Jaarrapportage 2013 Luchtmeetnet IBP Hilversum

Jaarrapportage 2013 Luchtmeetnet IBP Hilversum RIVM Briefrapport 2015-0086 G.C. Stefess Pagina 1 van 41

Colofon RIVM 2015 Delen uit deze publicatie mogen worden overgenomen op voorwaarde van bronvermelding: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), de titel van de publicatie en het jaar van uitgave. G.C. Stefess (Projectcoordinator), Centrum Milieukwaliteit Contact: Guus Stefess MLG-MIL Guus.stefess@rivm.nl Dit onderzoek werd verricht in opdracht van Gemeente Hilversum, in het kader van Project Integraal BereikbaarheidsPlan Hilversum Dit is een uitgave van: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Postbus 1 3720 BA Bilthoven Nederland www.rivm.nl Pagina 2 van 41

Publiekssamenvatting Jaarrapportage 2013 De concentraties fijnstof (PM 10 ) en stikstofdioxide (NO 2 ) op de twee permanente meetlocaties in Hilversum en Laren voldoen in 2013 aan de normen, net als in eerdere jaren. Deze meetpunten zijn representatief voor respectievelijk een verkeersbelaste en een stedelijke achtergrondlocatie in de omgeving van Hilversum. In 2013 verschillen de daggemiddelde concentraties van fijnstof op de twee stations niet betekenisvol. De concentratieniveaus zijn bovendien vergelijkbaar met die op andere stedelijke meetstations van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit (LML). De concentraties van stikstofoxiden variëren sterk over de dag. De hoogste waarden werden tijdens de ochtendspits gemeten op de locatie met veel verkeer. De jaargemiddelde stikstof(di)oxidegehaltes op de stations van het Hilversumse meetnet zijn iets lager dan die van gelijksoortige type stations van het LML. Over de jaren 2009-2013 wordt op de stations een licht dalende trend waargenomen in concentraties van PM 10 en NO 2. Deze trend volgt de landelijke trend in het LML, alleen zijn de jaargemiddelde concentraties in het Hilversumse meetnet lager dan het landelijk jaargemiddelde van de gelijksoortige type stations in het LML. Dit blijkt uit de resultaten van luchtkwaliteitsmetingen van het RIVM. Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de gemeente Hilversum om gegevens te leveren over de luchtkwaliteit voor het Integraal BereikbaarheidsPlan (IBP) Hilversum. Het IBP is ingesteld om de doorstroom van verkeer in en rond Hilversum te verbeteren. Kernwoorden: fijnstof, PM 10, verkeer, luchtkwaliteit, stikstofdioxide, stikstofoxide Pagina 3 van 41

Synopsis Annual report 2013 Concentrations of particulate matter (PM 10 ) and nitrogen dioxide (NO 2 ) on the two permanent measurement locations in Hilversum and Laren are within legal limits, as in previous years. These measurement locations are representative for locations exposed to traffic and locations in the city background in the Hilversum region, respectively. In 2013, daily averaged concentrations of particulate matter on the two stations did not differ significantly. They were also comparable to those on other stations of the Dutch Air Quality Monitoring Network (LML) in a city environment. Concentrations of nitrogen oxides vary substantially during the day. The highest values were recorded during the morning rush hour on locations with heavy traffic. Annual averaged levels of nitrogen (di)oxides on the stations in Hilversum are a little lower than those at similar stations of LML elsewhere. For the years 2009-2013 the Hilversum stations show a downward trend in the concentration levels of PM 10 and NO 2. This trend follows the general trend in the Netherlands at similar LML stations. However, the annual averaged concentration levels in Hilversum are lower than the national average of similar type stations in the LML. The results above summarize the air quality measurements by RIVM. This research is performed under contract from the city of Hilversum, to provide air quality data for the Integral Accessibility Plan (IBP) for Hilversum. The IBP aims to improve traffic streams in and around Hilversum. Keywords: particulate matter, PM 10, traffic, air quality, nitrogen dioxide, nitrogen oxide Pagina 4 van 41

Inhoudsopgave Inhoudsopgave 5 Samenvatting 7 1 Inleiding 8 1.1 Achtergronden fijnstof 10 1.1.1 Kenmerken PM 10 en PM 2.5 10 1.1.2 Normen PM 2,5 10 1.1.3 Normen PM 10 10 1.1.4 Zeezoutcorrectie PM 10 11 1.1.5 Meetonzekerheid PM 10 -metingen 11 1.2 Achtergronden stikstofoxiden NOx 11 1.2.1 Kenmerken NOx 11 1.2.2 Normen NO 2 12 2 Beschrijving Meetnet IBP 13 2.1 Opzet Meetnet 13 2.2 Locatiegegevens 14 3 Resultaten 15 3.1 PM 10 15 3.1.1 Verloop PM 10 -concentratie 15 3.1.2 Verschilberekening PM 10 15 3.2 PM 2,5 15 3.3 NO en NO 2 16 3.3.1 Verloop van de NO 2 en NO concentraties 16 3.3.2 Dagelijkse gang van NO en NO 2 concentraties 16 3.4 Kentallen 18 3.4.1 Kentallen PM 10 en toetsing aan wettelijke normen 18 3.4.2 Kentallen stikstofdioxide en toetsing aan wettelijke normen 20 4 Meerjarige Trends in de periode 2008-2013 22 4.1 Trends in concentratie PM10 22 4.2 Trends in concentratie NO 2 23 5 Conclusies 24 5.1 PM 10 en PM 2,5 24 5.2 NO en NO 2 24 Bijlage 1 Figuren met daggemiddelde concentraties in 2013 25 Bijlage 2 Daggemiddelde PM 10 concentraties 2013 33 Bijlage 3 Daggemiddelde PM 2,5 concentraties 2013 38 Pagina 5 van 41

