Voorbeeldexamen Vrije Wil als Voorwaarde voor Verantwoordelijkheid

Voorbeeldexamen Vrije Wil als Voorwaarde voor Verantwoordelijkheid Dit voorbeeldexamen bestaat uit 12 vragen. Er zijn in totaal 28 punten te behalen. Laurence Sterne, verantwoordelijkheid en de vrije wil Een van de wonderlijkste boeken uit de wereldliteratuur is de filosofische roman The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman, geschreven door de Engelse plattelandsdominee Laurence Sterne (1713-1768). De ik-figuur van dit boek, de heer Tristram Shandy, kijkt er in terug op zijn jeugd en probeert te achterhalen hoe het komt dat hij een sombere nietsnut is geworden. Op deze manier kan Sterne allerlei medische en filosofische theorieën op de korrel nemen. Een duidelijke moraal is er meestal niet, al raakt Sterne wel voortdurend morele onderwerpen aan. Kenmerkend is dat de meeste personages het goede voor hebben, maar steeds tekortschieten. Immanuel Kant was een van de vele bewonderaars van Sterne. Men zou wat Kant betreft vooral moeten letten op Sternes romanpersonage Oom Toby Shandy, in wie de onderwerpen morele plicht en menselijke tekortkomingen het duidelijkst samenkomen. Niet toevallig zijn dit ook belangrijke thema s in Kants transcedentale plichtsethiek. 1. Een voornaam onderdeel in Kants transcedentale plichtsethiek is het idee van het intelligibele karakter van de mens. Verklaar dit begrip en leg daarbij een verband met de kennistheoretische begrippen noumenale wereld en fenomenale wereld. (3 pt.) Kant noemt het niet expliciet, maar de kans is groot dat hij met zijn opmerkingen over Oom Toby Shandy mede dacht aan het verhaal over soldaat Le Fever, een bekende sentimentele vertelling in Tristram Shandy. Deze Le Fever is een alleenstaande weduwnaar met een kind. Hij is onderweg ziek geworden en verblijft in een herberg nabij het huis van Oom Toby Shandy. Toby Shandy is ervan overtuigd dat hij Le Fever hulp moet bieden, maar is op dat moment druk bezig met zijn hobby, het bouwen van een oorlogsmaquette in de tuin. Wanneer Oom Toby ten slotte inziet dat hij die hobby beter even kan laten rusten, is het al te laat. De weduwnaar sterft bij gebrek aan medische hulp en laat zijn zoontje verweesd achter. 2. Kan Oom Toby Shandy (gesteld, uiteraard, dat hij echt bestaan zou hebben) volgens Kants ethiek medeverantwoordelijk worden geacht voor de dood van de weduwnaar? Beargumenteer je antwoord. (2 p.) Naast Toby Shandy speelt in Sterne s roman ook diens broer Walter, de vader van Tristram, een belangrijke rol. Walter heeft grote belangstelling voor de moderne

wetenschap en probeert zijn zoontje Tristram volgens de idealen van de verlichting op te voeden. Hoewel het nergens met zoveel woorden wordt uitgesproken, lijkt vader Walter ook aangestoken te zijn door materialistische en stoïcijnse filosofen. Dit komt onder meer naar voren wanneer hij met Tristrams oom Toby een discussie voert over het opofferen van vele mensenlevens voor een land of een theorie. Tekstfragment A Naar mijn bescheiden opvatting over zulke zaken, antwoordde mijn oom is in zulke gevallen steeds sprake van klinkklare MOORD, wie ook de dader moge zijn. Daar ligt je vergissing, zei mijn vader dan; want voor het forum van de wetenschap bestaat er helemaal niet zoiets als MOORD, er bestaat alleen DOODGAAN, broer. (Laurence Sterne,The Life and Opinions of Tristram Shandy, 1760, I.21.77-78) In Sternes roman springt de verteller weer snel naar een ander onderwerp, maar in een soort vervolgboek dat een bewonderaar van Sterne in 1797 heeft uitgebracht, wordt de redenering van Walter verder uitgewerkt. Tekstfragment B Kijk eens hier, Toby ging mijn vader voort wanneer een man zijn vader bij de keel zou grijpen [ ] en geleid door een combinatie van ideeën, waarbij elk idee krachtiger inwerkt op het volgende en, gestuurd door de snelheid van de bewegingen en de aanstekelijkheid