DE WRATTENBIJTER OP DE VELUWE

DE WRATTENBIJTER OP DE VELUWE NIMFEN EN ADULTEN 2007 In opdracht van: Provincie Gelderland

DE WRATTENBIJTER IN HET NATIONAAL PARK DE HOGE VELUWE ONDERZOEK NIMFEN EN ADULTEN 2007 R.F.M. Krekels & P.H. van Hoof In opdracht van: Provincie Gelderland december 2007 Bureau Natuurbalans-Limes Divergens BV & EIS Nederland Bureau Natuurbalans - Limes Divergens BV Centraal bureau EIS-Nederland Postbus 31070, 6503 CB Nijmegen Postbus 9517, 2300 RA Leiden Tel: (024) 3 528 801 Tel: (071) 5 687 578 Fax: (024) 3 528 808 e-mail: kleukers@naturalis.nnm.nl e-mail: info@natuurbalans.nl eis@naturalis.nl web: www.natuurbalans.nl

Colofon 2007 Bureau Natuurbalans - Limes Divergens BV, Nijmegen Tekst en samenstelling: René Krekels en Paul van Hoof Met medewerking van: Anne van Wely (Faunawerkgroep, Vrienden van de Hoge Veluwe), Rob Felix Foto s omslag: Oud Reemsterzand, inzet nimf wrattenbijter (foto s: R. Krekels) In opdracht van: Provincie Gelderland Wijze van citeren: Krekels, R.F.M. & P.H. van Hoof, 2007. De wrattenbijter in het Nationaal Park de Hoge Veluwe. Onderzoek nimfen en adulten 2007. Bureau Natuurbalans - Limes Divergens en EIS- Nederland, Nijmegen.

INHOUD 1 INLEIDING...1 2 ONDERZOEK 2007...3 2.1 Onderzoeksvragen...3 2.2 Veldwerk 2007...3 3 RESULTATEN 2007...5 3.1 Nimfen in het actuele leefgebied Oud-Reemsterzand...5 3.2 Waarnemingen adulte dieren...6 4 DISCUSSIE EN CONCLUSIES...7 4.1 Discussie...7 4.2 Conclusies...7 5 GEWENSTE MAATREGELEN EN MONITORING...9 5.1 Monitoring...10 6 REFERENTIES...11 7 BIJLAGEN...13 Bijlage 1. Waarnemingen Veluwe...13 Bijlage 2. De wrattenbijter; voorkomen en ecologie in Nederland...17 Bijlage 3. Werkwijze monitoring...18

1 INLEIDING De wrattenbijter behoort tot de meest bedreigde sprinkhanen van ons land. Op de rode lijst staat hij te boek als ernstig bedreigd. De achteruitgang is niet alleen in het aantal leefgebieden zichtbaar, maar ook in de omvang van de huidige populaties. In De sprinkhanen en krekels van Nederland (Kleukers et al. 1997), staat dan ook vermeld dat de wrattenbijter zonder stringente beschermingsmaatregelen binnenkort uit ons land zal verdwijnen. In Nederland zijn de laatste vindplaatsen bekend van: De Hoge Veluwe (Gelderland); van oudsher kerngebied, steeds meer inkrimpend. Nu beperkt tot Park de Hoge Veluwe. De Overasseltse en Hatertse vennen (Gelderland); stabiele populatie die in aantal lijkt toe te nemen door genomen maatregelen. De populatie wordt jaarlijks gemonitoord. Drongelens kanaal (Brabant); in 1998 is de soort hier voor het laatst waargenomen en het lijkt erop de soort er uitgestorven is. Aangezien de actuele verspreiding van de wrattenbijter op de Veluwe beperkt is tot het Nationaal park de Hoge Veluwe is bij het project contact gezocht met de Faunawerkgroep van de Vrienden van de Hoge Veluwe. In 2003 is een eerste onderzoek in het Nationaal Park uitgevoerd (Krekels & Kleukers 2004). Het onderzoek richtte zich toen op de adulte dieren en een analyse van oudere gegevens. Op basis van het onderzoek zijn beheers- en inrichtingsmaatregelen opgesteld die resulteerden in het plaggen van een aantal locaties binnen het onderzoeksgebied. Sindsdien zijn elk jaar zowel de nimfen als de adulte dieren geteld. Het voorliggend rapport geeft de resultaten weer van het onderzoek in 2007. Het onderzoek concentreerde zich in het voorjaar op de jonge dieren, de nimfen, die begin mei uit het ei kruipen. Doel van dit deel van het onderzoek is meer te weten te komen over de voortplantingslocaties van de wrattenbijter. Onderzoek naar adulte dieren is in de maand juli uitgevoerd. Bij beide onderzoeken is samengewerkt met de Faunawerkgroep van de Vrienden van de Hoge Veluwe. 1

