ONDERWERP Lijst zeevissen waarvoor ontheffing van de Flora- en faunawet wordt aangevraagd ikv ToZ Borssele DATUM 5--016 PROJECTNUMMER C05058.000050 ONZE REFERENTIE 078811139 A VAN Wouter Stempher AAN Tennet TSO Aanleiding Op 7 december 015 hebben wij namens TenneT TSO B.V. bij u een aanvraag om ontheffing in het kader van artikel 75 van de Flora- en faunawet ingediend voor het project Transmissiesysteem op Zee Borssele. Deze aanvraag is bij u bekend onder nummer 5190016594579. Op december 015 zijn naar aanleiding van een verzoek (met kenmerk FF/75C/015/0563.nac.jw.) aanvullende gegevens toegezonden. Er is gebleken dat er onvoldoende duidelijkheid is gegeven over de (zee)vissoorten waarvoor ontheffing is aangevraagd. Met deze memo trachten wij deze duidelijkheid wel te bieden, deze memo kan daarmee tevens als een aanvulling op de ontheffingsaanvraag voor het project Transmissiesysteem op Zee Borssele worden beschouwd. Lijst vissoorten In bijlage 3 van de rapportage Toetsing Flora- en faunawet Transmissiesysteem op Zee (Arcadis, december 015, kenmerk: 07865644:B) is een overzicht opgenomen van de vissoorten die (potentieel) deel uitmaken van de Noordzee visgemeenschap en beschermd zijn in het kader van de Flora- en faunawet. Dit overzicht is afkomstig van Van Keeken et al., (010) 1 in Grontmij & Pondera, 015. Met het voorkomen op het NCP (zie zesde kolom in de tabel) wordt de rol die het NCP voor een vissoort speelt aangeduid. Uit het voorkomen blijkt dat niet alle soorten uit de tabel aanwezig zijn in het plangebied van het project Transmissiesysteem op Zee Borssele (ToZ Borssele). Als gevolg van het project ToZ Borssele kunnen effecten van verstoring van vissen optreden tijdens de aanleg (heien) van de platforms. Met name de soorten die jaarrond aanwezig zijn in het NCP en aldaar ook paaiend (dit betreft de vissen die behoren tot categorie S (resident spawners) van de voorgenoemde tabel 3 ) kunnen hiervan gevolgen ondervinden. Voor deze soorten (zie navolgende tabel) wordt dan ook ontheffing van artikel 11 van de Flora- en faunawet (verstoren, beschadigen en vernielen leefgebied) aangevraagd. Dit komt overeen met de soorten waarvoor in het kader van kavelbesluit Borssele V ontheffing van de Flora- en faunawet is aangevraagd. 1 Keeken van, O.A., H.J.L. Heessen & H.V. Winter, 010. Bescherming zoutwatervissen. Imares Wageningen UR. Rapport C170/10. Grontmij & Pondera, 015. Inventarisatie Flora- en faunawet. Bijlage 7 Milieueffectrapport Wind op Zee - Kavels III & V 3 Met uitzondering van de zee-engel welke thans is verdwenen uit het NCP, zie ook de toelichting in de tabel van bijlage 3 (Arcadis, 015). Arcadis Nederland B.V., Lichtenauerlaan 100 T +31 (0)88 461 61 www.arcadis.com Arcadis Nederland B.V. - Registered office: Arnhem - Registered number: 09036504
Soort (Ned naam) Latijnse naam Tabel Ff-wet Aanwezigheid Adderzeenaald Entelurus aequoreus Zeldzaam Botervis Phollis gunellus Brakwatergondel Dikkopje microps minutus Zeer algemeen Dwergbolk Trisopteru minutus Gevlekte lipvis Labrus bergylta Zeldzaam Glasgrondel Aphia minuta Zeer algemeen Groene zeedonderpad Taurulus bubalis Zeldzaam Grote koornaarvis Atherina presbyta Grote zeenaald Syngnathus acus Harnasmannetje Agonus cataphractus Hondshaai Scyliorhinus canicula Kleine pieterman Echiichtys vipera Zeer algemeen Kleine zeenaald Syngnathus rostellatus Kleurige grondel pictus Kristalgrondel Crystallogobius linearis Lozano s grondel lozanoi Pitvis paganellus Rasterpitvis reticularis Schurftvis Amoglossus laterna Zeer algemeen Slakdolf Liparis liparis Slijmvis Lypophris pholis Zeldzaam Datum: 5--016 van 3