Pagina 6 van 41

Samenvatting Ten behoeve van het Integraal BereikbaarheidsPlan Hilversum e.o. (IBP Hilversum) heeft het RIVM in de periode 2008-2012 een luchtmeetnet beheerd met drie permanente meetstations in Hilversum, Bussum en Laren. Met dit meetnet zijn fijnstof (PM 10 ) en stikstofoxiden (NO en NO 2 ) gemeten. Het doel van de metingen is om inzicht te verschaffen in: - de achtergrondconcentratie voor het gebied - de relatieve bijdrage van verkeer, door vergelijking van de concentraties op de verkeersbelaste straatstations met die van het achtergrondstation te Laren - de effectiviteit van IBP-maatregelen door het volgen van trends in de gemeten concentraties over meerdere jaren Vanaf 2013 heeft de gemeente besloten om station Bussum te sluiten en het verloop van de concentraties PM 10 en stikstofoxiden nog 5 jaar te volgen op stations Laren en Hilversum. Het voorliggende jaarrapport 2013 behandelt de meetresultaten van meetjaar 2013 en geeft een terugblik op de voorbije 5 jaren monitoring op de drie meetstations. In 2013 verschillen de daggemiddelde PM 10 -concentraties op het verkeersbelaste station en het achtergrondstation niet betekenisvol. De concentratieniveaus zijn vergelijkbaar met die van gelijksoortige verkeersbelaste stations en achtergrondstations in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. In alle gevallen wordt voldaan aan de wettelijke luchtkwaliteitsnormen voor PM 10. Dit beeld komt overeen met de resultaten van voorgaande meetjaren 2009 t/m 2012. Over de voorbije jaren wordt op de IBP stations een licht dalende trend waargenomen in PM 10 concentratie. Deze volgt de trend in het LML, alleen zijn de jaargemiddelde concentraties in het IBP meetnet lager dan het landelijk jaargemiddelde in het LML. De jaargemiddelde PM2,5 concentratie op station Hilversum is in 2013 gelijk aan 13,8 μg/m³ en hiermee wordt ruim voldaan aan de grenswaarde van 25 μg/m³ die vanaf 2015 gaat gelden. Het niveau is vrijwel gelijk aan het jaargemiddelde van 2012, het eerste jaardekkende meetjaar voor PM 2,5 in het IBP. Ook kan worden geconcludeerd dat in het jaar 2013 opnieuw is voldaan aan de wettelijke normen voor NO 2. De NO 2 -belasting van de stations uit het IBP Meetnet is lager dan die van vergelijkbare type stations uit het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Er zijn wel duidelijk verhoogde gehaltes aan NO en NO 2 gemeten tijdens de verkeersdrukke perioden, waarbij de ochtendspits de grootste piekwaarden geeft. De waarnemingen komen overeen met de resultaten van voorgaande meetjaren 2009 t/m 2012. Over de voorbije jaren wordt op de IBP stations een licht dalende trend waargenomen in de jaargemiddelde NO 2 - concentratie. Deze volgt de trend in het LML, alleen zijn de jaargemiddelden in het IBP meetnet lager dan gemeten in het LML voor dezelfde type stations. De metingen worden de komende jaren voortgezet op stations 547- Hilversum en 549-Laren om een vinger aan de pols te houden bij de ontwikkeling van de luchtkwaliteit in omgeving Hilversum. Pagina 7 van 41

1 Inleiding De gemeente Hilversum heeft het RIVM opdracht gegeven luchtkwaliteitsmetingen te verrichten binnen de gemeentegrenzen van de gemeente Bussum, Laren en Hilversum. Aanleiding voor de metingen is de uitvoering van het Integraal BereikbaarheidsPlan Hilversum e.o. (IBP). Het IBP beoogt met een aantal (verkeers)maatregelen de doorstroming op het Hilversumse wegennet te vergroten en de luchtkwaliteit te verbeteren. Autoverkeer levert een negatieve bijdrage aan de luchtkwaliteit door emissie van o.a. fijnstof (PM 10 ) en stikstofoxiden (NO x ). Om de effectiviteit van het IBP te kunnen volgen hebben de betrokken partijen behoefte aan directe luchtkwaliteitsmetingen. Het RIVM doet daartoe voor een periode van 10 jaar metingen aan de luchtkwaliteit: het luchtmeetnet IBP Hilversum. Het doel van de metingen is om inzicht te verschaffen in: - de achtergrondconcentratie voor het gebied (gemeten op station Jagerspad, Laren) - de relatieve bijdrage van verkeer, door vergelijking van de concentraties op de straatstations met die van het achtergrondstation - de effectiviteit van IBP-maatregelen door het volgen van trends in de gemeten concentraties over meerdere jaren Voor dit doel zijn meetpunten gerealiseerd in Hilversum en de omliggende gemeenten Bussum en Laren. Verkeersbelast station nr 547: Verkeersbelast station nr 548: Achtergrondstation nr 549: Johannes Geradtsweg, Hilversum; Ceintuurbaan, Bussum; Jagerspad, Laren. Aanvankelijk zijn drie locaties ingericht om onderscheid te kunnen maken tussen de bijdrage van verkeer langs twee drukke verkeersaders en de heersende achtergrondconcentratie. Johannes Geradtsweg en Ceintuurbaan zijn belangrijke verkeersaders in de stedelijke omgeving van Hilversum en Bussum. Het achtergrondstation is gesitueerd aan de rand van een autoluwe woonwijk in Laren en wordt begrensd door een sportcomplex. Na 5 jaar is inmiddels voldoende inzicht verkregen en wordt in de vervolgperiode van 5 jaar niet meer gemeten op station 548-Bussum. Om een vinger aan de pols gehouden m.b.t. de luchkwaliteit in omgeving Hilversum wordt nog 5 jaar doorgemeten op 2 station (547 en 549). De rapportage behandelt de meetresultaten over 2013 voor fijnstof PM 10 en stikstofoxiden NO en NO 2 op beide IBP stations, en voor PM 2.5 op station 547- Hilversum. De door RIVM toegepaste meetmethoden voor het luchtmeetnet Hilversum zijn gelijk aan die voor het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit (LML). Vanwege de uniformiteit in methoden kan een objectief beeld verkregen worden van de ontwikkeling van de lokale luchtkwaliteit, in relatie tot de LML-meetstations. Zo kunnen variaties in achtergrondwaarden op landelijke schaal, bijv. ten gevolge Pagina 8 van 41

van meteorologische veranderingen, verrekend worden bij de interpretatie van data van het Luchtmeetnet Hilversum. Pagina 9 van 41

