidea: Megachilidae) 27-32 S.J.J.Schreven De schubhaarkegelbij Coelioxys afra nieuw voor Nederland (Hymenoptera: Apoidea: Megachilidae) 33-36 M.J. Gijswijt Tweede aanvulling op de naamlijst van de Nederlandse bronswespen (Hymenoptera: Chalcidoidea) 37-46 R.C.M. Verdonschot, T.B.M. Dekkers & J.G.M. Cuppen De waterkever Yola bicarinata na meer dan honderd jaar weer aangetroffen in Nederland (Coleoptera: Dytiscidae) 47 M.P. Berg, C.G.E. van Noordwijk & A. Kruithof De brede pissebed Porcellio dilatatus komt nog vrijlevend voor in Nederland (Isopoda: Porcellionidae) 55 B. Aukema Nieuwe en interessante Nederlandse wantsen IV (Hemiptera: Heteroptera) 63 M.A. Faasse & S. Waajen De steelkwallen van Nederland (Cnidaria: Staurozoa) 71 A. van Stipdonk & Th. Zeegers Eiafzet van de sluipvlieg Phorocera grandis op de eikenprocessierups Thaumetopoea processionea (Diptera: Tachinidae, Lepidoptera: Thaumetopoeidae) 75 J.T. Kuper & W.C.E.P. Verberk Fenologie, habitat en verspreiding van pluimmuggen in Nederlandse hoogvenen (Diptera: Chaoboridae) 85 A.E. de Winter Uitbreiding van de grote groene sabelsprinkhaan Tettigonia viridissima in Noord-Groningen (Orthoptera) 89 D. van den Toorn Notes on the identification of the pseudoscorpions Chthonius tetrachelatus and C. kewi (Pseudoscorpiones: Chthoniidae) Entomologische Tabellen Momenteel is Entomologische Tabel nummer 6 over de Nederlandse rivierkreeften in voorbereiding, met Bram Koese en Menno Soes als auteurs. Het is nog onduidelijk of het haal baar is dat het boekje met nummer 35 van NFM meegestuurd kan worden of dat het doorschuift naar het eind van het jaar. Natuurwidget NCB Naturalis heeft in 2010 een digitale natuurscheurkalender ontwikkeld die in samenwerking met EIS-Nederland en de Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna (VOFF) wordt samengesteld: de natuurwidget. Als je dit programma installeert dan krijg je elke dag een prachtige foto van een plant of dier uit de Nederlandse natuur op je beeldscherm. De plaatjes zijn afkomstig van het Soortenregister en gaan vergezeld van een leuk weetje over de soort. De widget kent twee varianten. De eerste is voor op je bureaublad, zodat je elke dag de widget kunt opstarten om de soort van
10 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 53 (2011) en als widget op social media pagina s als Hyves; (2) een beknopte tekst voor al die 400 soorten, met een leuke wetenswaardigheid over de relatie van de soort met zijn omgeving; (3) een voor determinatiedoeleinden duidelijke en aantrekkelijke speciaal gemaakte illustratie voor iedere soort, aangevuld met foto s; (4) twaalf uitzendingen van Het Klokhuis over natuur in de leefomgeving; (5) een educatief pakket met lesbrieven en handreikingen voor gebruik door ouders, door het onderwijs en door het NME-werkveld. EIS is met name verantwoordelijk voor het aanleveren van het merendeel van de soortteksten en de beoordeling van de gemaakte tekeningen. Daarnaast vindt er frequent