Archeologisch onderzoek Magnusbuurt, gemeente Schagen

Archeologisch onderzoek Magnusbuurt, gemeente Schagen Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 562 Definitief Opdrachtgever: Bouwcompagnie Grontmij Nederland bv Alkmaar, 10 maart 2008

Verantwoording Titel : Archeologisch onderzoek Magnusbuurt, gemeente Schagen Subtitel : Bureauonderzoek GRONTMIJ ARCHEOLOGISCHE RAPPORTEN 562 Projectnummer : 240626 Referentienummer : 21/GAR562/RW Revisie : 2 Datum : 10 maart 2008 Auteur(s) : dhr. drs. R. van Weenen en dhr. dr. J.J. Hekman E-mail adres : ramon.vanweenen@grontmij.nl Gecontroleerd door : dhr. drs. J. van der Roest Paraaf gecontroleerd : Goedgekeurd door : mevr. drs. S. Gietema Paraaf goedgekeurd : Contact : Robijnstraat 11 1812 RB Alkmaar Postbus 214 1800 AE Alkmaar T +31 72 547 57 57 F +31 72 547 57 50 noordwest@grontmij.nl www.grontmij.nl Pagina 2 van 17

Administratieve gegevens Datum opdracht : 11 oktober 2007 concept : 15 November 2007 definitief : 10 maart 2008 Opdrachtgever : Bouwcompagnie Uitvoerder : Grontmij Nederland bv dhr. drs. R. van Weenen en dhr. dr. J.J. Hekman Bevoegd gezag contactpersoon : Gemeente Schagen dhr. E. Groot Antink Locatie : gemeente : Schagen plaats : Schagen toponiem : Magnusbuurt RD-coördinaten : N x: 115.540 / y: 533.500 O x: 115.555 / y: 533.470 Z x: 115.550 / y: 533.435 W x: 115.530 / y: 533.460 kaartblad 14 D Schagen afm. plangebied : ca. 2.500 m 2 Archis2 : CIS-code : 25405 AMK : monumentnr : 14800 CHW : CHW-code : WFR314A Pagina 3 van 17

Inhoudsopgave 1 Inleiding... 5 1.1 Algemeen... 5 1.2 Beleidskader... 5 1.3 Doelstelling... 6 2 Bureauonderzoek... 7 2.1 Werkwijze... 7 2.2 Geologie, geomorfologie en bodem... 7 2.3 Bewoningsgeschiedenis... 8 2.3.1 Prehistorie... 8 2.3.2 Romeinse Tijd... 9 2.3.3 Middeleeuwen... 9 2.3.4 Nieuwe Tijd... 10 2.4 Archeologie... 10 2.4.1 Archis2 en AMK... 11 2.4.2 IKAW en CHW... 12 2.5 Archeologische verwachting... 13 2.5.1 Prehistorie... 13 2.5.2 Romeinse Tijd... 13 2.5.3 Middeleeuwen... 13 2.5.4 Nieuwe Tijd... 13 3 Evaluatie... 14 3.1 Samenvatting en conclusies... 14 3.2 Aanbevelingen... 14 Literatuur, bronnen en gebruikte afkortingen... 15 Bijlage 1: Bijlage 2: Bijlage 3: Ligging plangebied op topografische ondergrond Bodemkaart Archeologische basiskaart (ABK) Pagina 4 van 17