1.1 Achtergronden fijnstof 1.1.1 Kenmerken PM 10 en PM 2.5 De term fijn stof wordt gebruikt voor een bepaalde fractie zwevende deeltjes ( particulate matter, PM) in de atmosfeer. In de Europese kaderrichtlijn wordt onderscheid gemaakt tussen PM 2,5 en PM 10. In het geval van PM 10 gaat het om deeltjes met een (aerodynamische) diameter van 10 µm of kleiner. Bij PM 2.5 is de diameter 2,5 µm of kleiner. Hiermee is PM 2,5 per definitie onderdeel van PM 10. Omdat PM 2,5 dieper in de longen doordringt is PM 2,5 op massabasis schadelijker voor de mens dan PM 10 1. Tevens is de natuurlijke bijdrage in PM 2,5 (zeezout en bodemstof) kleiner dan bij PM 10. Dit maakt PM 2,5 beter hanteerbaar voor beleidsmaatregelen dan PM 10. PM bestaat uit een primaire en een secundaire fractie. De primaire fractie wordt door direct menselijk handelen, maar ook door natuurlijke processen in de lucht gebracht. De belangrijkste door mensen veroorzaakte uitstoot komt van transport, industrie en landbouw. Belangrijke natuurlijke bronnen zijn zeezoutaerosol en opwaaiend bodemstof. Het secundaire deel wordt in de atmosfeer gevormd door chemische reacties van gassen, waarbij in het bijzonder ammoniak (NH 3 ), stikstofoxiden (NO x ), zwaveldioxide (SO 2 ) en vluchtige organische stoffen (VOS) een belangrijke rol spelen. Het grootste deel van de door mensen veroorzaakte PM-achtergrondconcentratie in Nederland komt uit het buitenland 2. De lokale bijdragen, vooral in dichtbevolkte gebieden, leiden tot een verhoging van het concentratieniveau. De chemische samenstelling en grootteverdeling van PM (dus ook de verhouding tussen PM 2,5 en PM 10 ) kunnen sterk wisselend zijn. 1.1.2 Normen PM 2,5 In de Europese richtlijn 2008/50/EG is opgenomen dat per 2015 moet worden voldaan aan een grenswaarde voor de jaargemiddelde PM 2,5 -concentratie van 25 μg/m³. Deze is gelijk aan de huidige streefwaarde. Daarnaast is er vanaf 2015 ook een gemiddelde blootstellingsindex vastgesteld voor het driejarig voortschrijdend PM 2,5 gemiddelde op stedelijke achtergrondlocaties. Deze mag maximaal 20 μg/m³ bedragen. De advieswaarde van de WHO is 10 µg/m3. 1.1.3 Normen PM 10 De norm voor kortdurende blootstelling van de bevolking betreft een grenswaarde van 50 µg/m 3 voor het daggemiddelde, die niet vaker dan 35 dagen per kalenderjaar mag worden overschreden. De grenswaarde voor langdurige blootstelling van de bevolking is 40 µg/m 3 voor het jaargemiddelde. 1 WHO (2006). WHO Air quality guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulfur dioxide. http://whqlibdoc.who.int/hq/2006/who_sde_phe_oeh_06.02_eng.pdf 2 Hendriks, C., Kranenburg, R., Kuenen, J.J.P., Gijlswijk, R.N. van, Denier van der Gon, H.A.C., Schaap, M., Establishing the origin of Particulate Matter concentrations in the Netherlands, TNO-060-UT-2012-00474 Pagina 10 van 41

1.1.4 Zeezoutcorrectie PM 10 In Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit (RBL; Staatscourant, 2007) is vastgelegd dat natuurlijke, niet door de mens in de lucht gebrachte stoffen, die bijdragen aan de PM 10 -concentraties, buiten beschouwing worden gelaten bij het beoordelen van de luchtkwaliteit. Dit heeft geleid tot een zeezoutcorrectie voor de jaargemiddelde PM 10 -concentratie (een aftrek in μg/m³), en tevens voor de kortdurende blootstelling een correctie op het aantal overschrijdingsdagen per jaar. In 2011 zijn nieuwe schattingen gemaakt van de hoeveelheid zeezout in de lucht, gebaseerd op recent gemeten natriumconcentraties. Dit is betrouwbaarder gebleken dan de chlorideconcentraties waarop de vorige zeezoutregeling was gebaseerd. De jaargemiddelde zeezoutconcentratie in Nederland is hiermee bijna de helft lager dan eerder was ingeschat. De zeezoutcorrectie voor de gemeten concentraties PM 10 is daarop in 2011 opnieuw vastgesteld 3. In de vernieuwde versie van het RBL is voor de jaargemiddelde PM 10 - concentratie een absolute zeezoutcorrectiewaarde per gemeente opgenomen. Voor de kortdurende blootstelling geldt een provincieafhankelijke correctie van het overschrijdingsdagen per jaar. In dit rapport worden uitsluitend de feitelijke meetresultaten weergegeven. Geen van de gepresenteerde (meet)resultaten zijn daarom gecorrigeerd voor natuurlijke bijdragen. 1.1.5 Meetonzekerheid PM 10 -metingen In het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit worden automatische continue metingen van fijnstof verricht met behulp van monitoren werkend volgens het principe van verzwakking van ß-straling. Deze monitoren worden ook ingezet in het Luchtmeetnet IBP Hilversum. Voor deze automatische monitoren is het niet mogelijk de meetonzekerheid direct vast te stellen met ijkstandaarden, de gebruikelijke aanpak voor gassen. In plaats daarvan worden vergelijkende metingen verricht volgens de referentiemethoden voor het meten van fijnstof (EN 12341:1998; EN 14907:2005). Bij de referentiemethode wordt de gewichtstoename vastgesteld van filters die een etmaal beladen zijn met aangezogen omgevingslucht. Met de hiermee verkregen dataset van verschillende stations wordt een gemiddelde kalibratiefactor voor de betastofmonitoren in het meetnet vastgesteld. Deze kalibratiemethode wordt toegepast op alle metingen van het LML en voldoet aan vereiste meetonzekerheid van <5 µg/m 3 (95% betrouwbaarheid). Deze meetonzekerheid is samengesteld uit verschillende bronnen. Behalve de onzekerheid in de gemiddelde kalibratiefactor wordt ook een bijdrage geleverd door kleine afwijkingen van individuele apparaten. 1.2 Achtergronden stikstofoxiden NOx 1.2.1 Kenmerken NOx Emissie van stikstofoxiden (NO x ) naar lucht vindt voornamelijk plaats bij verbrandingsprocessen. NO x bestaat uit een mengsel van stikstofdioxide (NO 2 ) en stikstofmonoxide (NO). Nadelige effecten bij mens en ecosystemen van met name de fractie NO 2 treden op bij kortdurende blootstelling aan hoge niveaus en 3 Hoogerbrugge R, Nguyen PL, Wesseling J, Schaap M, Wichink Kruit RJ, Kamphuis V, Manders AMM, Weijers EP (2012) Schatting van de zeezoutconcentratie in PM10 in Nederland : Effect op het jaargemiddelde en het aantal overschrijdingsdagen. RIVM rapport 680704014, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven. Pagina 11 van 41

