kasteel. Het is niet uitgesloten dat zich in of onder deze panden nog muurwerk van de ringmuur bevindt. Onder de huizen die in 1949-1953 direct aan 't Zand werden gebouwd moeten delen van de twee oostelijke rondelen schuilgaan. 43 Een deel hiervan werd eerder al onder de straat tussen de school en 't Zand 6 aangetroffen. 44 Verder werd op het terrein een Joodse begraafplaats van 340 m² aangelegd, die tot omstreeks 1830 in gebruik bleef. Aan de noordzijde van het kasteelterrein werden in de 19e eeuw enkele woningen gebouwd, waaronder het Breede Huis op de noordelijke rondeelmuur. In 1949 werd een begin gemaakt met de invulling van het terrein ten oosten van de school. Een eerste huizenblok werd op de hoek van 't Zand en de Hozenstraat gebouwd. Ten behoeve van de bouw van het huizenblok aan 't Zand ten zuiden van het eerste huizenblok werden de stoffelijke overschotten en grafstenen van de oude Joodse begraafplaats in 1953 naar een Joodse begraafplaats overgebracht die omstreeks 1830 buiten de oude vesting was aangelegd. 45 Op het resterende open terrein, op de locatie van het kasteel zelf, verrees vóór 1832 een school, die kort vóór 1891 werd vervangen. Op zijn beurt werd dit schoolgebouw in 1953 vervangen door het huidige. Het terrein waar de grachten tussen stad en burcht lagen, bleef tot op heden als open ruimte in de stad bewaard. Ook werden na de verwoesting van de burcht huizen gebouwd in het verlengde van de Prinsenstraat, in 1832 schuilgaand achter een perceel met wilgenbomen ter plaatse van de vroegere binnengracht van de burcht. Mogelijk werd de gracht daar in eerste instantie slechts ten dele gedempt, reden waarom er in de 19e eeuw nog sprake was van een drassige ondergrond. Het is aannemelijk dat onder het groen ten westen van de school en de aangrenzende straat nog altijd de twee westelijke rondelen te vinden zijn. 46 De borgmannenstad Aanvankelijk zal ter plaatse van de huidige stad de voorburcht van het kasteel van Bredevoort hebben gelegen. Door het verbinden van borgmannen aan de burcht, die als dienstmannen ofwel ministerialen in dienst van de kasteelheer de burcht bewaakten, zal de voorburcht geleidelijk zijn uitgegroeid tot een nederzetting. Deze nederzetting moet vóór 1388 stadsrechten verworven hebben, want in de genoemde verpandingsoorkonde van dat jaar is er sprake van onse borch, huys ende stat tot Brederuoert. 47 In de 15e eeuw zal de daadwerkelijke inzet van borgmannen op zijn 43 Ruessink, 1992. 44 Ruessink, in prep. 45 Kooger, 1988. 46 Ruessink, 1992; Hoek, Eck & Beernink, 2004. 47 Cox, 2005. 23
eind zijn gelopen door veranderingen in de oorlogsvoering, namelijk de intrede van het buskruit, en de gewijzigde maatschappelijke positie van deze borgmannen. In de huidige stad zijn nog diverse locaties van borgmanhuizen aanwijsbaar. Ruessink was van mening dat het gedeelte ten noorden van de Landstraat de oorspronkelijke voorburcht was. 48 Dat is echter minder aannemelijk, omdat een voorburcht veelal onder een hoek met de hoofdburcht lag om te voorkomen dat men vanaf één plek dwars door de poorten en de ingang van de hoofdburcht kon schieten. We kunnen daarom niet uitsluiten dat het gebied tussen de Ambthuiswal en de Pater Jan de Vriesstraat ooit tot een voorburcht heeft gehoord. Op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit ca. 1560 staat het als een merkwaardige uitstulping van de stad weergegeven. Archeologische verwachting Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek worden restanten van de burcht en zijn omgrachting uit de 12e tot en met 17e-eeuwse burcht vanaf 20 cm -Mv verwacht. 