2

2 ONDERZOEK 2007 2.1 ONDERZOEKSVRAGEN 2.2 VELDWERK 2007 In het kader van het onderzoek is een aantal vragen centraal gesteld: welke gebieden worden door de nimfen gebruikt? waar zijn eiafzetplaatsen gelegen? waar zijn adulte dieren te vinden en hoe groot is de populatie? Nimfen In het voorjaar is op 23 mei het actuele leefgebied van de wrattenbijter op het Oud- Reemsterzand in het Park de Hoge Veluwe bezocht. De telling werd uitgevoerd door René Krekels en Anne van Wely. Het gehele gebied is onderzocht. Daarbij is rustig wandelend en naar de grond kijkend de bodem afgezocht naar nimfen. Daarbij werd het gebied systematisch doorkruisd. De methode bleek goed te werken en is ook elders succesvol gebleken (Krekels & van Hoof 2004). Van de vindplaats van een nimf is het volgende opgenomen: coördinaten (GPS) geslacht van de nimf Adulte dieren Onderzoek naar adulte dieren is op 18 juli uitgevoerd door Rob Felix. Luisterend is gezocht naar roepende mannetjes. Het gehele terrein is daarbij onderzocht. Van de gevonden dieren zijn het geslacht en de coördinaten van de vindplaats vastgelegd. 3

_ 454,0 _ 453,3 _ 183,3 2003 (R. v. Ekeris, Faunawerkgroep & EIS-Nederland) 2004 2005 2006 2007 (Natuurbalans, Faunawerkgroep & R. Messemakers) (Natuurbalans & Faunawerkgroep) (Natuurbalans & Faunawerkgroep) _ 184,0 (Natuurbalans & Faunawerkgroep) man (31) adult onb. (2) man (23) man (9) man (14) vrouw (4) nimf (26) vrouw (3) nimf (1) vrouw (3) adult onb. (8) nimf (3) nimf (10) nimf (13) WRATTENBIJTER Verspreiding van de wrattenbijter op het Oud - Reemsterzand van 2003 t/m 2007

3 RESULTATEN 2007 3.1 NIMFEN IN HET ACTUELE LEEFGEBIED OUD-REEMSTERZAND Verspreiding van de nimfen In 2007 zijn in totaal 13 nimfen gevonden. De dieren zijn in het centrale deel van het Oud-Reemsterzand gevonden, min of meer in een strook van de noordelijke bosrand naar de zuidkant van het terrein (zie tabel 1 en de figuur op de vorige pagina). In dit gedeelte van het terrein zijn in voorgaande jaren eveneens nimfen gevonden. Het aantal nimfen is veel hoger dan de voorgaande twee jaren. Tabel 1. Tellingen nimfen wrattenbijter in het Oud-Reemsterzand. Jaar maximale aantal nimfen per jaar 2003 3 (niet systematisch gezocht) 2004 15 2005 6 2006 1 2007 13 Vegetatie op de vindplaatsen van de nimfen De eerdere beschrijvingen in 2003 van de vegetatie in het Oud-Reemsterzand beperkten zich tot het benoemen van de vegetatiestructuur en de aanwezige open zandplekken. Het gebied was te beschrijven als een droge heide met grazige en open plekken met her en der een vliegden. Open, zandige plekken zijn vooral te vinden op de ruiter- en wandelpaden die in het gebied liggen. Het actuele leefgebied ligt grotendeels ingesloten tussen naaldbossen hetgeen zorgt voor een warm microklimaat. Tijdens het onderzoek in 2004 is de directe omgeving van een aangetroffen nimf gefotografeerd en beschreven. Opvallend bij alle vindplaatsen is de aanwezigheid van de associatie van buntgras en heidespurrie. Deze vegetatie kenmerkt zich door een open karakter en een open bodemstructuur met weliswaar korstmossen maar geen dichte laag met grijs kronkelsteeltje. Heidespurrie is een eenjarige plant die in de lente bloeit. De plant staat niet in stuivend zand, maar overwegend op iets humeuze plekjes, bijvoorbeeld in de buurt van vliegdennen. In 2007 waren de meeste vindplaatsen enigszins afwijkend van de voorgaande jaren. De nimfen waren meer dan anders aanwezig in schapengras vegetaties. De nimfen leken wat ouder dan in andere jaren. Mogelijk zijn ze door het warme voorjaar eerder uitgeslopen. Ten tijde van het veldbezoek zouden ze dan al een stuk van de eiafzetplaats verwijderd kunnen zijn. Relatie nimfen en adulten De nimfen uit 2007 zijn, vanwege de meerjarige cyclus van de wrattenbijter, voornamelijk afkomstig uit eitjes die zijn afgezet in 2005 en mogelijk uit 2004 en 2003. Uitgaande van een tweejarige cyclus komen de resultaten goed overeen. In 2005 is en relatief hoog aantal volwassen wrattenbijters waargenomen. Er kan dan van uit worden gegaan dat er eveneens relatief veel eitjes zijn afgezet. De adulten zijn ten dele op de plekken aangetroffen waar in 2007 de nimfen zijn gevonden. 5