van acties in het brein, zijn gedrag beheerst wordt als zo n man zijn vader doodt dan is dat hele gebeuren een noodzakelijkheid. [ ] Elk gevolg, zei mijn vader, zijn doctrine verdedigend, elk gevolg wordt noodzakelijk voortgebracht door een oorzaak. (Isaac Brandon, Fragments in the Manner of Sterne, 1797, 84-85) Op deze manier wordt door Walter dus de morele categorie moord overboord gezet. Al wat er gebeurt, is volgens hem dat mensen doodgaan. Dat minder wijsgerige geesten als Oom Toby over sommige vormen van doodgaan een moreel oordeel hebben, bewijst alleen maar dat het hen aan wetenschappelijk inzicht ontbreekt. 3. Hoe wordt het standpunt van Walter Shandy in hedendaagse discussies over de vrije wil genoemd? Verklaar je antwoord onder verwijzing naar tekstfragmenten A en/of B (2 p.) Ook David Hume behoorde tot de eerste lezers van Sterne. De twee hebben elkaar een paar maal ontmoet en schijnen elkaar wel te hebben gemogen. Hoewel Sterne en Hume al lang dood waren toen de Sterne-bewonderaar Isaac Brandon het hierboven (met tekstfragment B) aangehaalde Sterne-achtige verhaal schreef, kun je wel bedenken hoe Hume op de redenering van de door Brendan bedachte Walter Shandy zou hebben gereageerd.

4. Bespreek Humes kennistheoretische opvatting van oorzakelijkheid en leg uit dat daarmee de relevantie van het begrip vrije wil niet heeft afgedaan. (2 p.) Het standpunt van Hume in deze kwestie valt onder de noemer compatibilisme. Ook de Sterne-imitator Isaac Brandon zocht schijnbaar naar een genuanceerd standpunt. De in tekstfragment B geciteerde discussie tussen Walter en Toby Shandy gaat verder met een hernieuwde uitleg van het in vraag 2 bedoelde standpunt. Oom Toby begrijpt de redenering ten slotte wel, maar brengt in dat het toch goed aanvoelt wanneer de man die zijn vader heeft vermoord wordt gepakt en de doodstraf krijgt. Oom Toby Shandy geeft hier blijk van wat de twintigste-eeuwse filosoof Peter Strawson een reactieve attitude zou noemen. 5. Leg uit dat het erkennen van reactieve attitudes volgens Strawson leidt tot een compatibilistische positie binnen de discussie over vrije wil. (1 p.) 6. Tegenover de reactieve attitude staat in het schema van Strawson de objectiverende houding. Kun je zeggen dat het personage Walter Shandy, in zijn analyse van de noodzakelijkheid achter het doden van de vader door de driftige zoon (tekstfragment B) deze objectiverende houding aanneemt? Beargumenteer je antwoord onder verwijzing naar de tekst. (2 p.) 7. Strawsons onderscheid tussen reactieve attitude en objectiverende houding lijkt op het onderscheid van Kant tussen wetenschap en praktische rede. Noem een overeenkomst en een verschil. (2 p.) De hedendaagse filosoof Derk Pereboom zou het met de door Toby gewenste ter doodveroordeling van de vadermoordenaar niet eens zijn. Pereboom verdedigt het zogenaamde harde incompatibilisme, dat straffen slechts bij uitzondering aanbeveelt. 8. Verklaar waarom volgens het harde incompatibilisme het vermoorden van een vader niet bestraft hoeft te worden. Geef ook aan wanneer dit eventueel wel zou kunnen. Gebruik in je antwoord de termen zwakke aanrekenbaarheid en sterke aanrekenbaarheid. (4 p.) Het gesprek in het verhaal van de Sterne-imitator Brandon gaat verder. Walter Shandy stelt dat zijn broer niet filosofisch kan denken en dus geen recht van spreken heeft. Op dat moment laat Brandon een nieuw personage opduiken, de dorpsdominee Yorick (ook een figuur die oorspronkelijk is gecreëerd door Laurence Sterne), die weer een ander standpunt inneemt. Deze Yorick beweert dat vrije wil inderdaad een noodzakelijke voorwaarde is voor morele verantwoordelijkheid, maar dat sommige mensen eenvoudigweg niet over een vrije wil beschikken. Van mensen die opgroeien in beangstigende armoede, zonder enige opvoeding behalve door misdadigers, kun je volgens hem niet zeggen dat ze macht hebben over hun keuzes. Ze staan in feite dichter bij dieren. Over de noodzakelijkheid van Walter Shandy zegt hij: "De noodzakelijkheid die u bewijst, mijnheer Shandy, is de noodzakelijkheid van sociale hervorming. 1 1 (Isaac Brandon, Fragments in the Manner of Sterne, 1797, 84-85)