1 Inleiding 1.1 Algemeen Bouwcompagnie is voornemens om op de locatie Magnusbuurt in Schagen woningbouw te realiseren. Hiervoor dient het vigerend bestemmingsplan te worden gewijzigd. Als onderdeel van de procedure ex. artikel-19 lid 1 WRO zal onderzoek moeten worden verricht naar de te verwachten archeologische waarden binnen het plangebied. De met deze activiteit gepaard gaande grondwerkzaamheden kunnen namelijk een directe bedreiging vormen voor eventueel in de ondergrond aanwezige archeologische waarden. Bouwcompagnie heeft daarop Grontmij Nederland bv gevraagd een archeologisch bureauonderzoek uit te voeren naar de mogelijke aanwezigheid van dergelijke waarden binnen het plangebied (zie Bijlage 1). 1.2 Beleidskader In aanvulling op het nationale beleid zoals het voor een groot deel is vastgesteld door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) heeft de provincie haar eigen beleid. Het provinciaal beleid ten aanzien van de archeologische monumentenzorg (AMZ) is vastgelegd in de Nota Cultuurhistorische regioprofielen 2004-2007. Dit is de beleidsmatige vertaling van de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord-Holland (CHW-NH). Het uitgangspunt hiervan is behoud door ontwikkeling. In de nota worden tien cultuurhistorische basisstructuren beschreven die als kenmerkend worden ervaren voor de landschappelijke en cultuurhistorische identiteit. Binnen het cultuurhistorische beleid van Noord-Holland is een aantal kenmerkende centrale thema s te onderscheiden. De belangrijkste vier thema s zijn: waterstaatkundige geschiedenis; ontginnings- en bewoningsgeschiedenis; industrialisatie; militair-strategische geschiedenis. Het plangebied behoort tot één van de tien cultuurhistorische basisstructuren. 1 Het valt onder West-Friesland, als onderdeel van het regioprofiel Noordkop, Texel en West-Friesland. 2 West- Friesland kenmerkt zich door de ligging binnen de Westfriese Omringdijk. De dijk heeft de hoofdstructuur van de regio bepaald. Nog steeds liggen de stedelijke kernen hoofdzakelijk aan de rand van West-Friesland. 3 Binnen de regio West-Friesland valt het plangebied binnen West- Friesland-West. Eén van de kernkwaliteiten van dit gebied is het terpenlandschap rondom Schagen. 4 Er wordt naar gestreefd om onder andere dit terpenlandschap te behouden. 5 Als aanvulling op het provinciale beleid nemen sommige gemeenten het initiatief om een eigen gemeentelijk beleid te vormen op het gebied van archeologie. De gemeente Schagen beschikt over een dergelijk beleid. 6 1 Nota Cultuurhistorische Regioprofielen 2004-2007, 20. 2 Nota Cultuurhistorische Regioprofielen 2004-2007, 25. 3 Nota Cultuurhistorische Regioprofielen 2004-2007, 25. 4 Nota Cultuurhistorische Regioprofielen 2004-2007, 29. 5 Nota Cultuurhistorische Regioprofielen 2004-2007, 29. 6 Haakmeester/Visser-Poldervaart 2007. Pagina 5 van 17

Inleiding 1.3 Doelstelling Doel van het archeologisch onderzoek is het in kaart brengen van de te verwachten archeologische waarden. Hiervoor wordt een bureauonderzoek uitgevoerd, waarbij een specifiek verwachtingsmodel wordt opgesteld. Op basis van dit verwachtingsmodel kan een advies worden uitgebracht over de noodzaak van eventueel verder archeologisch onderzoek en waar dat uit zou kunnen bestaan. De betreffende werkzaamheden zijn conform de richtlijnen van het handboek Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1) uitgevoerd. Grontmijbeschikt over een eigen opgravingsvergunning afgegeven door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. Pagina 6 van 17

2 Bureauonderzoek 2.1 Werkwijze Bij het bureauonderzoek is gekeken naar voor het plangebied relevante gegevens met betrekking tot de archeologie. Tijdens het bureauonderzoek zijn de volgende werkzaamheden verricht: het raadplegen van bodemkaarten, geologische, geomorfologische, topografische en historische kaarten; het raadplegen van het archeologisch informatiesysteem Archis2 van de RACM te Amersfoort; het raadplegen van de Archeologische Monumentenkaart (AMK); het raadplegen van de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW); het raadplegen van de Cultuurhistorische Waardenkaart (CHW) van de provincie Noord- Holland; het raadplegen van de KennisInfrastructuur Cultuurhistorie (KICH); het raadplegen van watwaswaar, Nederland zoals het was; het informeren bij historische en/of oudheidkundige verenigingen; het raadplegen van overige relevante literatuur. In de navolgende paragrafen worden de geologie en de bodemopbouw van het plangebied beschreven. Daarbij wordt het bijbehorende landschap beschreven en de betekenis voor de archeologie. Daarnaast zullen in dit hoofdstuk de al bekende archeologische waarden van het plangebied en de directe omgeving ervan worden besproken. Op basis van de gegevens van zowel de geologische en bodemkundige opbouw als van de bekende archeologische waarden wordt het hoofdstuk afgesloten met een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. In dit model wordt per archeologische periode aangegeven hoe groot de kans is op het aantreffen van archeologische waarden. 2.2 Geologie, geomorfologie en bodem Volgens de Geologische kaart 7 bestaat de ondergrond van het plangebied uit afzettingen van de Formatie van Naaldwijk/Formatie van Nieuwkoop. 8 Deze afzettingen zijn van mariene aard en bestaan uit zeeklei en -zand met inschakelingen van veen. In de oude indeling viel het plangebied onder de Westland Formatie. Deze formatie wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan lithologische eenheden die variëren van grof zand tot zware klei en veen. 9 Bij het veen binnen deze Formatie kan klink optreden. Hierdoor kan een inversielandschap ontstaan. Dit houdt in dat locaties die eerst ten opzichte van hun omgeving een lage ligging hadden en overgroeid waren door veen, na inklinking van dit veen ten opzichte van hun omgeving een hoge ligging kregen. Op de Geomorfologische kaart wordt het plangebied weergegeven als bebouwd gebied. 10 7 Internetsite http://dinolks01.nitg.tno.nl/dinolks/download/maps/resources/geologicalmap.pdf - November 2007 8 Weerts 2000. 9 Westerhoff et al. 1987, 60. 10 Internetsite http://www.meetnetlandschap.nl - November 2007 Pagina 7 van 17