3.2 WAARNEMINGEN ADULTE DIEREN In 2007 zijn op 18 juli in totaal 17 adulte wrattenbijters waargenomen. Het betrof 14 mannetjes en 3 vrouwtjes. De telomstandigheden waren goed. In tabel 2 is een overzicht weergegeven van de maximale aantallen waargenomen dieren op één dag. Omdat de dieren vrij mobiel zijn is ervoor gekozen bij meerdere bezoeken het hoogste aantal waarnemingen van één bezoek weer te geven, om dubbeltellingen te voorkomen. Daardoor zijn de aantallen in de tabel lager dan in de figuur. Tabel 2. Tellingen adulte wrattenbijters Jaar mannetjes vrouwtjes maximaal aantal adulten 2003 10 2 12 2004 1-1 2005 22 1 23 2006 5-5 2007 14 3 17 Het aantal adulten in 2007 is hoger dan in 2006. Het aantal is wel met het aantal nimfen in 2007. De adulte dieren zijn bijna allemaal meer oostelijk aangetroffen dan de nimfen. Op de locaties waar de nimpfen zijn aangetroffen zijn vrijwel geen adulten gevonden. Of de adulten naar oosten trekken is niet duidelijk. In het westelijk deel van het Oud-Reemsterzand zijn geen wrattenbijters aangetroffen. 6

4 DISCUSSIE EN CONCLUSIES 4.1 DISCUSSIE In 2007 waren de aantallen wrattenbijters hoger dan in 2006. De aantallen zijn ruwweg vergelijkbaar met 2005 en de nimfen ook met 2004. Aangezien de soort minimaal een tweejarige cyclus heeft, is er geen direct verband tussen twee opeenvolgende jaren. De lage aantallen van 2006 zeggen dus niets over de hogere aantallen in 2007. Daarvoor dient naar 2005 gekeken te worden. De aantallen van dat jaar lijken wel overeen te komen met 2007. Dit was in 2006 ook al voorspeld. Het doorzetten van deze lijn zou betekenen dat in 2008 weer een lager aantal wrattenbijters aanwezig zou zijn op het Oud-Reemsterzand. Vrijwel alle adulte dieren bevonden zich in 2007 oostelijker dan de locaties waar de nimfen zijn gevonden. De nimfen bevonden zich allemaal in het centrale deel van het gebied in een strook van noord naar zuid. De adulten bevonden zich oostelijker, met name ten zuiden van het ruiterpad. Het aantal wrattenbijters varieert sterk per jaar. De aantallen zijn nooit hoog. Zeker niet als deze vergeleken worden met de aantallen uit de andere Nederlandse populatie in de Overasseltse en Hatertse vennen. Hier werden de laatste jaren 60-100 nimfen gevonden en 15-40 adulten (dagmaxima per jaar). De situatie hier is echter totaal anders, aangezien de dieren hier op akkers en in akkerranden leven (Krekels 2007). Verder valt op dat de dieren die gevonden zijn in de laatste jaren zich alleen in het centrale en oostelijk deel van het Oud-Reemsterzand bevonden. Wordt de verspreidingskaart bekeken, dan lijkt de verspreiding van de wrattenbijter in de laatste jaren naar het oosten toe verschuiven. Het kerngebied in het midden van het gebied, noordelijk van het ruiterpad lijkt nog aanwezig. Een mogelijke verklaring hiervoor is successie. Langzamerhand begint het Oud- Reemsterzand vanuit het westen verder dicht te groeien. Hier rukt de heide steeds verder op. Het open zand bevindt zich meer naar het oosten toe. Het westelijk deel wordt voor de wrattenbijter steeds minder interessant. Mogelijk is er zelfs een successiestadium bereikt waarin de wrattenbijter niet meer voor kan komen. De soort schuift dan mee naar het oosten om daar de geschikte successie stadia te vinden. 4.2 CONCLUSIES De volgende conclusies zijn te trekken voor de wrattenbijter in het Nationaal Park de Hoge Veluwe: Het aantal nimfen ligt hoger dan in 2006 en is vergelijkbaar met de jaren daarvoor. Het aantal adulte wrattenbijters lag hoger dan in 2006 en 2004, maar lager dab 2005. Nimfen bevonden zich meer dan anders in vegetaties van schapengras. Op korte termijn is behoud en herstel van de populatie in het Oud- Reemsterzand van groot belang. Het terugdringen van de successie in het westelijke deel van het Oud-Reemsterzand is daarvoor een van de belangrijkste instrumenten. Monitoring heeft zijn waarde bewezen en zal in de toekomst van belang blijven. 7

