Jan Remmerswaal. Begeleiden van groepen

Jan Remmerswaal Begeleiden van groepen

Toegang tot de website Aan ieder exemplaar, van de derde druk, van Begeleiden van groepen is een unieke inlogcode toegekend die gratis en onbeperkt toegang geeft tot de online versie van dit boek. Op de bijbehorende website staan ruim 130 meerkeuzevragen, ondersteunende documenten als schema s, tips en tools en hyperlinks naar videomateriaal. Surf naar extras. bsl.nl/begeleidenvangroepen, registreer u met onderstaande activeringscode en maak uw eigen account aan. Activeringscode: Technische ondersteuning nodig? Heeft u problemen met inloggen of andere technische problemen met het gebruik van de website? Neem dan contact op met: onlineklantenservice@bsl.nl. Opgedragen aan Myra en mijn vijf kinderen Esther, Ismene, Sanne, Jonas en Gawein, de rijkste en levendigste groep in mijn leven

Jan Remmerswaal Begeleiden van groepen Groepsdynamica in praktijk Derde druk

ISBN 978-90-368-0724-1 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. NUR 752 Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P) Ltd., Pune, India Eerste druk 1992 Tweede druk 2006 Derde druk 2015 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl

V Woord vooraf Begeleiden van groepen is een mooi vak. In de ruim veertig jaar dat ik dit professioneel doe, heb ik veel geleerd over het functioneren van groepen en, eerlijk gezegd, ook veel over mijn eigen functioneren in die groepen. In die jaren heb ik heel verschillende groepen van binnenuit leren kennen, vaak als begeleider, soms als deelnemer. Teams, trainingsgroepen, opleidingsgroepen, therapiegroepen, projectgroepen, werkgroepen en overleggroepen ze hebben alle bijgedragen aan een rijk scala aan ervaringen. Ik heb in deze groepen heel verschillende emoties en grote uitersten ervaren. Ik weet tot hoeveel kracht het begeleiden van groepen kan leiden en tot hoeveel werkplezier, enthousiasme, inspiratie, diepgang, steun, sympathie, blijdschap en voldoening. Nuttige tegenwind Maar ik heb ook de andere kant van groepen ervaren: besluiteloosheid, conflict, apathie, desinteresse, onmacht, emotionele chantage, machtsmisbruik, uitstoting, zondebokvorming en pestgedrag. Op zulke momenten kon ik sterk twijfelen aan de zin van mijn werk. Toch hebben die zwarte momenten me achteraf wel wat opgeleverd. De negatieve groepservaringen hebben me aan het denken gezet. Omdat ik geen vrede kon hebben met het vastlopen van een groepsproces, ging ik op zoek naar achterliggende patronen, naar visies van anderen en naar interventiemogelijkheden. Zo hebben juist mijn negatieve ervaringen bijgedragen tot meer kennis over het begeleiden van groepen. En ik denk niet bij mij alleen. Ik vermoed dat dit ook geldt voor andere auteurs op het gebied van groepsdynamica en het begeleiden van groepen. Als u een ervaren professional in het begeleiden van groepen bent, herkent u dit wellicht ook bij uzelf. Als u zich nog voor dit vak aan het bekwamen bent, wens ik u daarom naast goede ervaringen ook een flinke portie tegenwind toe, die u aan het denken kan zetten en die u kan stimuleren tot het zoeken van antwoorden op uw vragen. Veel van die antwoorden zult u naar ik hoop vinden in dit boek. Maar even belangrijk zijn de eigen antwoorden die u kunt vinden in overleg met ervaren collega s tijdens intervisie of andere leermomenten. Over dit boek Dit boek heeft een lange voorgeschiedenis. De eerste editie verscheen in 1974. In 1984, 1992 en 2006 verschenen grondig aangepaste en verbeterde edities. Nu, in 2015, presenteren we u de vijfde editie van dit boek. Weer is de tekst volledig herzien en geactualiseerd. Enkele hoofdstukken zijn vervangen door nieuwe, bijvoorbeeld die over contextniveau, emoties, methodisch handelen, online groepswerk en groepsprocessen in de schoolklas. Na een algemeen inleidend gedeelte volgen 41 thema s in alfabetische volgorde, startend met Beginfase en eindigend met Zijdeurinterventies. Verwijzingen naar vindplaatsen voor verdiepende literatuur completeren deze encyclopedie. Elk thema kan zelfstandig gelezen worden, zonder eerst de andere thema s bestudeerd te hebben. Waar van toepassing, wordt verwezen naar andere thema s in het boek. Zo is een handzaam naslagwerk ontstaan voor

