Grond water in Delfland

Grond water in Delfland Een reis door de bodem

Inhoud 1. Een reis door de bodem 3 2. Ons dagelijks grond water 4 3. De bodem nader bekeken 6 4.Duinen als unieke 8 drinkwatervoorziening 5. Polders: het hart van Delfland 10 6.Droogmakerijen: diepe 14 polders op een droogje 7. Polders langs de Nieuwe 15 Waterweg

1 Een reis door de bodem Wie water en Delfland zegt, denkt misschien aan al die slootjes of aan boezemkanalen zoals de Schie, de Zweth of het Oranjekanaal. Het water is overal. Niet alleen aan de oppervlakte, maar ook in de bodem. We spreken dan van grondwater. Het geheim van In deze brochure maken we kennis met de geheimen van het grond water. We maken een reis langs de verschillende karakte - ristieke gebieden die de bodem van Delfland uniek maken. Maar voordat we van start gaan, staan we eerst stil bij wat grond water is en wat we ervan merken. 3

2 Ons dagelijks grondwater Grondwater is al het water in de bodem. Achter deze constatering gaat een hele wereld schuil. Grondwater is namelijk heel divers, het is bijna overal en altijd weer anders. Veranderlijke stand We denken bij grond water vaak aan water in de bodem dat net zo hoog staat als het waterpeil in de sloot. Daarboven is het droog, daaronder is het nat. Maar zo simpel is het niet. De grond water stand is letterlijk zo veranderlijk als het weer. In de winter of na een zware regenbui (natte periode) is de grond water stand hoger dan de waterstand in de sloot. Experts spreken in dat geval van opbolling (zie Figuur 1). In de zomer, wanneer veel van de neerslag verdampt (droge periode), daalt de grond water stand en stroomt er juist water vanuit de sloten naar het grond water. Figuur 1 illustreert dit. Sloten spelen een belangrijke rol bij het regelen van het grond water peil. Maar in de duinen bijvoorbeeld, waar geen sloten zijn, werkt dit anders. Daarover staat meer in paragraaf 4 van deze brochure. Figuur 1. Grond water - stand in natte en droge perioden 4

Te hoog of te laag Meestal merken we niets van grond water. Pas als er problemen zijn valt het op. Er bestaat een direct verband tussen grond - waterpeil en grondwaterproblemen. Bij te lage grondwaterstanden kunnen problemen met funde ringen ontstaan en landbouw- en natuurgebieden verdrogen. Een te hoge grond water stand is voor de natuur in Delfland meestal geen pro - bleem, maar voor de landbouw wel. De opbrengst van gewassen kan bijvoorbeeld minder zijn. Ook in stedelijk gebied kan een hoge grondwaterstand tot overlast leiden in woningen (vocht overlast) en tuinen. Meer informatie over grond water - problemen is te vinden in de brochure Grond water, wie doet wat?. Deze brochure is te downloaden via www.hhdelfland.nl. Grondwater gebruiken Net zoals de grond water stand steeds anders is, is ook het gebruik van grond - water heel divers. Als het diepe grond - water van goede kwaliteit is, bijvoor beeld onder de duinen, kun nen we er drink - water van maken. Ook kunnen we het grond water gebruiken om gewassen te besproeien. WESTLAND DEN HAAG DELFT ROTTERDAM Figuur 2. Grondwater-onttrekkingen in Delfland en omgeving Grondwater onttrekken Als we het grond water willen gebruiken of als het niet gewenst is, moeten we het grond water aan de bodem onttrekken. Dat gebeurt behoorlijk vaak. Figuur 2 geeft een overzicht van de plaatsen in en rondom Delfland waar het grond water gedurende een langere tijd aan de bodem onttrokken wordt. Hoe groter de stip, hoe meer grond water wordt onttrokken op die locatie. Daar naast wordt op een groot aantal locaties grond water onttrokken voor het droog houden van bouwputten of voor bodem saneringen. 5