Bureau Natuurbalans BV en EIS- Nederland De wrattenbijter op de Veluwe 2007 Vindplaats van een van de nimfen in 2007 tussen het schapengras (foto: R. Krekels) 8

5 GEWENSTE MAATREGELEN EN MONITORING Het opzoeken van de nimfen in het voorjaar heeft meer informatie opgeleverd over de gewenste vegetatietypen in het gebied. Het lijkt erop dat met name de associatie van buntgras en heidespurrie van belang is voor de wrattenbijter, in ieder geval voor de nimfen van de wrattenbijter. De eitjes zijn door de vrouwtjes waarschijnlijk afgezet in de directe omgeving van de vindplaatsen van de nimfen en/of de nimfen hebben zich naar deze locaties begeven. Voor de toekomstige maatregelen zal het beheer zich moeten richten op het behoud, c.q. de ontwikkeling van de associatie van buntgras en heidespurrie. De afwisseling van de open, warme gronden met heidespurrie, korstmos en verspreid groeiende heidestruiken, vormen een belangrijk doel voor het behoud van de wrattenbijters op de Veluwe. Deze maatregelen hebben de hoogste prioriteit omdat de wrattenbijter enkel op deze locatie binnen het Oud-Reemsterzand te vinden is. Op de voormalige wildweide is de soort lange tijd niet gevonden. Korte termijn Voor de korte termijn beperken de maatregelen zich tot de huidige populatie in het Oud-Reemsterzand. Het is van belang om deze populatie overeind te houden en zo mogelijk te vergroten. De populatie is van essentieel belang als bronpopulatie voor de (her)bevolking van potentiële leefgebieden op de gehele Veluwe. In 2003 zijn de volgende maatregelen aangegeven: Kleinschalig plaggen binnen het huidige leefgebied; Herstel voormalige wildweide; Verbinding maken tussen kernpopulatie en de voormalige wildweide. In 2004 is een aantal kleinschalige plagplekken aangelegd in het Oud-Reemsterzand. Dit aantal is daarna uitgebreid. Inmiddels ligt er een groot aantal kleine plagplekken in het westelijk deel van het Oud-Reemsterzand. Eveneens is in 2005 een corridor aangelegd tussen de voerakker en het Oud-Reemsterzand, door het kappen van de aanwezige bomen. Al deze maatregelen zijn op de luchtfoto (pag. 4) goed te herkennen. Tot op heden is geen wrattenbijter op de plagplekken aangetroffen. De wrattenbijters, zowel nimfen als adulten, worden allemaal ten oosten van de plagplekken aangetroffen en liggen kennelijk buiten het huidige verspreidingsgebied van de wrattenbijters. Daarom wordt geadviseerd in het huidige verspreidingsgebied enkele plagplaatsen aan te leggen. Bij voorkeur worden deze groter dan de huidige plagplaatsen, zodat zij minder snel dicht groeien. Lange termijn Het westelijke deel van het Oud-Reemsterzand is de afgelopen jaren langzaam maar zeker vergrast en de heide is in ouderdom toegenomen. Bovendien zijn open zanddelen aldaar bezet met grijs kronkelsteeltje. In dit gebied zijn de laatste jaren geen adulte dieren en/of nimfen waargenomen. Ook voor andere fauna is het gebied van minder belang. Een grotere ingreep om het gebied weer een meer open karakter te geven zou de kansen voor de wrattenbijter doen toenemen. 9

Voor de lange termijn wordt gewerkt aan een plan om het pionierstadium van het Oud-Reemsterzand te herstellen. Dit kan waarschijnlijk worden gerealiseerd door op grotere schaal te plaggen. Voor het uitwerken van deze maatregelen wordt contact gezocht met de Stichting Bargerveen. Deze stichting heeft veel expertise op het gebied van stuifzanden en herstel daarvan. Ecoduct Op een kleine twee kilometer ten zuiden van het Oud-Reemsterzand is over de N310 een ecoduct gepland. Dit ecoduct zal het Park de Hoge Veluwe gaan verbinden met Planken Wambuis. In 2007 is begonnen met de bouw van het ecoduct. Doelsoorten voor het ecoduct zijn naast grote grazers als het edelhert, vooral heidesoorten, waaronder de wrattenbijter. Met de huidige status van de wrattenbijterpopulatie op het Oud-Remsterzand is het niet reëel te verwachten dat de soort op korte termijn van het ecoduct gebruik kan gaan maken. De kernpopulatie dient eerst te worden versterkt alvorens deze zich kan gaan verspreiden. Maatregelen om een verbinding van het Oud-Reemsterzand naar het ecoduct te optimaliseren zijn dan ook vooralsnog niet aan de orde. 5.1 MONITORING De monitoring blijft van groot belang. De twee- tot vierjarige ontwikkeling van de eieren maakt het noodzakelijk om verschillende jaren na elkaar de nimfen en de adulte dieren te tellen. Ook voor 2008 wordt voorgesteld om de volgende tellingen uit te voeren: 1. Nimfen (eiafzetlocaties) Een telling begin mei, als de nimfen net uit het ei zijn, geeft meer inzicht in de eiafzetplaatsen. 2. Monitoring in Oud-Reemsterzand De tellingen van adulten in het Oud-Reemsterzand dienen in de komende jaren te worden voortgezet in de maand juli. De telling zullen evenals voorgaande jaren worden uitgevoerd in samenwerking met de Faunawerkgroep van de Vrienden van Hoge Veluwe. In 2008 zullen de gegevens over de ontwikkeling van de wrattenbijterpopulatie verder worden geëvalueerd. Ook zal dan meer duidelijkheid bestaan over de herstelplannen voor het Oud-Reemsterzand op langere termijn. 10