VI Woord vooraf zowel de beginnende als de gevorderde professional die met groepen werkt of daarvoor in opleiding is. In dit boek zijn veel praktijkervaringen gebundeld. Maar uw ervaringen zijn ook van belang. Ik hoop dat dit boek in wisselwerking met de praktijk nog verder verbeterd kan worden en vraag u daarom uw reacties op de tekst of op gedeelten daarvan aan mij te laten weten. Alvast mijn hartelijke dank hiervoor. Dankwoord Tot slot wil ik enkele mensen bedanken die me tot steun geweest zijn bij het schrijven van dit boek. Allereerst mijn vrouw Myra die al jarenlang een belangrijke inspiratiebron voor me is. Mijn vriend en collega Wim Goossens was ook nu weer een dankbaar klankbord voor mij. Frank Schalken stond me bij als coauteur in het hoofdstuk over online groepswerk (hoofdstuk 25). Janet Billson schreef speciaal voor deze uitgave een nieuwe versie van een vroeger artikel van haar over groepsprocessen in de schoolklas (hoofdstuk 27). Ik ben hen zeer dankbaar voor hun bijdragen. Op Eelco Lakwijk deed ik nooit vergeefs een beroep als ik problemen had met mijn computer; zijn steun heeft me uren ergernis en gepieker bespaard. Mijn zoon Sanne heeft me steeds bijgepraat over groepen in social media. Nog een belangrijke schakel in de totstandkoming van dit boek is Harry Haakman geweest: als tekstredacteur heeft hij het hele boek kritisch geredigeerd. Tot slot wil ik nog twee mensen noemen die een deel van de kopij becommentarieerd hebben: Erwin Koreman en Ferry Luitwieler. Jan Remmerswaal Nijmegen, januari 2015 jan.remmerswaal@mac.com

VII Over de auteur Jan Remmerswaal is sociaal psycholoog. Als opleider, trainer en adviseur was hij de afgelopen vijfenveertig jaar betrokken bij een groot aantal cursussen en opleidingen in het hoger onderwijs zowel universitair als (post)hbo en bij bedrijfsopleidingen in zeer uiteenlopende organisaties. Hij publiceerde twaalf boeken en een groot aantal artikelen op het gebied van groepen en het begeleiden ervan, zoals het Handboek groepsdynamica en Begeleiden van groepen. Zijn eerste boek verscheen in 1975. In 2012 publiceerde hij Persoonsdynamica, over het professioneel omgaan met emoties. Dat Jan Remmerswaal van kinderboeken, auteursfilms, oude muziek en kwarktaarten houdt, weten trouwe lezers al uit de voorwoorden in zijn andere boeken. Minder bekend is dat hij daarnaast al jaren een klein reisbureau runt, met Noorwegen en Sicilië als favoriete reisbestemmingen. Die liggen ver uit elkaar, maar toch zeggen ze iets over hemzelf: zijn introverte en extraverte kanten, verstilling en passie. Niet alleen noord en zuid lokken; ook het uiterste westen van Europa (Ierland en de Araneilanden), en de oostelijk gelegen Baltische landen (Litouwen, Letland en Estland) trekken steeds opnieuw. Wat dat over zijn innerlijk zegt, valt niet in een paar woorden te vatten. Wel dat hij zich in die landen op een diepe laag geraakt voelt, waardoor deze reizen steeds meer ook een innerlijke reis vormen.

IX Inhoud 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering....................... 1 1.1 Inleiding.............................................................................. 3 1.2 Integrale procesbegeleiding van groepen............................................. 3 1.3 Groepsontwikkeling................................................................... 3 1.4 Situationeel leiderschap.............................................................. 5 1.5 Niveaus van groepsfunctioneren...................................................... 6 1.6 Procesbegeleiding tijdens de groepsontwikkeling.................................... 9 1.7 Voorfase.............................................................................. 10 1.8 Beginfase............................................................................. 11 1.9 Middenfase........................................................................... 13 1.10 Autonome fase........................................................................ 15 1.11 Afsluitingsfase........................................................................ 16 1.12 Totaaloverzicht integrale procesbegeleiding.......................................... 19 Literatuur............................................................................. 19 2 Beginfase............................................................................ 21 2.1 Beginnende groep (eerste fase van groepsontwikkeling).............................. 22 2.2 Taakniveau en sociaalemotioneel niveau.............................................. 22 2.3 Extern systeem en intern systeem..................................................... 22 2.4 Behoefte aan duidelijkheid............................................................ 23 2.5 Stereotypering........................................................................ 24 2.6 Pseudo-interactie..................................................................... 25 2.7 Taakstructuur van de groep........................................................... 26 2.8 Bijdrage van de groepsbegeleider bij beginnende groepen........................... 27 2.9 Groepsprocedures.................................................................... 29 2.10 Taak van de groepsbegeleider in de eerste fase....................................... 31 2.11 Fenomenen in de eerste fase.......................................................... 33 Literatuur............................................................................. 35 3 Besluitvorming...................................................................... 37 3.1 Enkele besluitvormingsmanieren..................................................... 38 3.2 Besluit door de hele groep............................................................ 39 3.3 Stappen van besluitvorming op basis van overeenstemming.......................... 40 3.4 Probleemgebieden.................................................................... 41 3.5 Checklist besluitvorming en probleemoplossing in groepen.......................... 43 4 Bestaansniveau..................................................................... 45 4.1 Inleiding.............................................................................. 46 4.2 Opbouw van identiteit en relatie tot anderen......................................... 46 4.3 Basisbehoefte aan erkenning......................................................... 46 4.4 Werken aan het zelfbeeld............................................................. 46 4.5 Andere thema s....................................................................... 48 4.6 Twee polariteiten..................................................................... 48 4.7 Vier vormen van angst................................................................ 49 Literatuur............................................................................. 51