Trompetterzeenaald Syngnathus typhle Zeer zeldzaam Vierdradige meun Rhinomenus cimbrius Zeestekelbaars Spinachia spinachia Zeer zeldzaam Zwarte grondel Gobius niger Datum: 5--016 3 van 3
ONDERWERP Beschermde vissen baggerlocaties DATUM --016 PROJECTNUMMER C05058.000050 ONZE REFERENTIE 07883055 A VAN Wouter Stempher en Belinda Kater (beiden Arcadis) AAN Anne-Marie Taris (TenneT) Baggeren Er wordt langs het gehele kabeltraject gebaggerd. Dit betreft Noordzee en Westerschelde. In deze memo wordt eerst gekeken welke vissen er langs het traject beschermd zij en welke functie het gebied heeft, vervolgens wordt gekeken wat voor effect het baggeren op vissen heeft. Westerschelde Beschermde vissen ter hoogte van baggerlocaties In het Schelde estuarium zijn drie functionele groepen vissen van belang; bentische soorten (bodemvissen), pelagische soorten (open water) en trekvissen. Hiervan zijn 16 soorten beschermd in het kader van de Flora- en faunawet. Deze beschermde soorten staan aangegeven in Tabel 1. Geen van de aanwezige trekvissen (zie paragraaf 5..3) is beschermd in het kader van de Flora- en faunawet. Daarnaast zijn slechts vier van de beschermde vissoorten twee jaar achtereen waargenomen, dit zijn de soorten; harnasmannetje, botervis, kleine pieterman en slakdolf. Van de beschermde vissoorten in de Westerschelde is in het jaar 011 met ankerkuil vissen in twee bemonsteringsperiodes slechts één eemplaar van het harnasmannetje gevonden. De lozano s grondel en grote zeenaald werden met schietfuiken slechts eenmaal gevangen (Goudswaard & Breine, 011). Tabel 1: Onder de Flora- en faunawet beschermde in de Westerschelde waarvan het voorkomen is vastgesteld in 008-009-01 (Goudswaard & van Asch, 01) en in 011 (Goudswaard & Breine, 011). Voor de data van 008, 009 en 01 is gevist met een ankerkuil en een boomkor. De data van 009 is verkregen door te vissen met een ankerkuil en fuiken. Arcadis Nederland B.V., Lichtenauerlaan 100 T +31 (0)88 461 61 www.arcadis.com Arcadis Nederland B.V. - Registered office: Arnhem - Registered number: 09036504
Functionele groep Soort Latijnse naam Beschermstatus Ffwet / Habitatrichtlijn 008 009 011 01 Bentisch Grote zeenaald Syngnathus acus Tabel Kleine zeenaald Syngnathus rostellatus Tabel Botervis Pholis gunnulus Tabel Dikkopje Harnasmannetje Kleine pieterman Pitvis Rasterpitvis minutus Agonus cataphractus Echiichthys vipera lyra reticulatus Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Slakdolf Liparis liparis Tabel Vierdradige meun Rhinonemus cimbrius Pelagisch Adderzeenaald Entelurus aequoraeus Tabel Tabel Glasgrondel Aphia minuta Tabel Goudharder Liza aurata Tabel Beide Brakwatergrondel microps Lozano's grondel lozanoi Tabel Tabel Datum: --016 van 6