6 REFERENTIES Cherill, A. & Brown, V., 1996. The wart-biter, Decticus verrucivorus (L.), in the United Kingdom; a comparison of sampling methods. Saltabel 16: 2-9. Kleukers, R.M.J.C., E.J. van Nieukerken, B. Odé, L.P.M. Willemse & W.K.R.E. van Wingerden, 1997. De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera). Nederlandse Fauna I. NNM, KNNV Uitgeverij & EIS-NL, Leiden. Krekels, R.F.M., 2007. De wrattenbijter in de Overasseltse en Hatertse vennen. Monitoring 2006 en evaluatie 2002-2006. Bureau Natuurbalans - Limes Divergens BV, Nijmegen. Krekels, R.F.M. & P.H. van Hoof, 2005. De wrattenbijter in het nationaal park de Hoge Veluwe. Onderzoek nimfen en adulten 2004. Bureau Natuurbalans - Limes Divergens en EIS-Nederland, Nijmegen. Krekels, R.F.M. & R.M.J.C. Kleukers, 2003. De wrattenbijter op de Veluwe. Met speciale aandacht voor het Nationaal Park de Hoge Veluwe. Bureau Natuurbalans - Limes Divergens en EIS-Nederland, Nijmegen. 11

12

7 BIJLAGEN BIJLAGE 1. WAARNEMINGEN VELUWE 13

Datum Aantal geslacht/stadium x coordinaat y coordinaat locatie waarnemer 1800 0 180 460 HARSKAMP 7-7-1908 1 180 460 HARSKAMP Mac Gillavry D 20-7-1918 3 184 463 GERRITSFLESCH Weber M 1-7-1944 1 175 446 BENNEKOM Hille-Ris-Lambers 2-8-1952 1 178 451 GINKEL 5-9-1991 1 184 456 HVELUWE BOVENEINDSE Bund C F van de 5-9-1991 1 186 454 HOGE VELUWE Hermes D J 3-7-1992 1 183 453,1 HOGEVELUWE PLYMEN Bund C F van de 3-7-1992 1 184 453,2 HOGEVELUWE PLYMEN Bund C F van de 22-7-1992 4 183,7 454,7 PLYMEN HVELUWE Bund C F van de 22-7-1992 4 183,7 454,7 HOGEVELUWE PLYMEN Bund C F van de 22-7-1992 3 183,7 454,7 HOGEVELUWE PLYMEN Bund C F van de 22-7-1992 3 183,7 454,7 PLYMEN HVELUWE Bund C F van de 23-7-1992 2 183 454 DE PLIJMEN Griffioen R 25-7-1992 1 183,7 454,7 HOGEVELUWE PLYMEN Bund C F van de 25-7-1992 1 183,7 454,7 PLYMEN HVELUWE Bund C F van de 31-7-1992 6 184 454 BOVENEINDSEWEG Griffioen R 11-8-1992 5 184,7 454,2 HVELUWE-PLYMEN Bund C F van de 1-7-1993 3 184 454 HOGE VELUWE Hermes D J 1-7-1993 9 184 454 HOGE VELUWE Hermes D J 9-7-1993 15 184,5 454,4 OUD-REEMSTERZAND Schroder R 9-7-1993 2 184,5 455 DE PLIJMEN Schroder R 17-7-1993 2 184,3 455 PLIJMEN Kleukers R 17-7-1993 1 184,3 455 PLIJMEN Kleukers R 17-8-1993 1 184,5 454,4 OUD-REEMSTERZAND Schroder R 17-8-1993 11 184,5 454,4 OUD-REEMSTERZAND Schroder R 14-7-1994 2 184 453,2 HG VELUWE PLYMEN Wingerden W K R E van 4-8-1996 184 454 Odé B 9-6-1997 1 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-1997 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 10-7-1997 1 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 13-7-1997 1 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 7-8-1997 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 31-5-1998 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-1998 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 19-7-1998 3 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 22-7-1998 1 183 453 Oud-Reemsterzand Vrienden van de Hoge Veluwe 22-7-1998 8 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 22-7-1998 1 183 453 Oud-Reemsterzand Vrienden van de Hoge Veluwe 22-7-1998 2 183 453 Oud-Reemsterzand Vrienden van de Hoge Veluwe 24-7-1998 1 nymf 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 24-7-1998 6 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 24-7-1998 9 183 453 Oud-Reemsterzand Vrienden van de Hoge Veluwe 24-7-1998 20 183 453 Oud-Reemsterzand Kleukers R 24-7-1998 1 183 453 Oud-Reemsterzand Kleukers R 24-7-1998 6 183 453 Oud-Reemsterzand Kleukers R 3-8-1998 1 183 453 Oud-Reemsterzand Vrienden van de Hoge Veluwe 3-8-1998 4 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van / Ekeris-Duijn C van 3-8-1998 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 10-8-1998 3 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 11-8-1998 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 11-8-1998 1 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 17-8-1998 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-8-1998 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 22-8-1998 3 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 22-8-1998 4 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 22-8-1998 4 183 453 Oud-Reemsterzand Kleukers R 22-8-1998 3 183 453 Oud-Reemsterzand Kleukers R 31-8-1998 2 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 3-6-1999 1 nymf 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 18-7-1999 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-7-1999 1 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-7-1999 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 13-8-1999 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 4-7-2000 26 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 4-7-2000 2 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 12-7-2000 44 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 12-7-2000 1 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 1-8-2000 14 183,3 453,8 PLIJMEN Groenendijk D 1-8-2000 4 183,3 453,8 PLIJMEN Groenendijk D 9-8-2000 10 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 15-8-2000 3 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 29-8-2000 1 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 6-7-2001 9 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 16-7-2001 4 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 22-7-2001 9 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 8-7-2002 8 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 14-7-2002 16 man 183 453 Oud-Reemsterzand Ekeris R. van 16-7-2002 14 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 27-7-2002 11 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 30-7-2002 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 4-8-2002 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand Sanders G 30-5-2003 1 nymf 183,403 453,634 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 30-5-2003 1 nymf 183,405 453,728 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 14