X Inhoud 5 Cobegeleiding...................................................................... 53 5.1 Functionele samenwerking............................................................ 54 5.2 Behoeften van cobegeleiders......................................................... 54 5.3 Organisatorische motieven voor cobegeleiding....................................... 54 5.4 Voordelen van cobegeleiding......................................................... 57 5.5 Valkuilen van cobegeleiding.......................................................... 58 5.6 Voorbereiding op cobegeleiding...................................................... 59 Literatuur............................................................................. 62 6 Cohesie.............................................................................. 63 6.1 Inleiding.............................................................................. 64 6.2 Cement tussen de groepsleden........................................................ 64 6.3 Cohesieve krachten................................................................... 64 6.4 Oorsprong van cohesie................................................................ 66 6.5 Consequenties van cohesie............................................................ 68 6.6 Samenvatting......................................................................... 69 Literatuur............................................................................. 70 7 Communicatie....................................................................... 71 7.1 Inleiding.............................................................................. 72 7.2 Pragmatische aspecten van communicatie............................................ 72 7.3 Diskwalificaties....................................................................... 73 7.4 Paradoxen en dubbele bindingen..................................................... 74 7.5 Storingen in de communicatie........................................................ 74 7.6 Betrekkingsniveau.................................................................... 75 7.7 Communiceren....................................................................... 76 7.8 Niet-defensieve communicatie........................................................ 77 7.9 Communicatiepatronen in groepen................................................... 78 7.10 Analyse van de interactie.............................................................. 80 Literatuur............................................................................. 83 8 Contextniveau...................................................................... 85 8.1 Inleiding.............................................................................. 86 8.2 Zes contexten......................................................................... 86 8.3 Biografie en stigma als voorbeelden van contextinvloed.............................. 88 8.4 Groepsidentiteit dankzij een gemeenschappelijke vijand............................. 89 8.5 Zondebok............................................................................. 89 8.6 Context als deel van het krachtenveld van de groep................................... 90 Literatuur............................................................................. 90 9 Emoties.............................................................................. 91 9.1 Inleiding.............................................................................. 92 9.2 Basisemoties.......................................................................... 92 9.3 Gelaagdheid van emoties............................................................. 94 9.4 Emoties tijdens transities.............................................................. 94 9.5 Overdracht............................................................................ 96 9.6 Overdracht in relaties................................................................. 97 9.7 Overdracht in groepen en op de werkvloer............................................ 97

Inhoud XI 9.8 Zich herhalende gezinspatronen..................................................... 98 9.9 Allergieën en crazymakers........................................................... 99 9.10 Algemene adviezen.................................................................. 100 Literatuur............................................................................ 101 10 Feedback........................................................................... 103 10.1 Inleiding............................................................................. 104 10.2 Feedback en hoe het werkt........................................................... 104 10.3 Wat bij feedback verondersteld wordt................................................ 104 10.4 Regels voor feedback................................................................ 105 10.5 Johari-venster........................................................................ 106 10.6 Feedback in breder perspectief....................................................... 108 10.7 Positieve en negatieve feedback..................................................... 109 10.8 Negatieve en positieve feedback in groepen......................................... 110 10.9 Enkele effecten van feedback........................................................ 111 10.10 Feedback op groepsniveau........................................................... 112 Literatuur............................................................................ 113 11 Functionele rollen................................................................. 115 11.1 Groepsgedrag: functionele rollen in groepen......................................... 116 11.2 Taakrollen............................................................................ 116 11.3 Procesrollen.......................................................................... 116 11.4 Zowel taak- als procesrollen.......................................................... 117 11.5 Disfunctionele rollen (negatieve rollen).............................................. 117 Literatuur............................................................................ 118 12 Groepsdynamica................................................................... 119 12.1 Positiebepaling...................................................................... 120 12.2 Wieg van de groepsdynamica........................................................ 120 12.3 Opkomst van de groepsdynamica in Amerika........................................ 121 12.4 Hoofdstromingen in de groepsdynamica............................................. 122 12.5 Wegwijzer............................................................................ 127 Literatuur............................................................................ 129 13 Groepsnormen..................................................................... 131 13.1 Inleiding............................................................................. 132 13.2 Uniformiteit en conformiteit......................................................... 132 13.3 Nadere definitie van groepsnormen.................................................. 134 13.4 Conformiteit en sociale invloed...................................................... 136 13.5 Regulerende werking van normen................................................... 137 13.6 Tot besluit............................................................................ 137 Literatuur............................................................................ 138 14 Groepsontwikkeling............................................................... 139 14.1 Inleiding............................................................................. 140 14.2 Basismodel van Tuckman............................................................. 140 14.3 Overeenkomst met de ontwikkeling van het individu................................ 143 Literatuur............................................................................ 145