Bureauonderzoek Op de Bodemkaart 11 (zie Bijlage 2) wordt het plangebied weergegeven als bebouwd gebied. 12 Bij het bepalen van de vochtigheid van de bodem wordt gewerkt met grondwatertrappen (Gwt s). Deze trappen geven een klassenindeling weer van ten eerste de verschillende grondwaterstanden naar diepte en ten tweede de seizoensvariatie in de grondwaterstanden. De trappen worden vastgesteld op een schaal van I tot VII, van respectievelijk extreem nat tot extreem droog, zie tabel 2.1. Tabel 2.1 grondwatertrappenindeling grondwatertrap I II III IV V VI VII GHG in cm -mv (<20) (<40) <40 >40 <40 40-80 >80 GLG in cm -mv <50 50-80 80-120 80-120 >120 >120 (>160) GHG gemiddeld hoogste grondwaterstand / GLG gemiddeld laagste grondwaterstand Het plangebied heeft een Gwt III of V. De gronden met een Gwt III hebben een gemiddeld hoogste grondwaterstand van minder dan 40 cm -mv. De gemiddeld laagste grondwaterstand ligt tussen de 80 en de 120 cm -mv. Gronden met deze grondwatertrap hebben in de winter langere perioden zeer hoge grondwaterstanden. 13 Dit betekent dat het, zich in de bodem bevindende, organisch materiaal en mogelijk aanwezige archeologische resten tot in ieder geval 80 cm -mv relatief goed geconserveerd is. Bij zandgronden en kleigronden met een gerijpte ondergrond vormt deze grondwatertrap veelal de nattere delen, terwijl bij de veengronden, moerige gronden en kleigronden met een niet-gerijpte ondergrond er juist de wat hogere delen mee zijn gekarakteriseerd. 14 Bij een Gwt V bevindt de gemiddeld hoogste grondwaterstand zich op een diepte van minder dan 40 cm -mv. De gemiddeld laagste grondwaterstand bevindt zich op meer dan 120 cm diepte -mv. Voor het aanwezige organische materiaal en de mogelijk aanwezige archeologische resten betekent dit dat het organische materiaal en mogelijk aanwezig archeologisch materiaal alleen op een diepte van meer dan 120 cm -mv bewaard zal zijn gebleven. Deze grondwatertrap wordt gekenmerkt door een relatief grote fluctuatie. In de winterperiode komen in het algemeen zeer ondiepe grondwaterstanden voor, in de zomer kan de grondwaterstand soms tot grote diepte dalen. De grondwatertrap is typerend voor gronden met slecht doorlatende ondergronden, zoals keileem of een stugge, zeer zware kleilaag (profielverloop 3 of 4). Verschillende gronden op het keileemplateau van Wieringen en ook enkele knippige poldervaaggronden en sommige andere kleigronden hebben deze grondwatertrap. 15 2.3 Bewoningsgeschiedenis 2.3.1 Prehistorie Op de plaats van het huidige Schagen lag in het derde millennium voor de jaartelling een uitgestrekte strandvlakte waar doorheen diepe geulen ver landinwaarts tot bij Enkhuizen reikte. Deze diepe geulen hangen vermoedelijk samen met het Zeegat van Bergen. Langs de flanken van dit gebied kon al omstreeks het midden van het derde millennium v.chr. worden gewoond, hetgeen door diverse onderzoeken is aangetoond. 16 11 Bodemkaart 9 West (ged.)(den Helder)/14 West (Medemblik). 12 Wagenaar/van Wallenburg 1987, 66. 13 Rosing 1995, 195. 14 Rosing 1995, 195. 15 Rosing 1995, 195. 16 Diederik 2002, 43. Pagina 8 van 17