Datum Aantal geslacht/stadium x coordinaat y coordinaat locatie waarnemer 30-5-2003 1 nymf 183,406 453,635 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 15-6-2003 1 vrouw 183,379 453,659 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,293 453,401 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,362 453,702 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,389 453,656 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,490 453,764 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,500 453,783 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,527 453,812 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,531 453,812 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 vrouw 183,598 453,789 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,598 453,833 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 vrouw 183,599 453,790 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,600 453,833 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 29-6-2003 1 man 183,601 453,789 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-2003 1 man 183,351 453,708 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-2003 1 man 183,392 453,656 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-2003 1 man 183,438 453,669 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-2003 1 man 183,474 453,744 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 10-7-2003 1 man 183,494 453,775 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 11-7-2003 1 man 183,35 453,7 Oud-Reemsterzand Kleukers R 11-7-2003 2 man 183,40 453,70 Oud-Reemsterzand Kleukers R 11-7-2003 1 man 183,42 453,68 Oud-Reemsterzand Kleukers R 11-7-2003 3 man 183,42 453,68 Oud-Reemsterzand Kleukers R 11-7-2003 2 man 183,64 453,76 Oud-Reemsterzand Kleukers R 19-7-2003 1 man 183,351 453,708 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 man 183,362 453,702 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 man 183,390 453,656 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 man 183,480 453,739 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 vrouw 183,573 453,760 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 man 183,602 453,783 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 19-7-2003 1 man 183,619 453,801 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 182,571 453,816 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,523 453,711 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,523 453,860 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,533 453,850 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,550 453,890 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,557 453,846 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,567 453,830 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 2-8-2003 1 man 183,568 453,789 Oud-Reemsterzand Ekeris R van 13-5-2004 1 nimf, man 183,462 453,679 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf 183,462 453,670 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, man 183,524 453,697 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, man 183,527 453,694 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, vrouw 183,587 453,821 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, man 183,591 453,825 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, vrouw 183,591 453,825 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, man 183,591 453,825 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, man 183,608 453,848 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, vrouw 183,595 453,851 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 13-5-2004 1 nimf, vrouw 183,528 453,743 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,631 453,770 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,622 453,753 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,640 453,776 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, vrouw 183,609 453,797 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, vrouw 183,621 453,819 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, vrouw 183,636 453,799 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,632 453,820 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,635 453,817 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,630 453,771 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,718 453,753 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,734 453,798 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,757 453,831 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,514 453,686 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,533 453,669 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 19-5-2004 1 nimf, man 183,596 453,733 Oud-Reemsterzand P. v. Hoof, R. Krekels, V. Nederpel & A. v. Wely 24-7-2004 1 man 183,53 453,78 Oud-Reemsterzand A. v. Wely, H. Bruins & G. Sanders 15-8-2004 1 man 183,8 453,8 Oud-Reemsterzand R. Messemakers 21-5-2005 1 nimf, man 183,519 453,854 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 21-5-2005 1 nimf 183,510 453,688 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 21-5-2005 1 nimf, man 183,525 453,675 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 21-5-2005 1 nimf, man 183,554 453,684 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 21-5-2005 1 nimf, man 183,579 453,725 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 21-5-2005 1 nimf, man 183,581 453,722 Oud-Reemsterzand R. Krekels, V. de Jong, A. v. Wely 1-5-2005 1 nimf, man 183,493 453,665 Oud-Reemsterzand A. van Wely 1-5-2005 1 nimf, man 183,628 453,784 Oud-Reemsterzand A. van Wely 19-5-2005 1 nimf, man 183,800 453,850 Oud-Reemsterzand A. van Wely 19-5-2005 1 nimf, man 183,400 453,950 Oud-Reemsterzand A. van Wely 13-7-2005 1 man 183,899 453,724 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,783 453,813 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 vrouw 183,783 453,813 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 5 man 183,765 453,72 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,724 453,736 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,742 453,69 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,788 453,58 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 15