XII Inhoud 15 Groepsontwikkeling in therapiegroepen........................................ 147 15.1 Inleiding............................................................................. 148 15.2 Ontwikkelingsmodel van Levine..................................................... 148 15.3 Parallelfase........................................................................... 149 15.4 Autoriteitscrisis...................................................................... 150 15.5 Opnemingsfase...................................................................... 151 15.6 Intimiteitscrisis....................................................................... 153 15.7 Wederkerigheidsfase................................................................. 1 15.8 Separatiecrisis en eindfase........................................................... 156 15.9 Tot besluit............................................................................ 157 Literatuur............................................................................ 157 16 Groepsontwikkeling in taakgroepen en trainingsgroepen.................... 159 16.1 Fasen in een taakgerichte groep...................................................... 160 16.2 Fasen in een trainingsgroep.......................................................... 161 16.3 Vergelijking tussen taakgroepen en trainingsgroepen............................... 163 Literatuur............................................................................ 166 17 Groepsvorming.................................................................... 167 17.1 Groepsbegeleider en groepsvorming................................................ 168 17.2 Behoefte en probleemformulering................................................... 168 17.3 Aspecten beleidsplan................................................................ 170 17.4 De rol van de begeleider als beleidsadviseur......................................... 172 17.5 De positie van de begeleider als beleidsadviseur..................................... 173 Literatuur............................................................................ 176 18 Groepswerk........................................................................ 177 18.1 Inleiding............................................................................. 178 18.2 Plaatsbepaling vanuit het beroepsbeeld............................................. 178 18.3 Individu en omgeving................................................................ 178 18.4 Groepsmaatschappelijk werk nader gedefinieerd.................................... 179 18.5 Indicaties en contra-indicaties........................................................ 181 18.6 Relatie met groepstherapie en groepstrainingen..................................... 181 18.7 Huidige stand en toekomstperspectieven............................................ 183 Literatuur............................................................................ 185 19 Grote groepen..................................................................... 187 19.1 Inleiding............................................................................. 188 19.2 Large group interventions............................................................ 188 19.3 Kritische succesfactoren.............................................................. 188 19.4 Interactie............................................................................. 190 19.5 Taakaspecten en sociaalemotionele aspecten........................................ 190 19.6 Interactieniveau...................................................................... 190 19.7 Bestaansniveau...................................................................... 191 19.8 Methoden voor interventies in grote groepen........................................ 192 Literatuur............................................................................ 194

Inhoud XIII 20 Interventies........................................................................ 197 20.1 Inleiding............................................................................. 198 20.2 Taakgerichte interventies............................................................ 198 20.3 Groepsgerichte interventies.......................................................... 200 20.4 Persoonsgerichte interventies........................................................ 201 21 Krachtenveldanalyse.............................................................. 205 21.1 Inleiding............................................................................. 206 21.2 Krachtenveldanalyse................................................................. 206 21.3 Sterkte-zwakteanalyse op groeps- of teamniveau.................................... 208 Literatuur............................................................................ 210 22 Leiderschap........................................................................ 211 22.1 Leiderschapsstijlen................................................................... 212 22.2 Fundamentele leiderschapsdimensies................................................ 215 22.3 Situationeel leiderschap............................................................. 220 Literatuur............................................................................ 222 23 Methodisch handelen............................................................. 223 23.1 Inleiding............................................................................. 224 23.2 Wat is methodisch handelen?........................................................ 224 23.3 Begeleider gaat aan begeleiding vooraf.............................................. 224 23.4 Voorfase............................................................................. 225 23.5 Uitvoeringsfase...................................................................... 226 23.6 Eindfase.............................................................................. 229 23.7 Algemene thema s................................................................... 229 23.8 Bijlage: Vragen bij de niveaus van groepsfunctioneren............................... 230 Literatuur............................................................................ 231 24 Middenfase......................................................................... 233 24.1 Groepsfunctioneren in de tweede fase van groepsontwikkeling...................... 235 24.2 Behoefte aan emotionele betrokkenheid in de groep................................ 235 24.3 Collectieve verdedigingsmechanismen............................................... 236 24.4 Verbale interactie in de middenfase.................................................. 237 24.5 Voorlopig relatiepatroon............................................................. 238 24.6 Relatiepatroon in de groep........................................................... 239 24.7 Ondersteuning groepsfunctioneren als hoofdthema in de tweede fase............... 240 24.8 Rol begeleider in de tweede fase van groepsontwikkeling............................ 244 24.9 Open groepsklimaat (latere middenfase)............................................. 246 25 Online groepswerk................................................................ 251 25.1 Wat is online groepswerk?............................................................ 252 25.2 Kiezen voor online groepswerk....................................................... 254 25.3 Vormen van online groepswerk...................................................... 2 25.4 Groepschat........................................................................... 2 25.5 Online communiceren................................................................ 256 25.6 Competentieprofiel online groepswerker............................................. 256 Literatuur............................................................................ 258