Gebruik van het gebied door vissen De geulen en nevengeulen zullen door vissen als zwemroute gebruikt worden. In principe kan er ook gejaagd worden. Voor vissen die benthos eten is de voedselrijkheid in de geulen laag omdat de hoogste biomassa s van het benthos zich in de ondiepere delen bevinden (Wijsman et al. 003). Dit wordt veroorzaakt door de hoge dynamiek van de geulhabitat. Door deze dynamiek is het ook niet aannemelijk dat de vissen de geulen als rustplaats gebruiken. De ondiepe delen langs de plaatranden kunnen als rustplaats, foerageerplaats, kraamkamer en kinderkamer worden gebruikt door vissen. Verschillende soortafhankelijke (a)biotische factoren bepalen de geschiktheid van een gebied als kraam- en kinderkamer. Door deze omstandigheden hebben eieren, larven of juveniele vis een hogere overlevingskans dan in andere gebieden. Een gebied met een belangrijke kinderkamerfunctie wordt vaak gekenmerkt door een lage predatiedruk. Een belangrijke bepalende factor hierbij is het beschikbare ondiepe areaal. Ondiepe gebieden kunnen niet of minder door grote predatoren bereikt worden, waardoor juveniele een grotere kans hebben om te overleven. Kraamkamerfunctie Westerschelde Er zijn 14 vissoorten die de Westerschelde kunnen gebruiken als paaigebied (Hostens, 003). Het is echter niet zeker dat dit ook daadwerkelijk gebeurd. Hoewel er waarnemingen van viseieren van voornamelijk tong (Solea solea) en diverse grondels ( sp.) zijn, is het niet zeker dat deze zijn ontstaan door lokale paaiactiviteiten. Er zijn slechts een aantal soorten waarvan met zekerheid te zeggen is dat deze de Westerschelde gebruiken als paaigebied. Dit zijn de kleine zeenaald, brakwatergrondel, dikkopje en puitaal (Cattrijse & Hampel, 000). Hoewel verwacht wordt dat soorten die hun gehele leven in de estuaria aanwezig zijn ook in de estuaria paaien, is het mogelijk dat deze soorten zich in de monding net buiten het estuaria voortplanten. De meeste mariene soorten paaien op open zee en migreren de estuaria in om op te groeien (Hostens, 003). Paaiplaatsen liggen dus ver buiten de estuaria. Kinderkamerfunctie Westerschelde De gehele Westerschelde wordt door circa 30 mariene en estuariene soorten als kinderkamer gebruikt (Hostens, 003). Niet al deze soorten zijn beschermd onder de Flora- en faunawet. De juveniele soorten die de Westerschelde als kinderkamer gebruiken kunnen omgaan met de huidige abiotische omstandigheden. Doorzicht is over het algemeen het gehele jaar in de Westerschelde zeer laag, maar door verhoogde afvoer van de rivieren in het voorjaar nog lager (Hostens, 003). Doordat eieren meestal in het voorjaar uitkomen is de dichtheid aan juveniele vis in deze periode hoog. Kennelijk kunnen deze soorten met het zeer lage doorzicht in de Westerschelde in deze periode omgaan. Ook uit onderzoek van Cattrijse & Hampel (000) blijkt dat zelfs sterk visueel georiënteerde vissoorten acute en sterke schommelingen in doorzicht kunnen weerstaan. In Tabel zijn de kenmerken van de aanwezige beschermde soorten weergegeven en is aangegeven op welke wijze een soort gebruik maakt van de Westerschelde. Tabel : Kenmerken van de aanwezige beschermde vissoorten. *Soort waarvoor ikv TOZ Borssele geen ontheffing is aangevraagd. Soort Gilde (1) Habitat () kans voorkomen plaatrand ondiep (3) Kans voorkomen plaatrand diep (3) Kans voorkomen sublitoraal (3) kraamkamer Grote zeenaald ER B C Kleine zeenaald ER B X C Botervis ER B C Dikkopje ER B X C Harnasmannetje ER B C Kleine pieterman B X X C Pitvis MS B C Rasterpitvis MS B C Slakdolf ER B C Vierdradige MS B X C Voedsel (4) Datum: --016 3 van 6