9. Zou je deze Yorick een compatibilist of een incompatibilist willen noemen? Beargumenteer je antwoord (2 p.) De Yorick die Isaac Brendan heeft bedacht, maakt dus onderscheid in de mate waarin mensen macht hebben over hun bestaan. Zijn insteek lijkt verwant met die van de Amerikaanse filosoof John Martin Fischer, die maten van controle onderscheidt; Fischer ziet o.a. een verschil tussen regulatieve controle en besturingscontrole. 10. Fischer kwam met dit onderscheid naar aanleiding van het gedachteexperiment Doctor Black van de filosoof Harry Frankfurt. Wat bewees het gedachte-experiment van Frankfurt en hoe verheldert het onderscheid van Fischer tussen besturingscontrole en regulatieve controle het probleem dat Frankfurt creëerde? (3 p.) 11. Fischer en Frankfurt staan in de traditie van het conditionele compatibilisme van G.E.Moore. Pas het conditionele compatibilisme toe op de in tekstfragment B geschetste casus van een zoon die in woede zijn vader vermoordt. Laat daarbij het compatibilistische van Moores positie duidelijk uitkomen of leg dit apart uit. (2 p.) Zoals ik al opmerkte, is de vertellende held in The Life and Opinions of Tristram Shandy nogal geschonden uit zijn jeugd gekomen. Zo komt de lezer er gaandeweg achter dat deze heer Tristram Shandy geen penis meer heeft. Dit blijkt het gevolg van een reeks ongelukken waarbij verschillende mensen in het huishouden van de familie Shandy betrokken waren. Een van de hoofdoorzaken is gelegen in het feit dat Trim, de bediende van Oom Toby, de contragewichten uit een schuifraam had verwijderd, om ze te gebruiken voor de modelbouwhobby van zijn baas. Het kindermeisje Suzanna was hiervan niet op de hoogte en... Tekstfragment D Het dienstmeisje had geen ** [po] onder mijn bedje gezet. Kan de jongeheer misschien, zei Suzanna, ondertussen met de ene hand het raam omhoogschuivend, en mij met de andere de vensterbank op helpend, kun jij niet voor een keertje, mijn hartje, *** *** **** ****** [uit het raam pissen]? Ik was toen vijf. Suzanna verloor uit het oog dat bij ons thuis niets goed vast zat, dus schoot dat schuifraam patsboem als een bliksemschicht naar beneden. Er zit niets meer, riep Suzanna uit, er zit niets meer voor mij op, dan emigreren. (Laurence Sterne,The Life and Opinions of Tristram Shandy, V.17.444-445) Tristram is niet geneigd andere mensen veel kwalijk te nemen en noemt zichzelf het slachtoffer van complexe samenlopen van omstandigheden. Toch denkt hij na over

degenen onder de volwassenen die verantwoordelijkheid droegen en geeft hij de discussies weer die hierover in de familie zijn gevoerd. Suzanna, Trim en Uncle Toby (voor wiens hobby de contragewichten uit het raam bestemd waren) voelen zich alle schuldig. Eén betrokkene, de huisarts Dr. Slop, doet dat niet, terwijl toch ook zijn aandeel aanzienlijk is: hij heeft de wond aan Tristrams penis zo slecht behandeld dat het letsel aanzienlijk is verergerd. Wat eerst misschien alleen op een besnijdenis had hoeven uitlopen, eindigde in een castratie. De reactie van deze Slop is voorspelbaar: de lezer heeft hem op dit punt in het verhaal al leren kennen als een prikkelbaar, arrogant en tot zelfoverschatting geneigd mens. 12. Ga voor elk van de vier betrokkenen bij dit ongeval (Uncle Toby, Trim, Suzanna en Dr.Slop) na of sprake is van wat de filosoof Thomas Nagel morele pech noemt, of dat misschien sprake is van actorspijt. Ga voor ten minste één van de gevallen waarin je morele pech signaleert in op de vier soorten morele pech die Nagel onderscheidt. (3 p.) Einde van dit examen. Voorbeeldantwoorden staan op de navolgende pagina s.