XIV Inhoud 26 Procesanalyse...................................................................... 259 26.1 Hulpmiddelen voor observatie en procesanalyse..................................... 260 26.2 Observatie van functionele rollen.................................................... 260 26.3 Observatie van gedragsvormen...................................................... 260 26.4 Leiderschap.......................................................................... 260 26.5 Normen en waarden................................................................. 262 26.6 Interactie en participatie............................................................. 263 26.7 Groepsproces........................................................................ 263 26.8 Besluitvorming en conflicthantering................................................. 264 26.9 Taak- en relatieprocessen............................................................ 264 Literatuur............................................................................ 265 27 Schoolklassen...................................................................... 267 27.1 Inleiding............................................................................. 269 27.2 Groepsprocessen..................................................................... 269 27.3 Medeverantwoordelijkheid.......................................................... 270 27.4 Groepsnormen en conformiteit....................................................... 270 27.5 IJsbrekers: werkvormen in beginfase................................................. 271 27.6 Communicatie tussen alle betrokkenen.............................................. 272 27.7 Stimuleren tot participatie........................................................... 273 27.8 Veilig groepsklimaat................................................................. 274 27.9 Twee niveaus......................................................................... 275 27.10 Heterogene input.................................................................... 276 27.11 Opkomende leiders.................................................................. 276 27.12 Informele contacten.................................................................. 277 27.13 Subgroepen.......................................................................... 277 27.14 Non-verbale signalen................................................................ 278 27.15 Einde van het schooljaar............................................................. 278 27.16 Tot besluit............................................................................ 278 Literatuur............................................................................ 279 28 Soorten groepen................................................................... 281 28.1 Inleiding............................................................................. 282 28.2 Groepstypologie..................................................................... 282 28.3 Cognitief georiënteerde groepen (hoofd centraal).................................... 282 28.4 Belevings- en ervaringsgeoriënteerde groepen (hart centraal)....................... 283 28.5 Gedrags- en vaardigheidsgeoriënteerde groepen (handen centraal)................. 284 29 Taak en proces..................................................................... 287 29.1 Taak en relatie als keerzijden van een munt.......................................... 288 29.2 Taakfuncties en procesfuncties....................................................... 289 Literatuur............................................................................ 290 30 Teambegeleiding.................................................................. 291 30.1 Inleiding............................................................................. 292 30.2 Teambegeleiding: vorm, inhoud en doelstellingen................................... 292 30.3 Positie en rollen van de teambegeleider.............................................. 292

Inhoud XV 30.4 Spanning tussen gezamenlijke doelen en individuele behoeften..................... 293 30.5 Gesloten teams en los-zandteams.................................................... 293 30.6 Begeleiden van gesloten teams...................................................... 295 30.7 Begeleiden van los-zandteams....................................................... 298 30.8 Enkele ontwikkelingen............................................................... 301 Literatuur............................................................................ 301 31 Teambuilding...................................................................... 303 31.1 Inleiding............................................................................. 304 31.2 Definities en doelstellingen.......................................................... 304 31.3 Effectieve teams...................................................................... 304 31.4 Aanpak van teambuilding............................................................ 305 31.5 Motieven voor teambuilding......................................................... 309 31.6 Geen teambuilding................................................................... 310 31.7 Resultaten van teambuilding......................................................... 310 Literatuur............................................................................ 311 32 Teamcoaching...................................................................... 313 32.1 Inleiding............................................................................. 314 32.2 Coaching als vorm van professioneel begeleiden..................................... 314 32.3 Soorten teams....................................................................... 314 32.4 Effectieve en minder effectieve teams................................................ 315 32.5 Zeven aspecten van teamfunctioneren............................................... 315 32.6 Proces van teamcoaching............................................................ 319 32.7 Alternatieven voor teamcoaching.................................................... 320 32.8 Tot besluit............................................................................ 321 Literatuur............................................................................ 321 33 Teamrollen......................................................................... 323 33.1 Inleiding............................................................................. 324 33.2 Teamroltheorie....................................................................... 324 33.3 Acht rollen........................................................................... 325 33.4 Niet-geslaagde teams en teamleden zonder teamrol................................. 327 33.5 Ontstaan van teamrollen............................................................. 327 33.6 Schillen van de persoonlijkheid...................................................... 327 33.7 Teamrol en taalgebruik............................................................... 328 Literatuur............................................................................ 330 34 Themagecentreerde interactie................................................... 331 34.1 Inleiding............................................................................. 332 34.2 Levend leren......................................................................... 332 34.3 Ontstaan themagecentreerde interactie.............................................. 332 34.4 TGI als methodiek.................................................................... 334 34.5 Werkmodel TGI....................................................................... 336 34.6 Leiding geven aan een groep volgens themagecentreerde interactie................. 338 Literatuur............................................................................ 339