bij chronische blootstelling aan lage niveaus. Met betrekking tot de effecten van stikstofdioxide stelt de GGD 4 : De oxiderende eigenschappen van NO 2 kunnen effecten in de luchtwegen en longen veroorzaken in de vorm van vermindering van de longfunctie en afname van de weerstand tegen infecties van het longweefsel. De luchtwegklachten waarmee dit gepaard gaat, kunnen ziekenhuisopnames tot gevolg hebben. Ook is aangetoond dat blootstelling aan NO 2 bij gevoelige personen kan leiden tot een versterkte reactie op allergenen en astmatische klachten. 1.2.2 Normen NO 2 Voor de toetsing van de concentratie stikstofoxiden is vooral de component stikstofdioxide (NO 2 ) van belang. De norm voor blootstelling van de bevolking aan piekconcentraties van NO 2 bedraagt 200 µg/m 3 voor het uurgemiddelde van NO 2. Deze waarde mag niet vaker dan 18 maal per kalenderjaar worden overschreden. De norm voor langdurende blootstelling van de bevolking bedraagt 40 µg/m 3 voor de jaargemiddelde NO 2 -concentratie. 4 GGD (2005) Informatieblad luchtkwaliteit en gezondheid - Landelijk Centrum Medische Milieukunde - september 2005 Pagina 12 van 41

2 Beschrijving Meetnet IBP 2.1 Opzet Meetnet Het luchtmeetnet IBP Hilversum bestaat uit drie vaste meetlocaties voor het meten van fijnstof (PM 10 ) en stikstofoxiden (NO, NO 2 ). Twee locaties liggen langs drukke verkeersaders en een achtergrondlocatie is gesitueerd aan de rand van een rustige woonwijk. In 2008 is gestart met de metingen van fijnstof (PM 10 ). In 2010 is het instrumentarium uitgebreid met monitoren voor stikstofoxiden (NO, NO 2 ), en in de 2 e helft van 2011 is het verkeersbelast station te Hilversum uitgebreid met een automatische PM 2,5 monitor. Vanaf 2013 zal de monitoring op beperkter schaal voortgezet worden om een vinger aan de pols te houden met betrekking tot de ontwikkeling van de luchtkwaliteit. Luchtmeetnet IBP Hilversum 547 Verkeersbelast station: Hilversum, Johannes Geradtsweg (10 jaar). (548 Verkeersbelast station: Bussum, Ceintuurbaan (gesloten m.i.v. 2013). 549 Achtergrondstation:Laren, Jagerspad (10 jaar). Bij de keuze van de meetlocaties is zoveel mogelijk rekening gehouden met de representativiteit van de meetlocatie en de uit te voeren metingen. Het achtergrondstation dient niet beïnvloed te worden door lokale bronnen (zoals verkeer, industrie, rookgasinstallaties), terwijl de verkeersbelaste stations voldoende dicht bij de weg dienen te staan om het effect van verkeer te kunnen meten. Hierbij is uitgegaan van de criteria die aan dergelijke stations worden gesteld in de Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit 2007 5 De gemeten concentratie op verkeersbelaste stations is opgebouwd uit de som van de stedelijke achtergrondconcentratie plus de lokale (verkeers-)bijdrage. De achtergrondconcentratie is variabel en wordt onder meer beïnvloed door meteorologische omstandigheden en door veranderende (diffuse) bijdragen van diverse bronnen. In dit rapport wordt de lokale bijdrage aan fijnstof (PM 10 ) en stikstofoxiden benaderd door het verschil te berekenen tussen de gemeten concentraties langs de drukke wegen en die van het achtergrondstation. Deze relatief eenvoudige benaderingswijze gaat gepaard met een grote meetonzekerheid voor individuele metingen. Door gebruik te maken van meerjarige meetreeksen worden verschillen tussen meetstations gekwantificeerd, en daarmee de verkeersgerelateerde bijdrage van fijnstof en stikstofoxiden vastgesteld. Een meerjarige meetperiode geeft de mogelijkheid om trendmatige veranderingen van de luchtkwaliteit per station en tussen de stations onderling te vergelijken. Omdat vele factoren invloed hebben op de gemeten concentraties is het van belang in deze vergelijking ook de meetstations van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit te betrekken. 5 Regeling Beoordeling Luchtkwaliteit, nr. LMV 2007.109578, Min. VROM, 2007. Pagina 13 van 41

2.2 Locatiegegevens Stationsnr. 547 (548) 549 Plaats Hilversum Bussum Laren Adres Johannes Ceintuurbaan Jagerspad Geradtsweg Geografische coordinaten 52 14 6.40 N 5 10 53.48 O 52 16 4.79 N, 5 10 30.50 O 52 15 26.29 N 5 14 9.35 O Startdatum PM 10 Feb. 2008 Feb. 2008 Feb. 2008 Startdatum NO x Apr. 2009 Jul. 2009 Jul. 2009 Startdatum Aug 2011 - - PM 2,5 Einddatum Planning Eind 2017 Gestopt 31 Dec 2012 Planning Eind 2017 Onderstaande overzichtskaart van de omgeving Hilversum geeft de ligging van de drie meetlocaties weer. Meetlocaties Luchtmeetnet IBP Hilversum. Pagina 14 van 41