overleg plaats met de andere partners over de invulling van de andere onderdelen van het project. Jinze Noordijk & John T. Smit Nederlands Soortenregister de dag te bekijken. Het is ook mogelijk om de widget elke dag automatisch te laten opstarten. Je kunt terugbladeren naar oude onderwerpen. De tweede variant is voor plaatsing op je eigen website of op pagina s van Hyves, Facebook en andere sociale webmedia. EIS draagt flink bij aan dit project; in 2010 zijn er al vele teksten voor gemaakt en foto s geselecteerd en dit jaar zijn teksten over nog 200 ongewerveldensoorten aangeleverd. De natuurwidget is een belangrijke en goede manier om de soorten waarin wij geïnteresseerd zijn onder de aandacht te brengen van een groot publiek. Via het Soortenregister (www.nederlandsesoorten.nl) kan de natuurwidget geïnstalleerd worden. De afgelopen tijd is er vooral achter de schermen hard gewerkt aan het beheer van de taxonomische gegevens. Het zal binnenkort mogelijk zijn om zowel individuele namen makkelijk aan te passen als ook bulkmatige wijzigingen door te voeren. Recentelijk zijn enkele zoekschermen voor foto s toegevoegd. Op de homepage bestaat bij Meer recente foto s de mogelijkheid om de laatst toegevoegde beelden te bekijken. Verder kun je bij de uitgebreide zoekschermen op een combinatie van soortgroep, fotograaf en validator zoeken. Het geeft voor fotografen ook de mogelijkheid om makkelijk in hun eigen foto s te zoeken (welke zweefvliegenfoto s heb ik ook alweer aangeleverd?). Jinze Noordijk Natuur om de hoek Vanuit de Regeling Draagvlak Natuur en de Nederlandse Publieke Omroep is geld beschikbaar gesteld voor het project Natuur om de Hoek. Dit project is er helemaal op gericht om kinderen de dieren in hun eigen tuin, vijver of het dichtbijzijnd stadspark te laten determineren. Kinderen raken snel verwonderd en gaan op onderzoek uit. Ze willen weten wat ze zien, hoe het plantje of diertje heet, of het kan bijten, wat het eet, wat het in de tuin doet. Aan de andere kant komt een steeds groter aantal kinderen niet meer zo vaak in contact met de natuur. Voor de realisatie van het project wordt samengewerkt door NCB Naturalis, Het Klokhuis, EIS-Nederland en De Vlinderstichting. Voor aansluiting op de doelgroep en op gemeentelijke initiatieven zal een adviesgroep worden ingesteld met daarin vertegenwoordiging van de Gemeente Leiden en basisschool De Morskring. De conceptuele ontwikkeling en de techniek wordt belegd bij IJsfontein, Trezorix BV en De Vlinderstichting. Voor de promotiestrategie wordt reclamebureau Dawn inge huurd. Het is erg belangrijk om de natuurlijke interesse bij kinderen stimuleren. Hiervoor worden enkele zaken ontwikkeld: (1) een determinatiesleutel voor kinderen van 8-12 jaar, voor 400 dieren in de leefomgeving van kinderen. Deze sleutel komt beschikbaar op smartphones, op een website over natuur in de leefomgeving, De nieuwe zoekschermen geven veel mogelijkheden om de fotodatabase te doorzoeken.