Bureauonderzoek De oudste veenlagen in Schagen zijn rond 1800 v.chr. gedateerd. Pas 1500 jaar later, in de vierde eeuw v.chr., komen de eerste pioniers zich vestigen op het veen, maar toen was oostelijk West-Friesland al bijna vijfhonderd jaar verlaten. 17 2.3.2 Romeinse Tijd De belangrijkste bewoonde gebieden in Noord-Holland waren in de Romeinse Tijd de duinen, de omgeving van Schagen en de dagzomende pleistocene gronden van de eilanden Texel en Wieringen. 18 Concentraties van vondsten uit deze periode liggen tevens in de omgeving van Schoorl en bij de mondingen van IJ, Rijn en Maas. 19 Deze bewoning vond plaats langs één van de riviertjes in het veengebied in de omgeving van het huidige Schagen. 20 Aan het eind van de Romeinse Tijd vond wateroverlast plaats. Hierdoor kon tot in de Vroege Middeleeuwen veengroei plaatsvinden. 21 2.3.3 Middeleeuwen Voor de Vroege Middeleeuwen werd uitgegaan van uitgebreide overstromingen (de vaak genoemde Karolingisch-Ottoonse transgressiefase) die permanente bewoning niet eerder toestond eer er over het gehele gebied een flink pakket klei was afgezet. 22 Na een onderbreking van enkele eeuwen werd het veen in de 7 e eeuw ontgonnen en ontstond er een langgerekte bewoning langs de hoofdwaterloop. Uit een aantal van de woonplaatsen zijn terpen ontstaan. 23 De vermelding van Schagen, als Villa Scagha aan het eind van de 10 e eeuw, werd geïnterpreteerd als één van de eerste ontginningen van het nieuw aangeslibde land. 24 Behalve rond Medemblik werd Karolingische bewoning vastgesteld op tal van plaatsen, onder andere in het toenmalige veengebied rond Schagen. 25 In de Karolingische tijd werden vooral rond Schagen woonplaatsen op het veen opgehoogd, waarna zij zich in de 10 e -12 e eeuw ontwikkelden tot een groot aantal opvallende huisterpen, die in sommige gevallen aaneengroeiden tot wat grotere terpjes. In de terpen rond Schagen mogen we de eerste pogingen zien van de middeleeuwse ontginningen om tenminste de woonplaatsen tegen incidentele overstromingen te beschermen. 26 De eerste sporen van veenontginning met het doel om het land te gebruiken voor agrarische doeleinden werden op Texel, in de buurt van Schagen en ten oosten van Medemblik gevonden. 27 De ontginning van het veengebied in het westelijk deel van West-Friesland vond plaats vanuit het bewoonde kustgebied. De omgeving van Schagen vanuit Callinghe (Callantsoog), het gebied Harenkarspel vanuit Petten en een deel van het Geestmerambacht vanuit Schoorl. 28 In het jaar 1168 verzamelde Floris V een groot leger bij Schoorl. De graaf nam een afwachtende houding aan (wellicht zag hij liever een politieke oplossing), maar een aantal jonge ridders negeerde het verbod van de graaf en trok te paard naar Schagen waar men het dorp verbrandde. 29 In de 12 e eeuw brak de bewoning ten noorden van Schagen af. 30 In het jaar 1248 vond een stormramp plaats waarbij de West-Friese Omringdijk ten noorden van Sint-Maarten werd verwoest. 31 Ook bij Schagen brak deze dijk door. 32 Het water drong diep het 17 Diederik 2002, 44. 18 Komen 2001, 11. 19 Schoorl/Beekman 2000, 43. 20 Sarfatij 1990, 178. 21 Diederik 2002, 46. 22 Diederik 2002, 25. 23 Sarfatij 1990, 178. 24 Diederik 2002, 25. 25 Besteman 1994, 234. 26 Besteman 1994, 242. 27 Stolp 2000, 51. 28 Komen 2001, 58. 29 Diederik 1989, 49. 30 De Cock 1965, 240. 31 Komen 2001, 76. Pagina 9 van 17