3 Resultaten 3.1 PM 10 3.1.1 Verloop PM 10 -concentratie De meetwaarden zijn in tabelvorm opgenomen in bijlage 2. Het verloop van de daggemiddelde PM 10 -concentraties op station Hilversum en Laren is weergegeven in figuur 1 van bijlage 1. De figuur toont vooral in de eerste 3 maanden van 2013 een aantal piekwaarden boven de grenswaarde van 50 μg/m³. Ook in het najaar zijn verhoogde waarden gemeten. Het aantal overschrijdingsdagen blijft in 2013 voor beide stations ruim onder het maximum van 35. Deze verdeling over het jaar met lage waarden in de zomer en verhoogde waarden met incidentele pieken in de winter is gebruikelijk en is ook waargenomen in voorgaande jaren en op andere meetstations van het LML (niet weergegeven). Het is duidelijk dat de daggemiddelde PM 10 -concentratie in belangrijke mate bepaald wordt door niet-lokale factoren, zoals bijv. klimatologische omstandigheden. Het aantal overschrijdingsdagen, de jaargemiddelde PM 10 -concentratie en de percentielwaarden worden verder toegelicht in hoofdstuk 3.4 en zijn weergegeven in de kentallentabel (Tabel 1). Kentallen zijn karakteristieke grootheden die een beeld geven van de concentratieverdeling van gemeten componenten. 3.1.2 Verschilberekening PM 10 De daggemiddelde verschilconcentraties PM 10 tussen de verkeersbelast station 547-Hilversum en achtergrondstation 549-Laren zijn weergegeven in figuur 2 van bijlage 1. De fijn stof concentraties op meetstation Hilversum zijn gemiddeld gezien in geringe mate verhoogd ten opzichte van achtergrondstation Laren (gemiddeld 2,6 μg/m³). Als de meetonzekerheid van de PM 10 meetmethode in aanmerking genomen wordt dan is het gevonden verschil in jaargemiddelde niet significant. De standaarddeviatie van de verschilbepaling bedraagt 3-4 μg/m³ op jaarbasis. 3.2 PM 2,5 Figuur 2 toont het verloop van de daggemiddelde PM 2,5 concentratie op station 547-Hilversum in 2013. Net als bij PM 10 zijn er in de maanden februari-maart en in november-december episoden met verhoogde concentratie waargenomen. De jaargemiddelde concentratie PM 2,5 in 2013 bedroeg 13,8 µg/m 3. Hierbij moet worden opgemerkt dat door technische problemen een periode van 3 weken in de zomer geen data beschikbaar zijn. Omdat andere LML-stations in de zomerperiode lagere concentraties hebben gemeten, is het aannemelijk dat het jaargemiddelde op 547 enkele tienden µg/m 3 lager zou zijn uitgevallen bij een volledig dekkende meetreeks. In beide gevallen is het jaargemiddelde op 547 lager dan gemeten op andere straatlocaties van het LML, en ligt het ruim onder de Europese grenswaarde. In 2013 bedroeg de gemeten stedelijke achtergrondconcentratie van PM 2,5 in Nederland circa 14 µg/m 3. Op straatlocaties van het LML lagen de concentraties Pagina 15 van 41

0,5 µg/m 3 hoger; deze waarden liggen beide ruim onder de grenswaarde voor het jaargemiddelde van 25 μg/m 3 die geldt vanaf 2015. 3.3 NO en NO 2 3.3.1 Verloop van de NO 2 en NO concentraties Het verloop van de daggemiddelde concentratie NO 2 is weergegeven in bijlage 1, figuur 4 en voor NO in bijlage 1, figuur 5. De NO en NO 2 concentraties zijn hoger in de winter dan in de zomerperiode. Dit is een normaal jaarlijks verschijnsel dat in het gehele LML wordt waargenomen in de maanden oktober t/m februari. Een mogelijke verklaring is temperatuurinversie van luchtlagen waarbij op koude dagen de verontreinigingen worden opgesloten in de onderste luchtlaag. De NOpieken in de winterperiode zijn overigens minder groot bij het achtergrondstation te Laren. Het feit dat in de zomerperiode lagere NO en NO 2 waarden gemeten worden kan ook voor een deel toegeschreven worden aan een verminderde emissie van verbrandingsgassen (verkeer en huisverwarming). Daarnaast is de lage NOconcentratie in de zomer verklaarbaar door chemische reactie van NO met ozon onder vorming van NO 2. Ozon wordt vooral tijdens zonnige dagen gevormd en dit kan reageren met de aanwezige NO 6. Dit leidt tot lagere ozon (en NO) gehaltes in binnenstedelijk gebied en bij verkeerswegen ten opzichte van stedelijke achtergrondlocaties, zoals algemeen waargenomen wordt in het LML 7. De gemeten NO 2 -waarden in 2013 voldeden net als in 2012 aan de wettelijke normen. Station Hilversum geeft in het IBP de hoogste jaargemiddelde concentratie van 26 μg/m³. Deze blijft ruim binnen de wettelijke grenswaarde voor het NO 2 -jaargemiddelde van 40 μg/m³. In hoofdstuk 3.5 worden de meetresultaten en kentallen voor stikstofoxiden verder besproken in vergelijking met die van soortgelijke type stations in het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. 3.3.2 Dagelijkse gang van NO en NO 2 concentraties Als de gemeten NO en NO2 waarden per uur van het etmaal gemiddeld worden over het jaar dan wordt een jaargemiddeld concentratieprofiel over de dag waargenomen. Dit dagelijks verloop van de concentraties kan gekoppeld worden aan gemotoriseerd verkeer (en andere activiteiten die leiden tot NO x emissies). Gemotoriseerd verkeer is een belangrijke bron van NO en NO 2 emissies. Figuur 6 toont het jaargemiddelde verloop van de uurconcentratie NO en NO 2 voor de twee stations uit het Luchtmeetnet IBP Hilversum. De hoogste uurgemiddelde concentratie valt samen met de ochtendspits, en (in mindere mate) is ook tijdens de avondspits een piekje te zien. 6 Wesseling J. en Beijk R. (2008) Korte termijn trend in NO2 en PM10 concentraties op straatstations van het LML. RIVM briefrapportnr 680705007/2008. 7 Mooibroek D., Beijk R., Hoogerbrugge R. (2010) Jaaroverzicht Luchtkwaliteit 2009. RIVM rapportnr 680704011/2010. Pagina 16 van 41