Antwoorden 1. Een juiste uitleg van het begrip intelligibel karakter (1) in verband met Kants termen noumenale wereld (1) en fenomenale wereld (1). Bijvoorbeeld: Onder het intelligibele karakter van de mens verstaat Kant het verder niet te herleiden vermogen van de rede om een morele keuze te maken en de wil te bepalen. Op grond hiervan is iedereen met enig redelijk vermogen verantwoordelijk voor zijn daden, ongeacht de omstandigheden die tot een daad geleid hebben. De fenomenale wereld is de wereld die wij door het in ons aangelegde kennisapparaat van a priori-vormen (tijd en ruimte) en categorieën van het denken (o.a. het principe van oorzakelijkheid) creëren. Het is de wereld die wij kennen en wetenschappelijk kunnen bestuderen. Buiten onze begripshorizon bevindt zich echter nog een onkenbare totaliteit die Kant das Noumenale noemt en waar wetten van causaliteit en begrenzingen van tijd en ruimte niet gelden (al kunnen we ons daar dan weinig bij voorstellen). Volgens Kant is de vrije wil niet gebonden aan de orde van de fenomenale wereld en daarom zijn er ook nooit empirische redenen om iemand van zijn verantwoordelijkheid te ontslaan. 2. Een bevestigend antwoord (1) en een uitleg in de trant van de transcedentale plichtsethiek (1). Bijvoorbeeld: Aangezien de stelregel geef hulp in nood volgens Kants ethiek categorisch moet gelden (je kunt niet redelijkerwijs willen dat iedereen een ander in nood altijd laat stikken), is Oom Toby verantwoordelijk voor zijn onachtzaamheid. Afgeleid zijn door een hobby, een verstrooid karakter, of iets dergelijks is nooit een excuus. 3. Natuurwetmatig determinisme (1), uitgelegd met een verwijzing naar de tekstfragmenten A en/of B (1). Bijvoorbeeld: Blijkens tekstfragment B meent Walter Shandy dat alles in de wereld, inclusief de bewegingen in ieders brein, beantwoordt aan onverbrekelijke wetten van oorzaak en gevolg (zie de laatste regels). Dit is een natuurwetmatig deterministisch standpunt (eventueel hard deterministisch). 4. Een uitleg van Humes opvatting van oorzakelijkheid (1), uitmondend in de conclusie dat nog altijd van vrije wil gesproken kan worden (1). Bijvoorbeeld: Voor Hume is oorzakelijkheid per definitie niet waarneembaar, evenmin als de krachten waarvan wij aannemen dat ze in de wereld werkzaam zijn. Wij veronderstellen oorzakelijkheid slechts op basis van de als normaal ervaren opeenvolging van gebeurtenissen. Zoals we normaliter zeggen dat het vallen van de ene dominosteen het vallen van de volgende veroorzaakt, kunnen we ook zeggen dat het omduwen van de eerste steen is veroorzaakt door de beweging van mijn hand en die weer door mijn wil om dit te doen. Het kan best zijn dat de wil is gedetermineerd, maar dat sluit niet uit dat je zinvol kunt spreken van vrije wil. Wanneer mijn hand is vastgebonden, is het (behalve in het geval van een wonder) niet mogelijk dat mijn wil wordt geëffectueerd. En dan zou je dus kunnen spreken van een onvrije wil.