2.4 De vesting Bredevoort Stedelijke patronen in de Late Middeleeuwen Tot in de vroege 17e eeuw was er sprake van een afzonderlijk omgrachte stad en burcht, zoals ook op de plattegrond van Jacob van Deventer te zien is (figuur 6). Over de ontwikkeling van de stad in de Late Middeleeuwen bestaan twee theorieën. Op basis van de vondst van grachten veronderstelt Schut dat er in de 13e of 14e eeuw een vrijwel ronde omgrachte nederzetting moet zijn geweest met de Koppelstraat, de Markt en een gedeelte van de Boterstraat als grachten. Hij baseerde zijn aannames met name op grondsporen (palen, grachtopvullingen) die bij opgravingen aan onder meer de Ambthuiswal en de Markt werden aangetroffen en op de topografie van de stad. De positionering van de kerk van Bredevoort hierbuiten weerlegt hij door de datering van de voormalige kapel in het laatste kwart van de 15e eeuw of het eerste kwart van de 16e eeuw te plaatsen. 49 Ruessink stelde een jaar later een geheel andere theorie voor. Volgens hem vormde de veronderstelde waterloop langs de Landstraat mogelijk de aanvankelijke zuidwestgrens van de vesting. Men heeft pas op een later moment in de Late Middeleeuwen het gedeelte ten zuiden daarvan aangelegd en de beek door middel van houten stam- 48 Ruessink, 1992. 49 Schut, 1991. 24
RAAP-rapport 1809 Figuur 6. Kaart van de stad Bredevoort, vervaardigd door Jacob van Deventer voor 1562 (Scholten, 2006). metjes paseerbaar gemaakt, waardoor in de laatste fase van de Middeleeuwen een gracht in de vorm van een schild kon worden voltooid. 50 De vesting vóór 1606 In een stad die uit een nederzetting van borgmannen voortkomt, speelde de verdediging al in de Late Middeleeuwen een belangrijke rol. Op de overgang van de 15e naar de 16e eeuw waren er waarschijnlijk palissadewallen bij het kasteel en de Aaltense poort. Op de toren plaatste men een wachter en op de wal drie. Waarschijnlijk hebben er ook houten torens gestaan. De stad kende verder twee gemetselde poortgebouwen. Bij archeologisch onderzoek nabij de Misterpoort werden 15e-eeuws metselwerk en eiken palen van een palissadewal aangetroffen. 51 De basis voor de ommuring zou gelegd kunnen zijn tijdens het pandschap van Hendrik III van Gemen, dat in 1388 begon. De aangetroffen palen die vermoedelijk deel hebben uitgemaakt van een palissade, werden in 1418 of 1419 gekapt. Dit is gebleken uit dendrochronologisch onderzoek. 52 Mogelijk werd in deze periode de dubbele stadsgracht aangelegd die in de 16e eeuw op de oudst bekende stadsplattegrond werd afgebeeld. 50 51 52 Ruessink, 1992. Janssen 1988. Vriendelijke mededeling H. Ruessink, Bredevoort. 25
De beruchte veldheer Maarten van Rossum, die vanaf 1534 het ambt van drost van Bredevoort bekleedde, was vermoedelijk verantwoordelijk voor de rondelen voor beide poorten en aan de zuidwestzijde. Tevens liet hij ter versteviging aarden wallen tegen de binnenzijde van de muren aanbrengen en de grachten verbeteren. Mogelijk leidde hij ook de Slinge óm de vesting, in plaats van er doorheen. 53 Ook zou hij de muurtorens hebben verlaagd tot op de hoogte van de nieuwe wal en omgebouwd tot rondelen. 54 Ten slotte breidde hij het aantal weerbare mannen uit van 9 naar 23, een voorbode voor de latere vestiging van een volledig garnizoen. 55 Het is niet onwaarschijnlijk dat hij de verbeteringen in de stad combineerde met verbeteringen aan de burcht, zoals de aanleg van de aarden wal en de muur met rondelen rond het middeleeuwse gebouwencomplex. Uit een overgeleverde inventarisatie van het wapenarsenaal uit de tijd van Maarten van Rossum is enigszins bekend wat er aanwezig was. Naast spiesen en hellebaarden gaat het om ijseren veltstucken, scerpentienen en halve kartouwen. Met een veldstuk kon een bronzen kogel van 12 pond (5,9 kg) worden afgevuurd, met een halve kartouw een bronzen kogel van 24 pond (11,8 kg). 56 Deze halve kartouwen werden in zijn algemeenheid nog tot ver in de 17e eeuw gebruikt; zij kunnen dus in die eeuw nog op bastions van Bredevoort zijn gebruikt. 57 Een gietijzeren vuurmond werd aangeduid als die Swolsche slange geheyten Langh Griet. 58 Een dergelijke veldslang, ruim 2 m lang en geschikt voor het afvuren van stenen kogels van 8 cm doorsnede, werd ook in Wageningen gebruikt en is daar in museum De Casteelse Poort nog te bezichtigen. 59 Griet was een bekende naam die gebruikt werd voor veldslangen, veelal weer met een ander bijvoeglijk naamwoord. 