Bureauonderzoek West-Friese land binnen, overspoelde de landerijen tussen Schagen en Dirkshorn en stroomde ter hoogte van Oudkarspel en Veenhuizen het laaggelegen veenland van de Waert binnen. 33 De meeste terpen vinden we rondom Schagen, dat in de 13 e eeuw vrijwel geheel door water was omgeven. 34 Om extra informatie te verkrijgen over de bewoningsgeschiedenis van Schagen is contact opgenomen met de historische vereniging Schagen. Bij deze vereniging waren binnen het onderzoeksgebied, de Magnusbuurt, geen archeologische vondsten bekend. 35 Verder is er ook contact opgenomen met de gemeentelijk archeoloog van Schagen, de heer Frans Diederik, en hij kon melden dat er de afgelopen 35 jaar in de Magnusbuurt geen grondwerkzaamheden hebben plaatsgevonden. Daarnaast meldde hij dat de Molenstraat, ten noorden van het plangebied gelegen, archeologisch interessant is. Deze straat is in de 13 e eeuw bebouwd geweest. Hier was toen onder andere een smederij gevestigd. In het verlengde van de Molenstraat bevindt zich de straat Gedempte Gracht. Hier heeft vroeger een dijk gelegen. 36 In het jaar 1375 heeft, net als in 1248, een stormramp plaatsgevonden. Deze richt ook weer enorme vernielingen aan in West-Friesland. De West-Friese Omringdijk brak op verschillende plaatsen door en hierdoor breidden de meren tussen Schagen en Alkmaar zich uit. 37 Het gebied van Schagen tot Niedorp kwam tijdens een zware storm in 1398 onder water te staan. 38 In 1415 kreeg Schagen stadrechten. 39 In 1427 schonk Filips de Tweede Schagen aan Willem, bastaardzoon van Albrecht van Beieren, graaf van Holland, en Maria van Bronckhorst. Vanaf die datum was Schagen een Heerlijkheid. Willem van Beieren liet een slot bouwen en vestigde zich in 1440 in dit slot. In het jaar 1460 werd de bouw van de Grote Kerk voltooid. Deze kerk was gewijd aan de heilige Sint Christoforus. 40 Tijdens de Allerheiligenvloed van 1570, de tweede met die naam (de eerste was in 1170, precies 400 jaar eerder), brak de West-Friese Omringdijk opnieuw door, dit keer bij Medemblik. Hierdoor stroomde het water over vrijwel geheel West-Friesland, van Schagen tot Hoorn. 41 Schagen is een banne die in de Late Middeleeuwen bestond uit een zevental buurtschappen, hetgeen vrij veel is. Doordat Schagen als plaats tussen een stelsel van rivieren is aangelegd mist het bepaalde kenmerken die een ander dorp in het veen wel heeft. Zo is het niet goed aan te wijzen waar de oorspronkelijke buurtschappen van Schagen hebben gelegen en of de kerk daar wel centraal tussen lag. Verder kan over de indeling in buurtschappen, zoals we die in de 17 e eeuw kennen, worden gezegd dat zij niet veel aanwijzingen geven. De reden hiervoor is dat de bevolking uit de polders naar de dijken en terpen was getrokken. 42 2.3.4 Nieuwe Tijd Aangezien er in de omgeving van het plangebied (Molenstraat) in de Middeleeuwen bewoning heeft plaatsgevonden, is het goed mogelijk dat er voor de Nieuwe Tijd rond het plangebied ook bewoning aanwezig is geweest. 2.4 Archeologie 32 De Cock 1965, 40. 33 Komen 2001, 76. 34 Diederik 2002, 40. 35 Mond. med. Fred Timmer (voorzitter hist. vereniging Schagen), telefonisch contact op 7 November 2007. 36 Mond. med. Frans Diederik (gemeentelijk archeoloog Schagen), telefonisch contact op 7 November 2007. 37 Komen 2001, 81. 38 Komen 2001, 83. 39 Spruit 2005, 41. 40 Internetsite http://www.schagen.nl/ - November 2007. 41 Komen 2001, 144. 42 Diederik 1989, 92. Pagina 10 van 17

Bureauonderzoek Tabel 2.2 Overzicht van archeologische perioden 43 Periode Datering Nieuwe Tijd 1500 - heden Late Middeleeuwen 1050-1500 n.chr. Vroege Middeleeuwen 450-1050 n.chr. Romeinse Tijd 12 v.chr. - 450 n.chr. IJzertijd 800 v.chr. - 12 v.chr. Bronstijd 1.900 v.chr. - 800 v.chr. Neolithicum (Nieuwe Steentijd) 5.325 v.chr. - 1.900 v.chr. Mesolithicum (Midden Steentijd) 9.000 v.chr. - 4.900 v.chr. Laat Paleolithicum (Late Oude Steentijd) tot 9.000 v.chr. 2.4.1 Archis2 en AMK Achis2 is het geautomatiseerde archeologisch informatiesysteem voor Nederland. Het bestaat uit een databank waarin allerlei gegevens over archeologische vindplaatsen (bijna 60.000) en terreinen (bijna 13.000) in Nederland zijn opgeslagen, daterend van de prehistorie tot de Nieuwe Tijd. Achis2 is ontstaan uit een samenwerkingsverband van de ROB (de huidige RACM) en een aantal universiteiten. Binnen het plangebied zijn geen waarnemingen bekend. Direct ten noordwesten van het plangebied is één waarneming bekend (waarnemingsnummer 43119). Het betreffen drie vondsten, namelijk ondetermineerbaar aardewerk, een ijzeren voorwerp en een ijzeren hamer. Alle vondsten dateren uit de Late Middeleeuwen. Een andere waarneming (waarnemingsnummer 37915) bevindt zich ten zuidoosten van het plangebied. Deze waarneming betreft een scherf van een kogelpot. Deze wordt gedateerd tussen het laatste deel van Vroege Middeleeuwen (VMED) en het eerste deel van de Late Middeleeuwen (LMEA). Ten westen van het plangebied, op zo n 350 meter afstand, bevinden zich vele waarnemingen die voornamelijk in de Late Middeleeuwen of Nieuwe Tijd te dateren zijn. Terreinen waarvan de archeologische waarde bekend is, staan aangegeven op de Archeologische Monumentenkaart (AMK). De AMK wordt in samenwerking tussen de betreffende provincie en de RACM ontwikkeld. De terreinen zijn beoordeeld op de criteria kwaliteit, zeldzaamheid, representativiteit, ensemblewaarde en belevingswaarde. De terreinen zijn daarbij ingedeeld in drie categorieën: terreinen met archeologische waarde, hoge archeologische waarde en zeer hoge archeologische waarde. Onder deze laatste categorie vallen ook de terreinen die op grond van de Monumentenwet zijn beschermd. Volgens de AMK bevindt de noordelijke helft van het plangebied zich in een terrein van hoge archeologische waarde (monumentnummer 14800). Het betreft de historische kern van Schagen. Westelijk van het plangebied bevinden zich twee andere monumenten. Het betreft hier het terrein van de vroegste kerk in dit gebied. De datering is op grond van historische bronnen vastgesteld. Verwacht wordt dat in de ondergrond resten van begravingen, maar mogelijk ook resten van (houten) voorgangers van latere kerkgebouwen aanwezig zijn. Aangezien het terrein in wetenschappelijk opzicht een bijdrage levert aan de bewoningsgeschiedenis van het gebied, wordt in principe behoud van dit terrein nagestreefd. 44 Naast dit monument liggen er ten westen van het plangebied ook nog twee monumenten: een terrein waar zich de resten bevinden van de vroegste kerk in dit gebied (monumentnummer 1740) en een omgracht terrein midden in Schagen (monumentnummer 10559). Hier bevinden zich twee ronde hoektorens met rondboogfriezen en achtzijdige spitsen. Zij vormen de enige overblijfselen van het omstreeks 1394 door Willem van Beieren, een bastaardzoon van Albrecht van Beieren gestichte en in 1820 afgebroken slot van Schagen. In de ondergrond bevinden zich 43 Ten behoeve van de dateringen is gebruik gemaakt van Lanting/van der Plicht (1996, 2000, 2002). 44 Internetsite http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html - November 2007. Pagina 11 van 17