3 De bodem nader bekeken De bodemopbouw in Delfland is niet overal hetzelfde. In Delfland zijn een aantal karakteristieke gebieden te onderscheiden. Denk bijvoorbeeld aan de Noordzee met de duinen, de polders, de diepe droogmakerijen en de regio langs de Waterweg. Figuur 3 geeft een over zicht van karakteristieke gebieden in Delfland. kust DEN HAAG droogmakerijen WESTLAND DELFT polders waterweg eg ROTTERDAM Figuur 3. Karakteristieke gebieden Delfland Verschillende lagen In de bodem van Delfland wisselen zandige lagen die goed water doorlaten (water - voerende pakketten) en lagen van klei en veen die slecht water doorlaten elkaar af. De grondwaterstroming vindt hoofdzakelijk plaats in de goed doorlatende lagen. In Figuur 4 zijn de verschil len de lagen schematisch weer gegeven tot een diepte van honderd meter. Zand, klei en veen Tot een diepte van ongeveer honderd meter zijn de volgende bodemlagen te onderscheiden: Een deklaag van enkele meters dik die hoofdzakelijk bestaat uit klei en veen. Dit is in de laatste 10.000 jaar afgezet door de zee en rivieren, of gevormd uit plantenresten (veen). Het eerste watervoerende pakket dat bestaat uit zandige lagen. Deze lagen, die tot ongeveer vijftig meter diepte gaan, zijn tussen 10.000 en 1 miljoen jaar geleden afgezet door de grote rivieren. Een scheidende kleilaag van enkele meters dik. Het tweede watervoerende pakket dat ook uit zandige lagen bestaat. Deze reiken tot ongeveer honderd meter diepte en zijn tussen de 1 en 3,6 miljoen jaar geleden afgezet door grote rivieren. 6

Stromingen in niveaus De samenstelling van de bodem heeft invloed op de stroomrichting van grond - water. Het dwarsprofiel in Figuur 4 laat zien dat op verschillende niveaus grond - water stroming optreedt. Er is een diepe stroming van de Noordzee en de Nieuwe Waterweg naar de oostelijk gelegen droog - makerijen (zie hiervoor paragraaf 6). Tegelijkertijd zijn er ondiepe stromin gen vanuit de hoger gelegen polders en boezemkanalen naar de lager gelegen polders. Ten slotte loopt tussen de poldersloten een ondiepe stroming vanuit het midden van een perceel naar de poldersloten. Zout en zoet In Figuur 4 is te zien dat het meeste grond - water zout is. Dit is een erfenis uit het verleden. Duizenden jaren geleden werd West-Nederland vaak overspoeld door de Noordzee. Dat oude zeewater zit nu nog steeds in de bodem. Maar het bovenste deel van het grond water in de bodem en het grond water onder de duinen zijn zoet. Dat komt doordat dit water later als regenwater de bodem is ingestroomd. Het drijft als het ware op het zoute water. Figuur 4. Dwarsprofiel grond - water systeem Delfland deklaag eerste watervoerende pakket tweede watervoerende pakket stromingsrichting zoet grondwater zout grondwater goed doorlatende laag slecht doorlatende laag zoet grondwater 7

4 Duinen als unieke drinkwatervoorziening Langs de Noordzee liggen kustduinen. Hier zijn geen sloten en vaarten om het regenwater af te voeren. Dit geeft niet, want de bodem is hier opgebouwd uit zandlagen die het water goed kunnen doorlaten. Het regenwater kan daarom makkelijk in de bodem doordringen. Vervolgens stroomt dit regenwater geleidelijk door de bodem naar de polders in het oosten en naar de Noordzee in het westen. Een zoetwaterbron Het regenwater dat in de duinen valt, blijft enkele tientallen tot honderden jaren in de ondergrond voordat het naar het oppervlaktewater stroomt. Door deze continue stroom van zoet water ligt er onder de kustduinen een zoetwaterbel. Dankzij deze zoetwaterbel kunnen we in de duinen ons drinkwater winnen. Het oppompen van grond water door drinkwaterbedrijf Dunea is goed te zien op Figuur 2; het zijn de grote cirkels halverwege de Delflandse kust en vlak boven het beheersgebied van Delfland. Om de hoeveelheid zoet grond water op orde te houden, vult Dunea de grond - water voorraad weer aan met voor - gezuiverd water uit de Maas. Nagelaten zandsporen De duinen hebben niet altijd op dezelfde plaats gelegen. Duizenden jaren geleden lagen ze meer landinwaarts. De restanten hiervan zijn nu nog steeds terug te vinden in de bodem als een aantal zandruggen die min of meer evenwijdig aan elkaar lopen. We noemen dit strandwallen. Tussen deze strandwallen bleven laagten over strandvlakten die later met veen werden opgevuld. Figuur 5 laat zien waar deze strandwallen voorkomen. 8