Figuur 6 Het verloop van jaargemiddelde uurconcentraties NO 2, NO en de som van stikstofoxiden (NO+NO 2 ) in 2013 De concentratie stikstofoxiden in het IBP-meetnet varieert over het etmaal met ca 7-23 μg/m³ voor NO en 8-16 μg/m³ voor NO 2. Dit beeld is nagenoeg identiek aan dat van de voorgaande meetjaren. De grootste variatie treedt op de verkeersbelaste locatie 547 in Hilversum. s Nachts zijn de gemiddelde concentraties op beide locaties zeer vergelijkbaar, zowel voor NO als NO 2. Gelet op de hogere concentraties in de winterperiode (zie figuur 4 en 5 in bijlage 1) is het waarschijnlijk dat het waargenomen concentratieverloop tijdens de spitsuren in belangrijke mate bepaald wordt door piekwaarden tijdens het winterseizoen. Pagina 17 van 41

3.4 Kentallen Kentallen zijn karakteristieke grootheden die een beeld geven van de concentratieverdeling van gemeten componenten. Enkele kentallen worden gebruikt voor toetsing aan grenswaarden. Voor de toetsing van PM 10 data zijn van belang de jaargemiddelde concentratie (grenswaarde 40 μg/m³) en het aantal dagen dat de daggemiddelde grenswaarde van 50 μg/m³ overschreden wordt (maximaal 35 dagen). Voor de toetsing van stikstofoxiden is vooral de component stikstofdioxide (NO 2 ) van belang. Allereerst geldt een NO 2 -grenswaarde van 40 μg/m³ voor de jaargemiddelde concentratie. Daarnaast is een maximum gesteld van 18 dagen waarop een NO 2 uurwaarde van 200 μg/m³ mag worden overschreden (C 18 ). Voorts geldt voor de landelijke situatie (gebieden >100 km2) nog een grenswaarde voor NO 2 van 400 μg/m³, maar deze toetsing is niet relevant voor het plangebied van het Meetnet IBP Hilversum. Evenzo geldt voor de somconcentratie stikstofoxiden (NO+NO 2 ) een grenswaarde die alleen van toepassing is voor grotere gebieden (>100 km 2 ). Niettemin zijn beide kentallen opgenomen in de tabel om een vergelijking te maken tussen luchtmeetstations van het IBP Hilversum en die van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit. Om een indruk te krijgen van de verdeling van de gemeten concentraties zijn naast het jaargemiddelde ook de verschillende percentielwaarden gegeven. Een percentielwaarde van P x geeft aan dat x% van de meetwaarden kleiner is dan de opgegeven concentratie en (100-x)% groter is dan de opgegeven concentratie. Bij P 50 (ook wel de mediaan genoemd) zijn evenveel meetwaarden groter als kleiner dan de opgegeven P 50 waarde. Door gebruik te maken van percentielwaarden kunnen incidentele lokale piekconcentraties (bijvoorbeeld door vuurwerk tijdens de jaarwisseling) uitgefilterd worden; deze waarden worden namelijk wel in het jaargemiddelde meegenomen maar hebben geen directe relatie met verkeersinvloeden. Op basis van de percentielwaarden (o.a. P 95, P 98 ) is het beter mogelijk om stations onderling te vergelijken, en hiermee een relatie te leggen tussen verkeersbelasting en hogere concentraties. 3.4.1 Kentallen PM 10 en toetsing aan wettelijke normen Uit tabel 1 volgt dat de PM 10 concentratie in 2013 voor beide meetstations van het IBP meetnet ruim onder de grenswaarden is gebleven voor het jaargemiddelde en ook het aantal overschrijdingsdagen (D 50 ) blijft ruim onder het gestelde maximum (grenswaarden in blauw weergegeven). Pagina 18 van 41

Tabel 1 Kentallen van de concentratieverdeling van fijnstof (PM 10 ) in 2013 (in μg/m 3 ) (Kentallen: jaargemiddelde concentratie (gem), percentielwaarde (P x ), hoogst gemeten daggemiddelde concentratie (max) en het aantal dagen dat de PM 10 grenswaarde van 50 μg/m³ werd overschreden (D 50 ) Middelingstijd (in uren) 24 24 24 24 Kental Gem P 50 P 95 P 98 max 2 D 50 EU-grenswaarde 40 35 1 1. verkeersbelaste stations 547 Hilversum Joh. Geradtsweg IBP-Hilversum 636 Utrecht-de Jongweg LML 639 Utrecht-Erzeijstraat LML 237 Eindhoven-Noordbrabantlaan LML 22,2 19,5 44,6 60,9 74,6 12 22,7 19,6 44,9 52,5 63,8 7* 20,5 17,5 42,6 57,0 68,9 11 24,0 20,5 50,3 58,1 75,4 20 2. stadsachtergrondstations 549 Laren Jagerspad IBP-Hilversum 442 Dordrecht-Bamendaweg LML 19,4 17,0 38,3 52,5 68,3 8 23,5 20,6 45,2 57,2 77,0 10 3. regionale stations 631 Biddinghuizen-Hoekwantweg LML 633 Zegveld-Oude Meije LML * minder dan 90% van de mogelijke dagwaarden beschikbaar 1 2 Overschrijding is op 35 dagen per jaar toegestaan. Gemeten tijdens extreme situaties, zoals jaarwisseling met vuurwerk 21,3 17,9 42,2 56,6 144,8 12 19,7 16,5 40,0 52,9 74,7 9 Uit tabel 1 blijkt ook dat 547-Hilversum vergelijkbare scoort ten opzichte van andere verkeersbelaste stations uit het Landelijk Meetnet. Station 549-Laren geeft een vrijwel identiek beeld ten opzichte van andere stadsachtergrondstations van het LML (als voorbeeld is Dordrecht-Bamendaweg gegeven). De PM 10 belasting van de meetstations uit het IBP Meetnet is dus vergelijkbaar met die van andere LML-stations met dezelfde typering. Pagina 19 van 41