Bureauonderzoek nog resten van onder meer funderingen. Het terrein levert zowel in wetenschappelijk als cultuurhistorisch opzicht een belangrijke bijdrage aan de bewoningsgeschiedenis van het gebied. 45 2.4.2 IKAW en CHW Op de IKAW staat aangegeven of een gebied een (zeer) lage, middelhoge of hoge verwachting heeft op het aantreffen van archeologische waarden. De IKAW is een archeologische verwachtingskaart en is onder andere gebaseerd op de relatie die bestaat tussen de bodemsoort en de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen. Een punt van aandacht daarbij is dat de IKAW grotendeels is gebaseerd op kaarten met een schaal van 1:50.000. Op lokaal schaalniveau is de kaart daarom minder bruikbaar. Daarbij komt dat de IKAW voornamelijk gebaseerd is op de aanwezigheid van nederzettingen en niet op bijvoorbeeld grafvelden of offerplaatsen. Een lage verwachting op het aantreffen van archeologische waarden en resten wil echter niet zeggen dat er geen archeologische waarden of resten aanwezig kúnnen zijn. De kans daarop is echter wel kleiner. De IKAW doet geen uitspraken over de periode van na de Middeleeuwen. Volgens de IKAW heeft het plangebied een middelhoge kans op het aantreffen van archeologische waarden. Deze trefkans hangt vermoedelijk samen met het zeegat van Bergen. In aanvulling op de landelijke archeologische kaarten hebben veel provincies eigen cultuurhistorische kaarten vervaardigd, waarin veel lokale kennis is opgenomen. Deze kaarten hebben over het algemeen een hoger detailniveau dan de landelijke kaarten. Noord-Holland heeft een verwachtings- en waarderingskaart in de vorm van de Cultuurhistorische Waardenkaart Noord- Holland. De CHW-NH kijkt naar de drie disciplines die zich met cultuurhistorie bezighouden: archeologie, historische geografie en historische (steden)bouwkunde. De CHW-NH geeft de bekende archeologische waarden weer en vertoont, wat de monumenten betreft, een consistent beeld met de AMK. Ook op de CHW worden de bovengenoemde monumenten (CHW-codes WFR039A, WFR189A, WFR314A) weergegeven. 46 Voor de situatie 1811-1832 bleek dat er ten noorden van het plangebied bewoning aanwezig was. Deze bewoning bevond zich aan de huidige straat Noord. 47 Na raadpleging van KICH bleek dat er in 1900 ten noorden en westen van het plangebied bewoning aanwezig was. De noordelijke bewoning bevond zich aan beide zijden van het kanaal, respectievelijk langs de huidige locatie van de Nieuwe Laagzijde en de Molenstraat. De westelijke bewoning bevond zich in 1900 langs de huidige locatie van de Laan. Deze straat bevindt zich tussen de Gedempte gracht en de Landbouwstraat. 48 45 Internetsite http://archis2.archis.nl/archisii/html/index.html - November 2007. 46 Internetsite http://chw.noord-holland.nl/ - November 2007. 47 Internetsite http://watwaswaar.nl/, Kadastrale kaart/minuutplan Schagen, Noord-Holland, Sectie A, blad 02, 1811-1832 - November 2007. 48 Internetsite http://www.kich.nl/ - November 2007. Pagina 12 van 17