60 In de 16e eeuw was het kasteel nog door een eigen gracht omgeven, zoals we op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer kunnen zien (figuur 6). Rond deze binnenste gracht liep vermoedelijk een aarden wal, waarop een ringmuur moet hebben gestaan die is aangetroffen bij opgravingen in de Kruittorenstraat. 61 Evenals de ommuurde stad lag de ringmuur binnen de binnenste stadsgracht in de vorm van een acht. Rond deze acht liep opnieuw een aarden wal, waarin rondelen voor de Aalteren Misterpoort waren opgenomen. Het geheel werd vervolgens door een buitenste stadsgracht omgeven. Rond de stad lag dus een dubbele gracht en rond de burcht in feite zelfs een drievoudige. De stadsmuur kende naast de poorten en de toegang tot de burcht meerdere (verlaagde?) muurtorens en een rondeel. 53 Scholten, 2006. 54 Janssen, 1988. 55 Ruessink, in prep. 56 Janssen, 1988, p. 160-161. 57 Lepage, 1992. 58 Janssen, 1988. 59 Gast, 2004. 60 Documentatie St. Menno van Coehoorn, Utrecht. 61 Ruessink, in prep. 26
In de laatste helft van de 16e eeuw is de vesting als gevolg van het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog danig onder handen genomen. Een belangrijk deel van de aarden wal die de binnenste en buitenste stadsgracht van elkaar scheidde, werd weggegraven, waardoor een bredere stadsgracht ontstond. De rondelen voor de stadspoorten werden eveneens gewijzigd. De burcht behield zijn buitenste ringmuur. 62 Deze wijzigingen vertonen overeenkomsten met de ontwerpen van Adriaan Anthoniszoon voor Wageningen. Ook daar zouden delen van de ringwal worden weggegraven ten behoeve van een bredere gracht. 63 Een van de fraaiste prenten van de vesting Bredevoort van vóór de aanleg van bastions is die van Jan Jansz. Orlers uit 1610 (ook 1619 wordt wel genoemd), die de belegering van de stad in 1597 weergeeft. De kaart, gebaseerd op een prent van P.C. Bor, heeft vermoedelijk als basis gediend voor de kaart met de situatie anno 1597 die Blaeu in zijn stedenatlas uit 1649 heeft opgenomen (figuur 7). Het meest in het oog springend zijn de talloze schansen die buiten de stad zijn opgeworpen en zijn voorzien van kanonnen, terwijl eventueel geschut in de vesting door Bleau niet is weergegeven. Orlers deed dat wel, hij plaatst de kanonnen op het rondeel voor de Misterpoort, in een muurtoren naast de Misterpoort en op het rondeel aan de zuidwestzijde. Op de eerste twee locaties stonden de kanonnen in duo's. Aan beide belegerde zijden van de vesting lijkt Orlers langs de muren lichter geschut te hebben getekend. Alhoewel de prent weinig gedetailleerd is, zouden de kanonnen op een affuit direct achter de muren van het rondeel gestaan kunnen hebben. 64 De vesting zelf kende volgens de plattegrond van Bor twaalf hoek- en muurtorens, twee rondelen en een stadsmuur met een aarden wal. De muur deed tevens dienst als borstwering. Ook voor de beide poorten lagen versterkingen. Het is niet duidelijk hoe betrouwbaar de tekening is. 65 De vesting tussen 1606 en 1755 Na de verovering van de vesting door de Staatse troepen van prins Maurits in 1597 en een gedeeltelijke verwoesting van de bebouwing door brand werden plannen gemaakt voor een verbetering van de vesting. Hiermee werd evenwel geen haast gemaakt en de vesting werd in 1606 voor korte tijd door Spaanse troepen heroverd. Na de definitieve overgang in Staatse handen, later dat jaar, werd de aanpassing alsnog doorgevoerd. De nieuwe vesting werd in zijn geheel als een ovaal om de burcht en stad gelegd, waarbij de oude verbrede stadsgracht moest wijken en slechts de kasteelgracht bewaard bleef. De burcht lag daardoor als een eiland binnen de vestingstad. De oude muren en wallen werden eveneens afgebroken. 66 Bovendien werden zes bastions aangelegd, die vanaf het bastion direct ten zuiden van de Misterpoort met de klok mee de volgende namen kregen: Ossekop, Vreesniet, Treurniet, 62 Scholten, 2006. 63 Gast, 2004. 64 Scholten, 2006. 65 Janssen, 1988. 66 Janssen, 1988. 27