EIS-nieuws 11 De EIS-stand op de INSECTENexperience (foto Jinze Noordijk). INSECTENexperience Van 25 tot en met 28 mei heeft een groot insectenevenement plaatsgevonden op Wageningen Campus en in bioscoop CineMec Ede. Hierbij werd van alles georganiseerd: een symposium, insectensafari s, een kinderuniversiteit, een filmfestival, een fotowedstrijd, het eten van insecten en straattheater. Omdat de meeste mensen maar weinig weten van insecten heeft een breed consortium van insectendeskundigen de INSECTENexperience georganiseerd. Dit evenement werd onder andere gesponsord door de Uyttenboogaart-Eliasen Stichting tot bevordering van de entomologische wetenschap in verband met het aanstaande 75 jarig bestaan in 2012. EIS deed mee met de organisatie en had op het afsluitende festival een informatiestandje (met maar liefst vier medewerkers erachter) en begeleidde een insectenexcursie voor kinderen. Het festival trok ongeveer 8000 bezoekers en op deze wijze konden veel mensen kennis maken met ons en onze publicaties. Met name de zoekkaarten vonden gretig aftrek bij kinderen en er zijn enkele exemplaren van Entomologische Tabellen en wat boeken verkocht of weggeven. Het was ook een mooie gelegenheid om andere entomologen te spreken... en om meelwormpoffertjes te eten. Voor wie meer wil lezen over de experience kan de website www.insectenexperience.nl raadplegen. Jinze Noordijk Proceedings loopkevercongres Westerbork In 2009 vond in Westerbork het veertiende Europese loopkevercongres plaats (European Carabidologists Meeting); vier dagen gevuld met lezingen gevolgd door een afsluitend excursieweekend. Deze congresreeks was ooit begonnen in Nederland, en wel in Wijster op initiatief van Piet den Boer. Het congres in 2009 was precies 40 jaar na dit eerste congres, dus er werd in Westerbork een jubileum gevierd. Veel van de lezingen en posters zijn omgewerkt tot artikelen voor de proceedings. Het vijftallige redactieteam omvatte drie Nederlanders, waaronder EIS-werkgroepcoördinator Hans Turin en EIS-bureaumedewerker Jinze Noordijk. Met de ruim 570 pagina s is het een omvangrijke uitgave geworden. De bijdragen beslaan vele onderwerpen: beschrijvingen van nieuwe soorten, voedselgedrag, mor fo logie, inven tari satie metho dieken, faunistische over zich ten en effecten van habi tat verande ringen om er maar een paar te noemen. De proceedings vormen dus een prima weer gave van het onder zoek dat momenteel wordt uitgevoerd door cara bidologen. Hiernaast is nog speciaal een review geschre ven over de cara bidologische kennis na 40 jaar onderzoek aan loopkevers. Dit artikel van bijna 100 pagina s biedt een zeer waardevol overzicht van de systematiek, biologie, popu latiedynamica, bio-indi catie, landschapsecologie en na tuur bescherming en heeft na tuur lijk een uiterst nuttige lite ratuurlijst. Omdat loop kevers al zo lang en uitgebreid worden bestudeerd zijn ze ook van groot belang gebleken voor allerlei algemeen gel dende biolo gische en ecologische principes, het artikel is daarom ook goed leesvoer voor niet-carabidologen. De proceedings zijn verschenen als special issue in het open acces tijdschrift ZooKeys. Alle artikelen zijn dan ook gratis te downloaden via de website www.pensoft.net/ journals/zookeys/issue/100. Voor wie toch graag het complete boek wil aanschaffen kan dit voor EUR 171,10 bestellen via dezelfde website. Kotze, J.D., T. Assmann, J. Noordijk, H. Turin & R. Vermeulen (eds.) 2011. Carabid beetles as bioindicators: biogeographical, ecological and environmental studies. Proceedings of the XIV European Carabidologists Meeting, Westerbork, 14-18 September 2009. ZooKeys (special issue) 100: 1-574. Activiteiten van de jeugdbonden voor natuurstudie De zomer is in aantocht, heb jij al plannen? Ben je tussen de 11 en 25 jaar oud en wil je over het strand struinen, op zoek naar schelpen en overvliegende meeuwen? s Avonds gezellig rond het kampvuur zitten, een spel doen in het bos? Fanatiek op zoek naar de meest bijzondere dieren? Of gewoon fietsen en wandelen door de natuur, liggen in het gras en genieten van de zon? Samen met een groep andere jongeren? Ga dan mee op kamp of excursie! In Nederland bestaan er twee jongerenverenigingen die allerlei activiteiten in de natuur organiseren: de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) en de JNM, Jongeren in de Natuur. Samen met jou willen we graag de natuur in gaan! We organiseren allebei het hele jaar door (weekend)kampen en excursies door heel Nederland, en dat zonder dat volwassenen zich er mee bemoeien. Dat betekent dat je gezellig met leeftijdsgenoten er op uit kunt en dat je altijd wel vrienden maakt. Dus aarzel niet als je de natuur boeiend vindt en kom gezellig een keer mee! Ga naar onze websites: www.njn.nl en www.jnm.nl.