Soort meun Gilde (1) Habitat () kans voorkomen plaatrand ondiep (3) Kans voorkomen plaatrand diep (3) Kans voorkomen sublitoraal (3) kraamkamer Adderzeenaald P X C Glasgrondel ER P X X C Goudharder* MS P X X H C Brakwatergrondel ER B X C Lozano s grondel MS B C (1) ER: Estuarien Residente soorten, deze vissen brengen hun gehele leven door in het estuarium. CA: Katadrome en anadrome vissen, deze vissen trekken door het estuarium op weg naar zoet water of naar zee om zich voort te planten. MS: Seizoensgasten, vissen die gedurende een seizoen of als dwaalgast in het estuarium voorkomen (Jager, 1999 en Cattrijse & Hampel, 000) () P: vissen met een pelagische levenswijze, de vis brengt zijn leven door in de waterkolom. D: vissen met een demersale levenswijze, de vis leeft in associatie met de bodem, blijft in de waterlaag vlak boven de bodem en foerageert op de bodem en in de waterkolom. B: vissen met een benthische levenswijze, de vis leeft voornamelijk op de bodem en is daar ook afhankelijk van (Cattrijsse en Hampel, 000). (3) Deze kolommen geven aan waar de vissen in surveys zijn gevangen. Er is onderscheid gemaakt tussen diep (sublitoraal) en ondiep (langs plaatranden en in kreken). De laatste categorie is weer onderverdeeld in dieper in het ondiep, en de ondiepste delen. Het overzicht is afkomstig uit Hostens et al (1996). Een donkerblauw vlak geeft aan dat de meeste vissen op deze diepte waren gevonden, lichter blauw geeft aan dat er ook vissen op die diepte waren aangetroffen, maar niet de meeste. Voor de in deze bron ontbrekende soorten is een inschatting gemaakt op basis van epert judgement; dit is aangegeven met een X (voor deze soorten is geen onderzoek voorhanden om aan te geven waar de meeste vissen verblijven). (4) P: parasitair, C: carnivoor (zoöplankton en andere invertebrate vissen), H: herbivoor (Cattrijsse & Hampel, 000). Voedsel (4) Noordzee Onderstaande lijst geeft de beschermde soorten in de Noordzee weer. Voor deze soorten is reeds een ontheffing voor het heien aangevraagd. De soorten et een * worden ook in de bovenstaande tabellen genoemd. In de Noordzee wordt het gebied wat gebaggerd wordt voor gekenmerkt als een foerageergebied. Soort (Ned naam) Latijnse naam Tabel Ff-wet Aanwezigheid Adderzeenaald* Entelurus aequoreus Zeldzaam Botervis* Phollis gunellus Brakwatergondel* Dikkopje* microps minutus Zeer algemeen Dwergbolk Trisopteru minutus Gevlekte lipvis Labrus bergylta Zeldzaam Glasgrondel* Aphia minuta Zeer algemeen Groene zeedonderpad Taurulus bubalis Zeldzaam Datum: --016 4 van 6
Grote koornaarvis Atherina presbyta Grote zeenaald* Syngnathus acus Harnasmannetje* Agonus cataphractus Hondshaai Scyliorhinus canicula Kleine pieterman* Echiichtys vipera Zeer algemeen Kleine zeenaald* Syngnathus rostellatus Kleurige grondel pictus Kristalgrondel Crystallogobius linearis Lozano s grondel* lozanoi Pitvis* paganellus Rasterpitvis* reticularis Schurftvis Amoglossus laterna Zeer algemeen Slakdolf* Liparis liparis Slijmvis Lypophris pholis Zeldzaam Trompetterzeenaald Syngnathus typhle Zeer zeldzaam Vierdradige meun* Rhinomenus cimbrius Zeestekelbaars Spinachia spinachia Zeer zeldzaam Zwarte grondel Gobius niger Effecten van baggeren op vissen Baggeren leidt tot verstoring van vissen. Daarnaast is er een kans dat vissen bij het baggeren worden opgezogen, of bedekt raken bij verspreiding. Verondersteld kan worden dat vissen door het hele te baggeren gebied