Datum Aantal geslacht/stadium x coordinaat y coordinaat locatie waarnemer 13-7-2005 1 man 183,636 453,671 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,564 453,851 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,527 453,737 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,538 453,705 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,556 453,712 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 2 man 183,528 453,676 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,478 453,701 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 2 man 183,451 453,81 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,429 453,792 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 13-7-2005 1 man 183,655 453,633 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, G. Sanders 17-8-2005 1 man 183,780 453,337 Oud-Reemsterzand G. Sanders 21-8-2005 1 vrouw 183,600 453,900 Oud-Reemsterzand A. van Wely 30-8-2005 1 vrouw 183,450 453,600 Oud-Reemsterzand G. Sanders 11-5-2006 1 nimf, man 183,627 453,813 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 13-7-2006 1 man 183,758 453,736 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 13-7-2006 1 man 183,718 453,763 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 13-7-2006 1 man 183,697 453,659 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 13-7-2006 1 man 183,824 453,664 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 13-7-2006 1 man 183,838 453,649 Oud-Reemsterzand P. van Hoof, A. van Wely 4-8-2006 2 man 183,574 453,856 Oud-Reemsterzand G. Sanders 4-8-2006 1 man 183,569 453,854 Oud-Reemsterzand G. Sanders 4-8-2006 1 man 183,597 453,831 Oud-Reemsterzand G. Sanders 23-5-2007 1 nimf, man 183,551 453,808 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,556 453,755 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, man 183,571 453,755 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, man 183,575 453,791 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, man 183,549 453,850 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,602 453,797 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,611 453,805 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,604 453,798 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,592 453,831 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,598 453,643 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, man 183,600 453,652 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, vrouw 183,565 453,680 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 23-5-2007 1 nimf, man 183,584 453,678 Oud-Reemsterzand R. Krekels, A. van Wely 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 2 vrouw 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 2 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 18-7-2007 1 man 183 453 Oud-Reemsterzand R. Felix 16