Bureauonderzoek 2.5 Archeologische verwachting Op basis van de bovenstaande gegevens geldt voor het plangebied een middelhoge tot hoge kans op het aantreffen van archeologische waarden. Deze trefkans is met name gebaseerd op de gunstige ligging van het plangebied. 2.5.1 Prehistorie Al in het derde millennium voor de jaartelling kon langs de flanken van de geulen, die vermoedelijk met het Zeegat van Bergen samenhangen, worden gewoond. Deze geulen reikte ver landinwaarts, tot bij Enkhuizen. In de 4 e eeuw v.chr. kwamen de eerste pioniers zich vestigen op het veen. Dit veen zal zich onder andere op de huidige locatie van Schagen hebben bevonden. 49 Voor de prehistorie bestaat er binnen het plangebied een lage tot middelhoge kans op het aantreffen van bewoning. 2.5.2 Romeinse Tijd Aangezien de omgeving van Schagen in deze periode tot de belangrijkste bewoonde gebieden van Noord-Holland behoorde kan voor deze periode aan Schagen, en hierdoor aan het plangebied, een hoge archeologische verwachting worden toegekend. 2.5.3 Middeleeuwen Voor de Karolingische Tijd is in het toenmalige veengebied rond Schagen bewoning vastgesteld. Daarnaast kan de vermelding van Schagen aan het eind van de 10 e eeuw worden geïnterpreteerd als één van de eerste ontginningen van het nieuw aangeslibde land. In de Middeleeuwen is de omgeving van Schagen vanuit Callinghe (Callantsoog) ontgonnen. Ook voor de Middeleeuwen bestaat er, net als voor de Prehistorie en de Romeinse Tijd, binnen het plangebied een kans op het aantreffen van bewoning. Dit wordt ondersteund door het feit dat het noordelijke deel van het plangebied zich binnen de historische kern van Schagen bevindt. 2.5.4 Nieuwe Tijd Omdat er ten westen van het plangebied, op zo n 350 meter afstand, vele waarnemingen bekend zijn die in de Middeleeuwen of de Nieuwe Tijd te dateren zijn kunnen er binnen het plangebied archeologisch waardevolle resten uit deze periode worden verwacht. 49 Diederik 2002, 44. Pagina 13 van 17

3 Evaluatie 3.1 Samenvatting en conclusies Bouwcompagnie is voornemens om op de locatie Magnusbuurt in Schagen woningbouw te realiseren. In opdracht van Bouwcompagnie heeft Grontmij Nederland bv een archeologisch bureauonderzoek uitgevoerd naar de mogelijke aanwezigheid van dergelijke waarden binnen het plangebied. Het plangebied valt voor een deel binnen de historische kern van Schagen. Uit het bureauonderzoek bleek dat er binnen het plangebied voor alle perioden bewoning kan worden verwacht. 3.2 Aanbevelingen Naar aanleiding van de resultaten van het bureauonderzoek wordt een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen (IVO-B) aanbevolen; mede ter toetsing van de archeologische verwachting. Het booronderzoek is in de eerste plaatsgericht op het vaststellen van de mate van gaafheid van de bodemopbouw en in de tweede plaats op het opsporen van archeologische indicatoren voor en/of resten van mogelijk aanwezige archeologische nederzettingen. Hiertoe zullen regelmatig verspreid over het terrein zes boringen uitgevoerd dienen te worden. Indien archeologische indicatoren en een gave bodemopbouw worden aangetroffen kan, in overleg met de bevoegde overheid, een vervolgonderzoek nodig zijn, bijvoorbeeld in de vorm van extra boringen in een dichter boorgrid. De te kiezen opsporingsmethode in deze vervolgfase is afhankelijk van de aard, datering, kwaliteit en kwantiteit in de voorgaande fase aangetroffen indicatoren, vondsten en/of resten. Met betrekking tot de resultaten van dit bureauonderzoek en de gegeven aanbevelingen wordt geadviseerd contact op te nemen met het bevoegd gezag. Pagina 14 van 17