3.4.2 Kentallen stikstofdioxide en toetsing aan wettelijke normen Uit tabel 2 kan worden geconcludeerd dat de kentallen van de twee meetstations van het IBP meetnet ruimschoots voldoen aan de jaargemiddelde grenswaarde van 40 μg/m 3 NO 2 (weergegeven in blauw). Dit komt overeen met het monitoringresultaat van voorgaande jaren. De jaargemiddelde NO 2 - concentraties en percentielwaarden zijn lager dan gemiddeld gemeten op stations van het Landelijk Meetnet Luchtkwaliteit met eenzelfde typering. Tabel 2 Kentallen van de concentratieverdeling van stikstofdioxide in 2013 (in μg/m 3 ) (Kentallen: jaargemiddelde concentratie (gem), percentielwaarden (P x ), hoogst gemeten waarde (max), de concentratie die op 18 dagen is overschreden (C 18 ) Middelingstijd (in uren) 1 1 1 1 1 1 1 1 Kental Gem P 50 P 95 P 98 P 99,5 max C 18 EU-grenswaarde 40 400 2 200 3 1. verkeersbelaste stations 547 Hilversum Joh. Geradtsweg IBP-Hilversum 636 Utrecht-de Jongweg LML 639 Utrecht-Erzeijstraat LML 237 Eindhoven-Noordbrabantlaan LML 26 22 55 65 80 124 93 29 25 63 75 88 115 93 33 29 68 79 97 153 105 33 30 67 79 98 143 109 2. stadsachtergrondstations 549 Laren Jagerspad IBP-Hilversum 442 Dordrecht-Bamendaweg LML 19 16 46 54 64 78 69 25 21 56 66 79 128 87 3. regionale stations 631 Biddinghuizen-Hoekwantweg LML 633 Zegveld-Oude Meije LML 1 2 Concentratie die in het kalenderjaar op 18 dagen is overschreden. 13 10 34 43 51 66 55 17 13 42 50 61 72 64 Overschrijding indien concentratie optreedt in drie opeenvolgende uren in een gebied groter dan 100 km2, geldend voor regionale stations/landelijke gebieden. 3 Concentratie die op maximaal 18 dagen per kalenderjaar overschreden mag worden. Voorgaande meetjaren werd ook gerapporteerd over de gehaltes aan stikstof(di)oxiden in de zomer- en wintersmogperiode. Deze is in het LML komen te vervallen, omdat deze geen toegevoegde waarde meer heeft vanwege het ontbreken van normen voor toetsing. Pagina 20 van 41

Tabel 3 Kentallen van de somconcentratie stikstofoxiden 1 in 2012 (uitgedrukt in μg NO 2 /m 3 ) (Kentallen: jaargemiddelde concentratie (gem), percentielwaarde (P x ), hoogst gemeten uurwaarde (max). Middelingstijd (in uren) 1 1 1 1 1 24 Kental Gem P 50 P 95 P 98 Max uur Max Dag 1. verkeersbelaste stations 547 Hilversum Joh. Geradtsweg IBP-Hilversum 548 Bussum Ceintuurbaan IBP-Hilversum 636 Utrecht-de Jongweg LML 639 Utrecht-Erzeijstraat LML 237 Eindhoven-Noordbrabantlaan LML 43 32 115 160 626 217 - - - - - - 48 34 132 186 571 291 60 43 158 232 1048 336 60 45 160 210 828 309 2. stadsachtergrondstations 549 Laren Jagerspad IBP-Hilversum 442 Dordrecht-Bamendaweg LML 26 18 73 103 378 158 35 24 98 139 721 269 3. regionale stations 631 Biddinghuizen-Hoekwantweg LML 633 Zegveld-Oude Meije LML 1 17 11 49 73 196 107 21 14 60 91 322 148 Stikstofoxiden: het totale aantal deeltjes stikstofmonoxide NO en stikstofdioxide NO 2 per miljard, uitgedrukt in microgrammen stikstofdioxide per kubieke meter. Tabel 3 toont voor NO x een overeenkomstig beeld met dat van NO 2 in tabel 2: Zowel de jaargemiddelde somconcentratie als de percentielwaarden voor NO x zijn lager op de IBP stations dan op de LML-stations van gelijke typering. Dit betekent dat de NO x jaarbelasting op de IBP stations lager is dan gemiddeld voor LML-stations, en dat er op de IBP-stations t.o.v. LML-stations minder hoge piekwaarden NO x optreden. Pagina 21 van 41

4 Meerjarige Trends in de periode 2008-2013 Inmiddels is een periode van 6 meetjaren verstreken en kan een beeld geschetst worden van de concentratie ontwikkelingen in deze periode in de omgeving Hilversum (gemeten op de 3 stations van het meetnet IBP Hilversum). Hierbij dient opgemerkt te worden dat station 548 is opgeheven per 2013. De jaargemiddelden voor PM 10 en voor NO 2 zijn weergegeven in onderstaande figuren. De waargenomen trend op de 3 locaties van het IBP Hilversum worden vergeleken met de gemiddelde landelijke trend van stedelijke, respectievelijk verkeersbelaste meetlocaties van het LML. 4.1 Trends in concentratie PM10 Voor PM 10 kan worden vastgesteld dat de jaargemiddelden op IBP-stations lager zijn dan die van vergelijkbare typen LML-stations gemiddeld over Nederland. Daarbij worden de dalende trends in NL in de periode 2009-2013 gevolgd. Bij het vergelijken van het verloop van station 547 en 549 valt op dat het verschil tussen de jaargemiddelden voor de gehele periode vrijwel constant is. Opmerking bij PM 10 -waarden in het jaar 2008: IBP Hilversum is in 2008 gestart. Hierdoor ontbreekt de winterperiode die in 2008 werd gekenmerkt door een episode met hoge fijnstofconcentraties. Dientengevolge is het jaargemiddelde PM 10 lager dan op LML-stations; voor 547 waren wegwerkzaamheden in de zomer van 2008 in de nabijheid van het meetstation de oorzaak van sterk verhoogde concentraties; het jaargemiddelde PM 10 is daardoor (toevallig) op het niveau van LML-stations gekomen, maar dit resultaat is niet representatief voor de normale situatie. Pagina 22 van 41