BIJLAGE 2. DE WRATTENBIJTER; VOORKOMEN EN ECOLOGIE IN NEDERLAND De wrattenbijter (Decticus verrucivorus) kwam vroeger verspreid over Nederland voor. De kerngebieden waren het noordelijk deel van de Utrechtse Heuvelrug, de noordelijke en zuidelijke Veluwe en de Maasvallei. Daarnaast was de soort bekend van een klein aantal plaatsen in de kustduinen, Noord-Brabant, Achterhoek, Overijssel en Drenthe. De soort is in de loop van deze eeuw dramatisch achteruit gegaan. Aan het eind van de 80er jaren is de laatste populatie van de Utrechtse Heuvelrug uitgestorven. Momenteel resteren nog slechts drie kleine populaties in ons land: de Hoge Veluwe, het Drongelens kanaal en de Overasseltse en Hatertse vennen. De wrattenbijter staat dan ook op de Rode Lijst als 'Ernstig bedreigd'. Indien de trend zich doorzet zal de wrattenbijter binnen 20 jaar uit ons land verdwenen zijn. Twee jaar onder de grond Het vrouwtje produceert meer dan 250 eitjes, die met de lange legboor één voor één in zandbodem gelegd worden. De eitjes, die gevoelig zijn voor uitdroging, overwinteren meestal twee maal. Onder extreem ongunstige omstandigheden kan dat zelfs oplopen tot acht winters. Er zijn zeven nimfale stadia. De wrattenbijter is omnivoor en eet allerlei kruiden en kleine ongewervelde dieren. Het aandeel dierlijk voedsel neemt af van 40 % bij de jongste nimfen tot 1 % bij de volwassen dieren. Volwassen dieren zijn vooral van half juli tot eind augustus aanwezig. Zang De mannetjes zingen meestal in de volle zon, vanaf een zangpost dichtbij de grond, bijvoorbeeld in een dichte graspol. De zang is luid en bestaat eerst uit losse tikkende geluiden. Het tempo neemt steeds verder toe tot een minutenlange ratel ontstaat. Vaak zitten zingende mannetjes in groepjes bij elkaar. De vrouwtjes zijn weinig mobiel, maar de mannetjes lopen veel rond, van de ene zangpost naar de andere. De mannetjes kunnen ook beter vliegen dan de vrouwtjes. In het buitenland zijn vluchten van maximaal 100 meter waargenomen, maar in ons land zijn geen waarnemingen van vlieggedrag bekend. Schrale, open vegetaties De habitat is bijzonder omdat de verschillende stadia van de wrattenbijter heel verschillende eisen stellen. Zandige plekken zijn essentieel voor de eiafzet. Voor een optimale ontwikkeling van eieren en nymfen dient de ligging beschut te zijn en de zoninstraling optimaal. De bodem is zandig, maar mag niet te droog zijn, vanwege de vochtbehoefte van de eitjes. Nymfen van het eerste en tweede stadium blijven dicht in de buurt van de ei-afzetplaatsen, maar daarna zwerven ze uit over de omgeving. De vegetatiestructuur moet afwisselend zijn met zandige plekken waar de dieren zich kunnen opwarmen en dichtere vegetatie als bescherming tegen regen, extreem hoge temperaturen en predatoren. Dichtere graspollen, heistruiken en kruiden zijn van belang als zangpost voor de mannetjes. 17

BIJLAGE 3. WERKWIJZE MONITORING De mannetjes produceren een kenmerkend en soorteigen geluid. Het tellen van de roepende mannetjes geeft een indicatie van de aantallen dieren. Een jaarlijkse telling van het aantal mannetjes geeft dus direct inzicht in de ontwikkeling van de populatie ter plaatse. Een andere geschikte methode is het tellen van de nimfen (jonge sprinkhanen). Daardoor krijgen we inzicht in de exacte ei-afzetlocaties. Deze methode wordt beschreven door Cherrill & Brown (1996). Het tellen van nimfen dient te gebeuren van eind april tot midden mei. Het is bij de nimfen van belang zo vroeg mogelijk te inventariseren, omdat de dieren dan nog dicht bij de ei-afzetplaatsen zitten. Uitvoering De uitvoering van de monitoring dient te geschieden door iemand die kennis heeft van de wrattenbijter en zijn geluid goed kan onderscheiden van andere soorten. Het voordeel van een goede karteerder is dat ook de verspreiding van de andere soorten goed in beeld wordt gebracht. Kennis over de wrattenbijter en zijn geluid kan worden verkregen door het boek De sprinkhanen en krekels van Nederland (Orthoptera) (Kleukers et al. 1997) en de erbij geleverde CD te raadplegen. Met name voor verwarring met de grote groene sabelsprinkhaan moet worden gewaarschuwd. Dit is een algemene soort die kan zorgen voor fouten in de telling of meldingen van onjuiste vindplaatsen. Het zoemertje is eveneens een soort die voor verwarring kan zorgen. De zang van een baltsend mannetje lijkt op een wrattenbijter die ver weg zit te roepen. Onderzoeksgebied De telling omvat het gehele huidige leefgebied en de directe omgeving hiervan. Tijdstip en weersomstandigheden Volwassen wrattenbijters zijn met name in juli aan te treffen. Het beste tijdstip op de dag is het einde van de ochtend (tussen 11 en 12 uur). Op dat moment zijn de meeste mannetjes actief. De weersomstandigheden tijdens een telling moeten voldoen aan een aantal voorwaarden: temperatuur > 20 ºC weinig wind (windstil tot matig) onbewolkt Voor het opsporen van de nimfen is de maand mei de juiste periode. Rapportage, evaluatie en kosten van monitoring Ieder jaar zal de monitoring op dezelfde wijze en met dezelfde intensiteit moeten worden uitgevoerd, om vergelijking met voorgaande en toekomstige jaren mogelijk te maken. Een korte verslaglegging daarvan is jaarlijks gewenst. Daarbij dienen de weersomstandigheden, de aantallen dieren en de exacte vindplaatsen op een kaart te worden ingetekend. Daarnaast is een weergave van de ingrepen en het gevoerde beheer noodzakelijk. Een tussenevaluatie is na 3 jaar gewenst. Daarbij worden de eerste resultaten op een rijtje gezet en de ontwikkelingen in relatie tot het gevoerde beheer bekeken. Een eindevaluatie dient na 5 jaar te worden opgesteld. 18