XVI Inhoud 35 Valkuilen bij het begeleiden van groepen....................................... 341 35.1 Inleiding............................................................................. 342 35.2 Te veel voorbereiden................................................................ 342 35.3 Te ambitieuze doelen................................................................ 342 35.4 Stappen overslaan................................................................... 343 35.5 Te individugericht werken........................................................... 343 35.6 Verantwoordelijkheid te veel bij jezelf houden...................................... 344 35.7 Eenzijdig omgaan met schuldvraag als het slecht loopt.............................. 344 35.8 Te sterke hechting aan begeleider toelaten.......................................... 344 35.9 Jezelf buiten schot houden........................................................... 345 35.10 Aandacht voor slechts één niveau.................................................... 345 35.11 Stappen overslaan in groepsontwikkeling............................................ 345 36 Veiligheid en vertrouwen......................................................... 347 36.1 Inleiding............................................................................. 348 36.2 Vertrouwen als ontwikkelingsthema................................................. 348 36.3 Betrouwbaarheid en vertrouwen..................................................... 348 36.4 Klimaat van vertrouwen als basis voor groepsontwikkeling.......................... 350 36.5 Stijlen van groepsbegeleiding........................................................ 350 36.6 Interventies ter bevordering van veiligheid en vertrouwen........................... 352 Literatuur............................................................................ 353 37 Veranderingsprocessen........................................................... 3 37.1 Lewin over geplande verandering.................................................... 356 37.2 Soorten verandering................................................................. 357 37.3 Geplande en ongeplande verandering............................................... 357 37.4 Vertragen en onthaasten............................................................. 359 37.5 Vergelijking van de twee soorten verandering....................................... 360 37.6 Verbinding tussen beide soorten verandering........................................ 360 Literatuur............................................................................ 362 38 Voorfase............................................................................ 363 38.1 Ontstaan van een groep.............................................................. 364 38.2 Behoefte aan groepsvorming binnen een sociaal systeem............................ 364 38.3 Signalering........................................................................... 365 38.4 Groepsvorming in de context van organisaties....................................... 366 38.5 Groepsvorming binnen de maatschappelijke context................................ 367 38.6 Programma van wensen.............................................................. 368 Literatuur............................................................................ 368 39 Weerstand.......................................................................... 369 39.1 Wat is weerstand?.................................................................... 370 39.2 Overlevingsstrategieën en levenstechnieken......................................... 371 39.3 Omgaan met weerstand.............................................................. 372 39.4 Groepsafweer........................................................................ 373 39.5 Overzicht van afweermechanismen.................................................. 374 Literatuur............................................................................ 376

Inhoud XVII 40 Zelfbeeld........................................................................... 377 40.1 Inleiding............................................................................. 378 40.2 Ontwikkeling van het zelfbeeld...................................................... 378 40.3 Sociale vergelijkingsprocessen....................................................... 378 40.4 Eigen keuzen......................................................................... 379 40.5 Beschadigd of negatief zelfbeeld..................................................... 379 40.6 Stigma............................................................................... 379 40.7 Verinnerlijking van positieve beelden................................................ 380 40.8 Zelfbescherming..................................................................... 380 40.9 Zelfpresentatie....................................................................... 380 40.10 Zelfpresentatie in sociale media...................................................... 381 40.11 Levenstechnieken.................................................................... 382 40.12 Weerstand als vorm van zelfbescherming............................................ 382 Literatuur............................................................................ 383 41 Zelfsturing.......................................................................... 385 41.1 Zelfsturende of autonome groep..................................................... 386 41.2 Begeleiding groepsproces in derde fase.............................................. 386 41.3 Praktijkvragen....................................................................... 392 Literatuur............................................................................ 393 42 Zijdeurinterventies................................................................ 395 42.1 Inleiding............................................................................. 396 42.2 Benaderingen via de voordeur, zijdeur en achterdeur................................ 396 42.3 Achterliggende methodische overwegingen......................................... 396 42.4 Voorbeelden van zijdeurinterventies................................................. 397 42.5 Indicaties voor zijdeurinterventies................................................... 402 42.6 Contra-indicaties voor zijdeurinterventies............................................ 402 Literatuur............................................................................ 403 Register............................................................................. 405

1 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering 1.1 Inleiding 3 1.2 Integrale procesbegeleiding van groepen 3 1.3 Groepsontwikkeling 3 1.3.1 Voorfase 4 1.3.2 Beginfase 4 1.3.3 Middenfase 4 1.3.4 Autonome fase 5 1.3.5 Afsluitingsfase 5 1.4 Situationeel leiderschap 5 1.4.1 Directieve stijl 5 1.4.2 Overtuigende stijl 5 1.4.3 Participerende stijl 5 1.4.4 Delegerende stijl 5 1.5 Niveaus van groepsfunctioneren 6 1.5.1 Inhoudsniveau 6 1.5.2 Procedureniveau 7 1.5.3 Interactieniveau 8 1.5.4 Bestaansniveau 8 1.5.5 Contextniveau 9 1.6 Procesbegeleiding tijdens de groepsontwikkeling 9 1.6.1 Betekenis voor de deelnemer 9 1.6.2 Rol van de begeleider 10 1.7 Voorfase 10 1.7.1 Betekenis voor de deelnemer 10 1.7.2 Rol van de begeleider 10 1.7.3 Leiderschapsstijl 11 zie filmpje op de site bij dit boek J. Remmerswaal, Begeleiden van groepen, DOI 10.1007/978-90-368-0725-8_1, 2015 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV

1.7.4 Niveau 11 1.7.5 Interventies per niveau 11 1.8 Beginfase 11 1.8.1 Betekenis voor de deelnemer 11 1.8.2 Rol van de begeleider 12 1.8.3 Leiderschapsstijl 12 1.8.4 Niveau 13 1.8.5 Interventies per niveau 13 1.9 Middenfase 13 1.9.1 Betekenis voor de deelnemer 13 1.9.2 Rol van de begeleider 14 1.9.3 Leiderschapsstijl 14 1.9.4 Niveau 14 1.9.5 Interventies per niveau 15 1.10 Autonome fase 15 1.10.1 Betekenis voor de deelnemer 15 1.10.2 Rol van de begeleider 15 1.10.3 Leiderschapsstijl 16 1.10.4 Niveau 16 1.10.5 Interventies per niveau 16 1.11 Afsluitingsfase 16 1.11.1 Betekenis voor de deelnemer 17 1.11.2 Rol van de begeleider 17 1.11.3 Leiderschapsstijl 17 1.11.4 Niveau 17 1.11.5 Interventies per niveau 17 1.12 Totaaloverzicht integrale procesbegeleiding 19 Literatuur 19

1.3 Groepsontwikkeling 3 1 1.1 Inleiding De begeleider van groepen moet in zijn werk met veel groepsverschijnselen en dynamieken rekening houden. Zo veel, dat hij gemakkelijk het overzicht kan verliezen. Daarom heeft Goossens (2004) gezocht naar een relatief eenvoudig model van procesbegeleiding waarin slechts drie aspecten een hoofdrol spelen. Hij heeft zijn aanpak integrale procesbegeleiding van groepen (IPG) genoemd. De drie belangrijkste aspecten in zijn model zijn: a groepsontwikkeling, b leiderschapsstijlen, en c niveaus van groepsfunctioneren. Ze komen in dit hoofdstuk eerst afzonderlijk en daarna in hun onderlinge samenhang aan bod. 1.2 Integrale procesbegeleiding van groepen Basisgedachte van het model van integrale procesbegeleiding van groepen is dat de rol van de begeleider mee-evolueert met de groepsontwikkeling. Hij past daarbij niet alleen zijn stijl aan aan de ontwikkeling van de groep, maar kan tevens, door zijn stijl te veranderen, de groep stimuleren tot een volgende ontwikkelingsfase. Daarbij spreekt hij de groep aan op hoe deze communiceert. De ene keer gaat zijn aandacht vooral uit naar de inhoud van wat de groep bespreekt, een andere keer richt hij zich meer op hoe de groepsleden met elkaar omgaan. Anders gezegd: hij richt zich op verschillende niveaus van groepsfunctioneren. Elk niveau van groepsfunctioneren kent zijn eigen specifieke interventiemogelijkheden. Daar kan de begeleider gebruik van maken. Dit betekent dat de begeleider op meerdere sporen tegelijkertijd loopt. De integrale benadering van Goossens brengt samenhang tussen met elkaar samenhangende fenomenen in hun onderlinge samenhang. Hij noemt zijn manier van procesbegeleiding integraal, omdat de verschillende onderdelen van procesbegeleiding tot een geheel gesmeed worden. Integratie betekent dus het opgaan van de afzonderlijke fenomenen en dynamieken in een groter geheel, waardoor een eenheid tot stand komt. Bij integrale procesbegeleiding worden de volgende aspecten op elkaar afgestemd: fase van groepsontwikkeling; leiderschapsstijl vanuit het model van situationeel leiderschap; niveau waarop de groep in de betreffende fase vooral functioneert; betekenis hiervan voor de deelnemers; rol van de groepsbegeleider. Hierna komen deze drie eerste aspecten uitgebreid aan bod. Groepsontwikkeling (zie 7 paragraaf 1.3), leiderschapsstijlen (zie 7 paragraaf 1.4) en de niveaus van groepsfunctioneren (zie 7 paragraaf 1.5). Het vierde aspect (betekenis voor de deelnemer) en het vijfde aspect (rol van de groepsbegeleider) komen nader aan bod bij de bespreking van begeleiding in de opeenvolgende fasen van groepsontwikkeling (zie 7 paragraaf 1.6). 1.3 Groepsontwikkeling We gingen eerst uit van een model met vier fasen, met een beginfase, middenfase, fase van de autonome groep en afsluitingsfase. Maar dat is niet het hele verhaal. Elke groep is namelijk al eerder ontstaan. Voorafgaand aan de eerste groepsbijeenkomst heeft zich meestal al heel wat afgespeeld. We voegen daarom een voorfase toe aan ons model. Zo ontstaat een vijffasenmodel, dat we in deze paragraaf beschrijven. In de voorfase en eerste fase van groepsvorming staat het taakniveau van de groep centraal. In de latere fasen gaat het tevens steeds meer om het functioneren van de groep. Vooral de middenfase blijkt hierin cruciaal te zijn. Er bestaan ook andere modellen van groepsontwikkeling. Deze zullen we in dit boek eveneens ter sprake brengen, zie 7 hoofdstuk 14, 15 en 16. In de andere modellen worden andere termen gebruikt, omdat ze op verschillende contexten betrekking hebben en dus op andere aspecten de nadruk leggen. Toch valt er in bijna alle modellen een patroon te zien van beginfase, middenfase en eindfase. Dit algemene model wordt in deze paragraaf besproken.