(Eventuele aanvulling: daarbij ziet Hume het zelf niet als iets substantieels, maar meer als een proces.) 5. Een uitleg van het begrip reactieve attitude en de vereniging van determinisme en vrijheid die hier mee samenhangt (1). Bijvoorbeeld: Reactieve attitudes zijn de niet weg te redeneren, directe emotionele reacties die bepaalde daden bij ons oproepen. Die reactie blijft, ook wanneer aangetoond mocht worden dat een daad onontkoombaar uit een reeks gebeurtenissen is voortgevloeid. Aangezien we de ander in deze reactie verantwoordelijk achten, schrijven we hem automatisch ook wilsvrijheid toe. Determinisme en vrijheid gaan zo dus samen. 6. Een afweging of sprake is van een objectiverende houding (1), gebaseerd op tekstfragment B (1). Bijvoorbeeld: Met een objectiverende houding bedoelt Strawson de redelijke, vergevingsgezinde houding die we aannemen wanneer we beseffen dat iemand niet toerekeningsvatbaar is, zoals bijvoorbeeld bij een demente bejaarde. Dit komt niet precies overeen met Walters houding, volgens wiens analyse nooit iemand iets aangerekend kan worden je zou Walters houding wel als extreem objectiverend kunnen uitleggen. (Mits goed beargumenteerd kan Walter ook een objectiverende houding worden toegedacht.) 7. Overeenkomst (1) en verschil (1) tussen Strawson en Kant. Bijvoorbeeld: Voor beiden geldt dat ze morele verantwoordelijkheid buiten het bereik van de wetenschappelijke rede plaatsen. Een verschil is dat Kant een transcendent idee van vrije wil als ultieme oorzaak van handelen aanneemt, terwijl Strawson het toeschrijven van verantwoordelijkheid ziet als een natuurlijke, emotionele zaak, die op zichzelf ook best gedetermineerd kan zijn. 8. Een uitleg waarom volgens het harde incompatibilisme het vermoorden van een vader niet bestraft hoeft te worden (1), maar waarom dit eventueel wel zou kunnen (1), met daarin de termen zwakke aanrekenbaarheid (1) en sterke aanrekenbaarheid (1). (4 p.) Bijvoorbeeld: Het harde incompatibilisme gaat er van uit dat niemand ooit iets uit vrije wil doet, wat voor Derk Pereboom meteen betekent dat straf in de zin van retributie nooit gerechtvaardigd is; hij noemt dit laatste sterke aanrekenbaarheid. Anderzijds is het wel gerechtvaardigd om te proberen mensen er op te wijzen dat ze anderen schaden en ze tot een ander gedrag te bewegen; dit heet dan zwakke aanrekenbaarheid. Voor de veiligheid van de samenleving zouden we mensen wel tijdelijk vast kunnen houden (dus niet uit wraak, alleen als een soort quarantainemogelijkheid) en ook is het denkbaar dat een dader zelf kiest voor straf omdat hij het gevoel heeft daarmee iets in te lossen en in dat geval is een straf volgens Pereboom wel weer verantwoord. 9. Een argumentatie (1) op basis van de gegeven informatie (1) of Yorick al dan niet een in compatibilist is.