voorkomen. Het meest baggeren vindt plaats in geulen en nevengeulen, in de gebieden waar de dynamiek vrij hoog is. Ook in deze gebieden zullen vissen voorkomen, maar ze kenmerken zich niet als belangrijk leefgebied. De verstoring van vissen is beperkt, Het zal hier voornamelijk om het geproduceerde onderwatergeluid gaan. Dit is geluid wat de locatie waar een vis zich bevindt langzaam nadert, waardoor er in geval van een bedreiging voldoende tijd en ruimte is om te vluchten. De kans dat een vis zich bevindt op een plaats waar baggerspecie wordt opgezogen is klein gezien het totale verspreidingsareaal van de genoemde soorten en het belang van het te baggeren gebied. Hetzelfde geldt voor bedekking, de kans dat er überhaupt een vis wordt getroffen is niet uitgesloten, maar wel klein. Daarnaast kan worden verondersteld dat vissen die zich het beïnvloedde gebied Datum: --016 5 van 6
bevinden al gevlucht zijn wegens het geluid. Alles in ogenschouw nemende zal daarmee de kans vis verwondt raakt of gedood wordt door het baggeren niet afwezig, maar wel uiterst klein zijn. Literatuur Cattrijsse, A. Hampel, H. (000) Life history and habitat use tables. Universiteit van Gent Goudswaard, P.C. & J. Breine, (011). Kuilen en Schieten in het Schelde estuarium. Vergelijkend vissen op de Zeeschelde in België en Westerschelde in Nederland. Rapport C139/11. IMARES Wageningen UR, INBO Vlaanderen. I.o.v. Vlaams Nederlandse Schelde Commissie en Waterdienst Rijkswaterstaat. Goudswaard, P.C. & M. van Asch, (01). Kuilen op de Westerschelde. Data rapport 01. IMARES Wageningen UR, Rapport C107/1. I.o.v. Waterdienst Rijkswaterstaat. Hostens, K. (003). The demersal fish and macro invertebrate assemblages of the Westerschelde and Oosterschelde estuaries (Southern Bight of the North Sea) = De demersale vis en macro invertebraten gemeenschappen van de Westerschelde en Oosterschelde estuaria (Zuidelijke Bocht van de Noordzee) PhD Thesis Universiteit Gent. Faculteit Wetenschappen: Gent. Wijsman, J. et al. (003) Move bodemdieren: Effecten van verruiming op de biomassa bodemdieren in de Westerschelde 1990 001. Rijkswaterstaat werkdocument RIKZ/AB.003.806 Datum: --016 6 van 6
Van: Taris, Anne-Marie Verzonden: maandag februari 016 9:33 Aan: 'Sneppen, ing. J.P.H. van der (Jaap)' CC: Botman, dr. M.J.P. (Marjan); Kelderman, drs. P.E.C. (Paul) Onderwerp: RE: Aanvullingen TOZ Borssele Hallo Jaap, Geluid Zoals in de Kavelbesluiten is opgenomen geldt een norm van 165 171 17 db (afhankelijk van de periode) bij het slaan van 35-38 palen. Ook de ervaring met het heien van onze platforms uit Duitsland leert dat 165 db een praktisch haalbare limiet is. Ons platform heeft maimaal slechts 8 palen en wij zullen daarom in dagen klaar zijn met heien, de hinder zal daardoor zeer beperkt zijn. Wij vragen daarom qua geluidsnormen aan te sluiten bij de normen die genoemd zijn in de Kavelbesluiten. Geluidsnorm (db re µpa s SEL 1 op 750 meter van de geluidsbron) periode Platform Alpha en Beta Januari tot en met mei Juni tot en met augustus September tot en met december 4 of 8 heipalen per platform 165 171 17 Met vriendelijke groet, Anne-Marie Taris Anne-Marie Taris Licensing and Spatial Planning Offshore NL T +31 (0)6 356 34 33 M +31 (0)6 46 71 37 E anne-marie.taris@tennet.eu www.tennet.eu TenneT TSO B.V. Utrechtseweg 310 Arnhem Postbus 718 6800 AS Arnhem