4 Hoofdstuk 1 Begeleiden van groepen: een procesmatige benadering 1 1.3.1 Voorfase Nog voordat een groep ooit bijeen is geweest, heeft zich al een hele geschiedenis afgespeeld. In het voorstadium wordt de groep ontworpen: in gedachten of op papier worden de eerste lijnen uitgezet. Vanuit de groep gezien, ligt de oorsprong buiten de groep. Krachten vanuit de sociale context geven de aanzet. De leden van een groep zijn zich meestal nauwelijks bewust van deze externe invloeden. Kenmerkend voor de voorfase is dus dat de context van de groep centraal staat. De groep ontstaat om te voldoen aan een bepaalde niet-vervulde behoefte uit de context van de deelnemers. Hoewel de groep nog niet bestaat, vormen de latere groepsbegeleiders zich er wel een beeld van; dit is een soort ontwerp van de groep. Degene die de groep ontwerpt, creëert een eigen wensenpakket ten aanzien van doelstellingen en activiteiten. Teneinde het beeld van de toekomstige groepsleden en de groepswerker te matchen, bepleit Nora van Riet (2001) om in de voorfase al contact te zoeken met aanstaande groepsleden, zodat men elkaars beelden kan vergelijken en de wensen en doelstellingen tegen elkaar af kan zetten. Dit kan gebeuren in de vorm van een intakegesprek, waarbij informatie wordt gegeven over de groepsbijeenkomsten en tevens gevraagd wordt naar verwachtingen en leerwensen. Dit intakegesprek vindt meestal individueel plaats, maar kan ook met een hele groep gebeuren (zoals bij teambuilding of teambegeleiding). Zie ook 7 hoofdstuk 38 en 17. 1.3.2 Beginfase Vanaf het moment dat de groepsleden in levende lijve bijeenkomen, kunnen we spreken van een beginnende groep. Het gaat echter niet alleen om een bepaalde periode, want een groep kan gedurende vele jaren een beginnende groep blijven. Het gaat veeleer om het aanduiden van een karakteristiek. Die karakteristiek toont overeenkomst bij verschillende groepen, omdat elke groep bij aanvang voor hetzelfde probleem staat. De grenzen van de groep met haar omgeving moeten worden vastgesteld. Wat onderscheidt de groep? Wat is het typisch eigene? Wat is de identiteit van deze groep? De eerste fase wordt afgesloten wanneer iedereen weet waar hij aan toe is en zijn plaats gevonden heeft, in een structuur die is gericht op de vervulling van de toekomstige groepsactiviteiten. De beginfase wordt ook wel de oriëntatiefase of de fase van groepsvorming genoemd. De groep heeft in deze fase nog veel behoefte aan externe sturing door de leiding, omdat er nog geen eigen taaken werkstructuur tot ontwikkeling is gekomen. De deelnemers moeten zekerheid en veiligheid opbouwen over de eigen rol en positie in de groep. Deze fase eindigt meestal wanneer de groepsleden het eens zijn geworden over de groepsdoelen en tot een taak- en werkstructuur gekomen zijn. Voor een nadere uitwerking, zie 7 paragraaf 1.3.2. 1.3.3 Middenfase Wanneer na de eerste periode van groepsontwikkeling de mist is opgetrokken, is er een taakstructuur gevonden en is de relatie met de omgeving (context) tot klaarheid gebracht. Nu doemen er nieuwe vragen op, want het met elkaar werken vraagt om een overeenstemming over de betrokkenheid bij de groep. Hoe ervaren we het groepsfunctioneren? Hoe liggen de relaties in de groep? In de middenfase verschuift de aandacht van de groepsleden naar de interne verhoudingen binnen de groep. Vanwege de thema s die aan bod gaan komen, wordt deze fase wordt ook wel de invloeds- en affectiefase genoemd. Meestal gaan eerst invloedselementen rondom gezag, invloed en dominantie tussen de groepsleden een rol spelen. Dat kan de vorm krijgen van kritiek op de leider of van strijd om invloed of macht tussen de groepsleden. Daarna gaan in de affectiefase de persoonlijke betrokkenheid en affectie, sympathie en antipathie, onderlinge afstand en nabijheid, vertrouwelijkheid en afstandelijkheid een rol spelen. De eerdere strijd om de invloed verschuift naar een strijd om de gewenste mate van openheid. Dit valt vooral goed te zien bij therapiegroepen en trainingsgroepen (zie 7 hoofdstuk 15 en 16). De afronding van deze fase wordt gevonden in het tot stand komen van een relatiepatroon waarin