Transport en bebouwing Over de hoger gelegen strandwallen konden gemakkelijk de eerste transport - routes over land worden uitgezet en langs deze routes werden al snel nederzettingen gebouwd. Zo is bijvoorbeeld het Binnenhof in de dertiende euw gebouwd op een strandwal. Ook Rijswijk is ontstaan op een strandwal, meer naar het oosten. Figuur 6 toont een dwarsdoorsnede waarop dit goed te zien is. DEN HAAG WESTLAND DELFT ROTTERDAM Figuur 5. Locatie strandwallen DEN HAAG RIJSWIJK Figuur 6. Profiel strandwallen 9

5 Polders: het hart van Delfland Zoals Figuur 3 op bladzijde 6 laat zien, is het grootste deel van Delfland te typeren als polder. Denk bijvoorbeeld aan het Westland, Midden-Delfland en de stedelijke regio van Den Haag, Delft en Pijnacker-Nootdorp. De polders liggen niet erg diep. De stand van het opper - vlaktewater varieert van iets beneden NAP in de westelijke polders tot ongeveer zes à zeven meter beneden zeeniveau in de meer oostelijk gelegen polders. Van hoog naar laag Het grond water uit de duinen dat naar het oosten stroomt, komt in de polders weer aan de oppervlakte. Dit noemen we kwelwater. Dit kwelwater ontstaat door een ondergrondse waterstroom van een hoger gelegen gebied (de duinen) naar een lager gelegen gebied (de polders). Veel weerstand De bovenste laag van de bodem (de dek - laag) bestaat uit klei en veen en laat minder goed water door dan de bodem in het duingebied. Bovendien is de deklaag in de polders dik. Deze combinatie maakt dat de grond water stroom veel weerstand ondervindt. De kwelstroom is daarom relatief klein. Onmisbare sloten Omdat kwel dus geen grote rol speelt, wordt de grond water stand in de polders voornamelijk bepaald door neerslag. Maar ook de neerslag die in de bodem doordringt, stroomt niet gemakkelijk door de deklaag. Om nu te voorkomen dat neerslag hoge grond water standen en drassige grond veroorzaakt, zijn er veel sloten nodig. Door deze sloten dicht op elkaar te graven, hoeft het regenwater geen grote afstand af te leggen door de bodem. 10

Dichtgeslibde geulen Kenmerkend voor de polders van Delfland zijn de geulafzettingen in de ondergrond. Toen West-Nederland nog in verbinding stond met de Noordzee, stroomde het water bij eb en vloed door getijden - geulen. In de loop der eeuwen zijn deze geulen dichtgeslibd en er bleef een dikke zandige laag achter in de bodem. Figuur 7 geeft een overzicht van de locaties waar de geulen liggen. DEN HAAG WESTLAND DELFT ROTTERDAM Figuur 7. Overzicht getijden geulen 11

Bouwen op geulen Omdat de geulafzettingen uit zand be - staan, kun je er goed op bouwen. Veel oude gebouwen in Delft, zoals het Gemeenlandshuis van Delfland, staan op zo n oude geulafzetting. Figuur 8 laat dat goed zien. Grondwater onttrekken In de polders komen veel grondwateronttrekkingen voor. In de stedelijke gebieden is er namelijk veel industrie en zijn er veel bouwputten. In het Westland wordt grond water als gietwater in de kassen gebruikt. Maar de grootste onttrek king komt voor rekening van DSM. In Figuur 2 is dit te zien als de grote cirkel in het midden van Delflands gebied. Scheve toren In de Middeleeuwen was een geul afzetting de ideale plek om te bouwen. De ondergrond was stevig en je had vrijwel nooit last van grond - water. Toch is het wel eens misgegaan. Een geul afzetting is namelijk niet overal even dik. In het midden ligt een zogenaamde rest - bedding: de plek waar het laatste restje van de geul is dicht geslibd. Daar ligt een stuk minder zand en dus is de grond veel minder stevig. Dat merkten ze toen ze in de 13e eeuw een toren wilde toevoegen aan de Oude Kerk in Delft. De toren werd bovenop de restbedding gebouwd, met als gevolg dat hij tijdens de bouw al scheef ging staan. En tot de dag van vandaag staat hij nog steeds scheef. 12