Literatuur, bronnen en gebruikte afkortingen Literatuur Besteman, J.C., 1994. Noord-Holland op de schop. Bewoning en landschap in de Middeleeuwen. In: Rappol, M./C.M. Soonius, 1994. In de bodem van Noord-Holand, 219-249. De Cock, J.K., 1965. Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland in de middeleeuwen op fysisch-geografische grondslag. Groningen. Diederik, F., 1989. Archeo-logica. De archeologie van het noorden van Noord-Holland in historisch en landschappelijk perspektief. Uitgeverij Pirola, Schoorl. Diederik, F., 2002. Schervengericht. Een onderzoek naar inheems aardewerk uit de late derde en de vierde eeuw in de Kop van Noord-Holland. AWN-reeks nummer 9. Uitgeverij Grafisch Productiebedrijf Gorter b.v., Steenwijk. Haakmeester, K.J./M. Visser-Poldervaart, 2007. Beleidsnota Cultuurhistorie Gemeente Schagen 2007. Komen, H., 2001. Droge Voeten op vrije grond. De Geschiedenis van West-Friesland en Kennemerland in vogelvlucht. Uitgeverij Multicom, Heerhugowaard. Lanting, J.N. en J. van der Plicht, 1996. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, I: Laat-Paleolithicum. In: Palaeohistoria 37/38 (1995-1996), 71-125. Lanting, J.N. en J. van der Plicht, 2000. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, II: Mesolithicum. In: Palaeohistoria 39/40 (1997-1998), 99-162. Lanting, J.N. en J. van der Plicht, 2002. De C14-chronologie van de Nederlandse Pre- en Protohistorie, III: Neolithicum. In: Palaeohistoria 41/42 (1999-2000), 1-110. Nota cultuurhistorische regioprofielen 2004-2007. Provincie Noord-Holland, Haarlem 2004. Sarfatij, H., 1990. Verborgen Steden. Stadsarcheologie in Nederland. Amsterdam. Schoorl, H./ F. Beekman, 2000. Duinlandschap. In: Het Nederlandse landschap. Een historischgeografische benadering, 40-53. Uitgeverij Matrijs, Utrecht. Spruit, R., 2005, West-Friesland omringd door een dijk, In: De Westfriese Omringdijk. Geschiedenis van een monument. Abcoude, 11-52. Stolp, J.J., 2000. Eindelijk beschaving. In: Grondsporen. Veertig jaar archeologisch onderzoek in de Zaanstreek 1960-2000, 48-75. Pagina 15 van 17

Literatuur, bronnen en gebruikte afkortingen Bronnen Clingeborg, A.E., e.a., 1994. Bodemkaart van Nederland, blad 9 West (ged.)(den Helder) / 14 West (Medemblik). Schaal 1:50.000. DLO Staring Centrum, Wageningen (= kaart). Internetsites Archis2 Internetsite http://archis2.archis.nl/ - November 2007. Cultuurhistorische Waardenkaart Internetsite http://chw.noord-holland.nl/ - November 2007. Gemeente Schagen Internetsite http://www.schagen.nl/ - November 2007. KennisInfrastructuurCultuurHistorie (KICH) Internetsite http://www.kich.nl/ - November 2007 Watwaswaar Internetsite http://watwaswaar.nl/ - November 2007. Pagina 16 van 17

Literatuur, bronnen en gebruikte afkortingen Gebruikte afkortingen ABK AMK AMZ CCvD CHW-NH CvAK IKAW KICH KNA n.chr. RACM ROB v.chr. WRO Archeologische BasisKaart Archeologische MonumentenKaart Archeologische MonumentenZorg Centraal Collega van Deskundigen CultuurHistorischeWaardenkaart-Noord Holland College van Archeologische Kwaliteit Indicatieve Kaart Archeologische Waarden KennisInfrastructuurCultuurHistorie Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (jaren) na Christus Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (jaren) voor Christus Wet Ruimtelijke Ordening Pagina 17 van 17

Bijlage 1 Ligging plangebied op topografische ondergrond

Bijlage 2 Bodemkaart

Plangebied Magnusbuurt, gemeente Schagen bodemkaart 115685 / 533593 13-11-2007 R.v.Weenen - Grontmij Nederland bv Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN HUIZEN 25405 TOP10 ((c)tdn) BODEM ((c)alterra) Associaties Brikgronden Bebouwing Dijk, bovenlandstrook Dikke eerdgronden Fluviatiele afz ouder pleistoceen Groeve, gegraven, mijnstort Kalksteenverweringsgronden Oude rivierkleigronden Overige oude kleigronden Ondiepe keileemgronden Leemgronden Zeekleigronden Mariene afz ouder pleistoceen Niet-gerijpte minerale gronden Oude bewoningsplaatsen Rivierkleigronden Kalkh lutumarme gronden Veengronden Moerige gronden Water, moeras Podzolgronden Kalkloze zandgronden Kalkhoudende zandgronden 24057 0 75 m N Archis2 115380 / 533335

Bijlage 3 Archeologische basiskaart (ABK)

Plangebied Magnusbuurt, gemeente Schagen archeologische basiskaart (ABK) 115685 / 533593 13-11-2007 R.v.Weenen - Grontmij Nederland bv 43119 25405 Legenda ONDERZOEKSMELDINGEN WAARNEMINGEN HUIZEN PLAATSNAMEN TOP10 ((c)tdn) MONUMENTEN archeologische betekenis archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd 24057 37915 0 75 m N Archis2 115380 / 533335