Bijvoorbeeld: Yorick kent aan mensen die in gunstige omstandigheden opgroeien een vrije wil toe en hij onderscheidt ze in die zin van dieren en mensen in beestachtige situaties. Of hij daarnaast in determinisme gelooft, blijkt nergens. Ik denk daarom dat we Yorick een libertaristisch standpunt kunnen toedichten. Hij is dan dus ook een incompatibilist. 10. Een uitleg van de betekenis van het gedachte-experiment Doctor Black (1), van het onderscheid tussen besturingscontrole en regulatieve controle (1) en de betekenis van het laatste voor het probleem dat Frankfurt creëerde (1). Bijvoorbeeld: Het gedachte-experiment van Frankfurt toont aan dat we mensen verantwoordelijk houden, ook wanneer de omstandigheden zo zijn dat ze zonder het te beseffen geen andere keuze hebben. Dit zet een streep door de opvatting volgens welk verantwoordelijkheid begint bij het hebben van verschillende mogelijkheden. Fischer merkte naar aanleiding hiervan op dat je een onderscheid behoort te maken tussen besturingscontrole en regulatieve controle. Bij het laatste is er sprake van alternatieve mogelijkheden, de situatie waarin mensen gebruikelijk verantwoordelijk worden geacht maar volgens Fischer bestaat deze situatie niet in het geval het determinisme klopt. Het eerste, besturingscontrole, houdt alleen in dat mensen voor rede vatbaar zijn, of ze nu alternatieve mogelijkheden hebben of niet. Zo lang mensen deze besturingscontrole hebben (dus niet volkomen ziek in het hoofd zijn), houden we ze verantwoordelijk, ongeacht verdere omstandigheden dus of de deterministen nu gelijk hebben of niet. 11. Een weergave van het conditioneel compatibilisme (1) en een toepassing hiervan op tekstfragment B (1). Bijvoorbeeld: G.E.Moore wees er op dat de meeste deterministen could (had gekund) op een dubbelzinnige manier gebruiken. Terwijl ze beweren dat iets niet anders had kunnen gebeuren dan het geval is omdat de wereld zich nu eenmaal deterministisch ontrolt, handhaven ze redelijkerwijs een onderscheid tussen wat iemand wel en niet gedaan had kunnen hebben: ik ben niet naar school gelopen omdat ik anders besloten heb, maar ik ben niet naar school gevlogen omdat ik dat nu eenmaal niet kan. Om te spreken van vrijheid volstaat het daarom na te gaan of iemand gedaan heeft wat hij wilde en of hij, als hij iets anders gewild had, dat dan gedaan zou hebben. In het geval van de man die zijn vader vermoordde: zijn gedrag mag gedetermineerd geweest zijn, hij deed wat hij op dat moment wilde. Als zijn wil anders (gedetermineerd) was geweest, had hij er vanaf gezien. (Het principe van alternatieve mogelijkheden is niet strijdig met determinisme.) 12. Een bespreking van de rollen van alle vier de personages (1) in termen van morele pech en/of actorspijt (1) en een juiste analyse van één v.w.b. de vier vormen van morele pech (constitutioneel, bepaald door het verleden, door huidige omstandigheden en door het toevallige resultaat).(1) Bijvoorbeeld: Ik denk dat Suzanna, zoals ook uit tekstfragment D blijkt, er geen idee van had kunnen hebben dat het raam naar beneden zou komen. Zij heeft in feite niets om zich schuldig over te voelen, al betreurt ze haar aandeel in de gebeurtenis. Nagel zou hier spreken van Actorspijt. De anderen hebben

wel redenen om zich schuldig te voelen. Trim en Toby beiden vanwege de uitkomsten van hun nalatigheid; zij hebben vooral wat Nagel zou noemen: morele pech in de afloop van een gebeurtenis. Daarnaast kunnen zij ook onderhevig zijn aan de drie andere vormen van morele pech. Bij Dr Slop kun je gemakkelijk alle vier de vormen van morele pech aanwijzen. Al voelt deze arts zich niet schuldig, hij is wel laakbaar en wordt door de gemeenschap veroordeeld. Hij is prikkelbaar (pech ten aanzien van zijn karakter), bovendien arrogant geworden, zodat hij zichzelf gemakkelijk overschat (pech t.a.v. de manier waarop het verleden doorwerkt in zijn gedrag), hij is toevallig de arts van de familie Shandy en krijgt met een ongewoon ongeluk te maken (pech t.a.v. de omstandigheden waarin hij is beland) en de wijze waarop hij de wond behandelde had misschien ook nog goed uit kunnen pakken (pech t.a.v. het resultaat van zijn handelingen).