Figuur 8. Getijdengeul Delft DSM onttrekt jaarlijks ruim 10 miljoen kubieke meter grond water in Delft. Tot 2009 gebruikte het bedrijf dit grond - water als koelwater. Omdat dat niet meer nodig is, is DSM hiermee gestopt. Maar de gemeente, de provincie en Delfland houden de grond water -onttrekking voorlopig in stand, omdat het plotseling stopzetten ervan tot grond water - problemen kan leiden. Invloed op doorstroming Het onttrekken van grond water heeft veel invloed op de grond water stroming binnen Delfland. Hierdoor stroomt het hoger staande grond water vanuit de wijde omgeving zelfs vanuit de Noordzee en de Nieuwe Waterweg weg naar de diepere bodem. 13

6 Droogmakerijen: diepe polders op een droogje In het uiterste oosten van Delfland liggen droogmakerijen. Dit zijn diepe polders die in de zeventiende en achttiende eeuw zijn ontstaan toen het veen werd afge - graven. Daarna werden de toenmalige meren drooggemalen. Figuur 9 toont een oude kaart uit het archief van Delfland waarop de droogmaking van polder Berkel is afgebeeld. Vooral in het noordoosten Het grote verschil met de westelijke polders is dat de oostelijke polders veel lager liggen. Hierdoor liggen de peilen van het oppervlaktewater wel tot zes à zeven meter beneden zeeniveau. In Delf - land komen droogmakerijen vooral in het noordoosten van het gebied voor (zie ook Figuur 3). Voorbeelden zijn polder Berkel, Schieveen en de oude polder van Pijn - acker. Andere voorbeelden, meer naar het (noord)oosten, zijn de Zuidplaspolder in Schieland en Polder de Noordplas in Rijnland. Figuur 9. Droogmaking polder Berkel Meer kwelwater De kwelstroom in de droogmakerijen is groter dan in de polders. Dit komt doordat de droogmakerijen dieper liggen. Het peilverschil met de Noordzee is dus groter, waardoor de stroming harder gaat. Bovendien is de deklaag dunner, waar - door de stroming ook nog eens minder weerstand ondervindt. De droog - makerijen ontvangen kwelwater vanuit de naastgelegen hogere poldergebieden, maar ook vanuit nog diepere gedeelten in de ondergrond. 14

7 Polders langs de Nieuwe Waterweg Er komen ook polders voor langs de Nieuwe Waterweg. Omdat de bodem en het grond water hier net even anders zijn, benoemen we ze op onze reis door de bodem als apart gebied. Kleine opwellingen Soms is de kwelstroom zo krachtig dat er zogeheten wellen ontstaan. In Delfland komt dat niet of nauwelijks voor, maar in Schieland en Rijnland des te meer. De wellen zijn doorgaans slechts een paar vierkante meter in omvang. Op deze plekken komt soms wel tien keer zoveel kwel voor als elders in de buurt. Zo n wel kun je herkennen aan de kleine zand - vulkanen op de slootbodem; de kwel - stroom gaat hier dan zo hard, dat er zand mee omhoog komt uit de bodem. Meer zout Het grote verschil met de overige polders is de kwelstroom. Vanuit de nabijgelegen Nieuwe Waterweg treedt een ondiepe kwelstroom op. Net zoals in Figuur 4 (op pagina 7) te zien is, waar hij vanuit de boezemkanalen stroomt. Omdat de Nieuwe Waterweg redelijk zout is, is de grond water kwaliteit in het omringende gebied duidelijk anders dan in de polders verderop; de zoutconcentraties zijn er veel hoger. 15

Colofon Deze brochure is een uitgave van het Hoogheemraadschap van Delfland, tot stand gekomen met betrokkenheid van provincie Zuid-Holland, gemeenten en Dunea. Hoogheemraadschap van Delfland Phoenixstraat 32 Postbus 3061 2601 CX Delft T (015) 260 81 08 info@hhdelfland.nl www.hhdelfland.nl Tekst en samenstelling Hoogheemraadschap van Delfland Fotografie Hoogheemraadschap van Delfland, Claudia Dohm, DSM, Rob 't Hart en Freek Zieck Vormgeving en illustraties Dickhoff Design 0609/2200 ex.