werkgroepen EIS-Nederland 12 Vlinders Nieuwsbrief van schorren European Invertebrate Survey Nederland, 51 (2010) M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden (0344-603758), [m.g.m.jansen@pd.agro.nl] ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen (024-3652621), [g.vandervelde@science.ru.nl] Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft (015-2518531), [martin.soesbergen01@rws.nl] Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, [d.platvoet@uva.nl] Watermijten (Acari: Hydrachnellae) H. Smit, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687667), [smit.h@wolmail.nl] Libellen (Odonata) A. Hospers (NVL), Brugstraat 25, 7918 AD Nieuwlande (050-3140012), [ahospers@gmail.com] Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [AMol@brabant.nl] Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Dorpstraat 27, 3461 CP Linschoten (06-24768900), [bram.koese@ncbnaturalis.nl] Kokerjuffers (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam (020-5922244), [david.tempelman@grontmij.nl] K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, [koen.lock@hotmail.com] Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg (013-5425688) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht (078-6812819) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen (0344-661440), [mbpdrost@xs4all.nl] BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan (075-6142620), [Matty.Berg@ecology.falw.vu.nl] Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam (06-28689819), [jeroen.hoffer@falw.vu.nl] GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden (071-5274881), [j.c.roskam@biology.leidenuniv.nl] MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg (020-6136134), [bruyne@science.uva.nl] S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven (030-2210613), [sylvia25@versatel.nl] SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687413), [peter.vanhelsdingen@ncbnaturalis.nl] Hooiwagens (Opiliones) H. Wijnhoven, Groesbeeksedwarsweg 300, 6521 DW Nijmegen (024-3238861), [hayw@xs4all.nl] OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687578), [roy.kleukers@ncbnaturalis.nl] Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum (0317-312557), [baukema@hetnet.nl] Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout (076-5613450), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [john.smit@ncbnaturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort (033-4635913) [maartje.liefting@gmail.com] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek R. de Vos, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687304), [r.devos@uva.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687682), [erik.vannieukerken@ncbnaturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser (0534-786467), [sjaak.koster@planet.nl] Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond (0347-341555), [c.gielis@net.hcc.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest (035-5885858), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bom byliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), hout vliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Couwenhoven 42-27, 3703 ED Zeist (030-2742053), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, [brugge@science.uva.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden (043-8512036), [paul.beuk@home.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562), [john.smit@ncbnaturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België (0032-2-5581837), [marc.pollet@inbo.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen (0346-264671), [w.v.steenis@casema.nl] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen (0342-471451), [a.barendregt@geo.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen (0345-570387), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden (071-5680446), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren (050-5349813), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk (0416-332914), [JeWe.vZ@gmail.nl] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum (0317-316406), [h.turin@hccnet.nl] J. Muilwijk, Utrechtseweg 384, 3731 GE De Bilt (030-2204637), [jan.muilwijk@.dddeee.com] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven (040-7873468), [dre.teunissen@onsneteindhoven.nl] Kortschildkevers (Staphylinidae) F. van Stuivenberg, Emmastraat 199, 7513 BC Enschede (053-4319475) [fvstuivenberg@home.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde (0592-414411), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam (020-6446222), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede (0318-652039), [jancuppen@hccnet.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen (0317-422778), [theodoor.heijerman@wur.nl] Scydmaenidae en knotskevers (Pselaphidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht (030-2722209), [vorst@xs4all.nl] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687594), [ed.colijn@ncbnaturalis.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [AMol@brabant.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, NCB Naturalis, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687657), [cees.vanachterberg@ncbnaturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel (0183-561402), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg (013-4560116), [ptheo@xs4all.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad (0320-240683), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar (072-5113975), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda (076-5421333), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven (0316-284793), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (020-6997585), [andre.vanloon@ncbnaturalis.nl]