4.2 Trends in concentratie NO 2 De jaargemiddelde concentratie NO 2 toont een vrij vlak verloop en deze neemt voor alle IBP-stations geleidelijk af. De jaargemiddelden op IBP-stations zijn lager dan die van vergelijkbare typen LML-stations in Nederland. Daarbij worden de dalende trends in NL in periode 2009-2013 gevolgd. Het verschil tussen de jaargemiddelden van het verkeersbelaste station (547) en het achtergrondstation (549) is stabiel over de jaren en volgt ook de landelijke trend. Pagina 23 van 41

5 Conclusies 5.1 PM 10 en PM 2,5 Uit de meetresultaten kan het volgende worden geconcludeerd: De gemeten PM 10 concentraties op de meetstations van het IBP Hilversum voldoen in 2013 aan de wettelijke normen, zowel voor het aantal toegestane overschrijdingsdagen als voor de jaargemiddelde concentratie. De gemeten PM 10 concentraties op de stations te Hilversum en Laren zijn niet afwijkend van die van LML-stations van het vergelijkbare type (verkeersbelast of stadsachtergrond). Het meerjarig verloop (trend) van de PM 10 concentratie op de meetstations van het IBP Hilversum volgt het verloop op andere LMLstations (een gestage afname), en de concentraties zijn lager. De jaargemiddelde PM 2,5 concentratie op station 547-Hilversum voldoet in 2013 ruim aan de grenswaarde die vanaf 2015 gaat gelden. De concentratie is iets lager dan op andere verkeersbelaste stations van het LML. 5.2 NO en NO 2 De meetwaarden in het Meetnet IBP Hilversum voldoen in het jaar 2013 aan de wettelijke normen voor NO 2. In de periode 2009 tot en met 2012 werd hetzelfde resultaat gerapporteerd. Bij een vergelijking van de NO x -meetgegevens van de IBP-stations onderling, en ten opzichte van die van andere LML-stations kan het volgende opgemerkt worden: NO en NO 2 concentraties zijn hoger op verkeersbelaste stations dan op achtergrondstations. NO en NO 2 concentraties zijn verhoogd tijdens verkeersdrukke perioden, waarbij de ochtendspits de hoogste piekwaarden geeft. s Zomers worden op alle stations lage NO en NO 2 concentraties gemeten. Het meerjarig verloop (trend) van de NO2-concentratie op de meetstations van het IBP Hilversum volgt het verloop op andere LMLstations (een gestage afname), en de concentraties zijn lager. Pagina 24 van 41

Bijlage 1 Figuren met daggemiddelde concentraties in 2013 IBP-stations 547 Johannes Geradtsweg, Hilversum: Verkeersbelast 549 Jagerspad, Laren: Stedelijke Achtergrond Figuur 1 Daggemiddelde PM10-concentraties op 547 Figuur 2 Daggemiddelde PM 2,5 -concentraties op 547 Figuur 3 Daggemiddelde PM 10 -concentraties op 549 Figuur 4 Daggemiddelde concentratie stikstofdioxide NO 2 Figuur 5 Daggemiddelde concentratie stikstofoxide NO Pagina 25 van 41

Figuur 1 Daggemiddelde PM10 concentratie op station 547-Hilversum in 2013 Pagina 27 van 41

Figuur 2 Daggemiddelde PM 2,5 concentratie op station 547-Hilversum in 2013 Pagina 28 van 41

Figuur 3 Het verloop van de PM 10 concentratie op station 549-Laren in 2013 Pagina 29 van 41

Figuur 4 Het verloop van de daggemiddelde concentratie stikstofdioxide NO 2 Pagina 30 van 41

Figuur 5 Het verloop van de daggemiddelde concentratie stikstofdioxide NO Pagina 31 van 41

Bijlage 2 Daggemiddelde PM 10 concentraties 2013 IBP-stations 547 Johannes Geradtsweg, Hilversum: Verkeersbelast 549 Jagerspad, Laren: Stedelijke Achtergrond Pagina 33 van 41

PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 01-01-13 32,2 35,7 02-01-13 21,3 21,5 03-01-13 19,9 17,2 04-01-13 21,4 18,3 05-01-13 19,5 17,7 06-01-13 22,5 16,2 07-01-13 23,9 19,5 08-01-13 23,5 20,1 09-01-13 22,6 15,7 10-01-13 16,4 21,6 11-01-13 15,3 20,4 12-01-13 29,2 27,4 13-01-13 24,7 29,6 14-01-13 41,6 29,7 15-01-13 36,1 31,1 16-01-13 41,3 42,8 17-01-13 63,3 57,2 18-01-13 41,3 37,4 19-01-13 30,8 24,3 20-01-13 33,7 28,0 21-01-13 63,0 58,3 22-01-13 46,5 39,3 23-01-13 60,9 52,5 24-01-13 31,8 29,8 25-01-13 49,2 49,7 26-01-13 44,6 41,6 27-01-13 29,6 30,0 28-01-13 22,4 21,0 29-01-13 13,4 14,2 30-01-13 14,4 13,0 31-01-13 27,2 23,9 01-02-13 24,7 22,5 02-02-13 13,6 11,9 03-02-13 17,3 15,7 04-02-13 20,7 18,4 05-02-13 18,1 16,0 06-02-13 17,2 15,0 07-02-13 15,4 11,0 08-02-13 13,2 10,3 09-02-13 15,5 16,6 10-02-13 22,8 20,0 11-02-13 28,9 23,8 12-02-13 45,2 38,3 13-02-13 26,6 19,5 14-02-13 52,5 46,4 15-02-13 41,3 31,9 16-02-13 28,0 18,6 17-02-13 27,3 20,6 18-02-13 44,4 35,9 PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 19-02-13 39,0 31,7 20-02-13 16,2 12,0 21-02-13 15,1 9,2 22-02-13 23,7 20,6 23-02-13 40,7 36,5 24-02-13 26,5 23,4 25-02-13 48,8 43,4 26-02-13 61,6-27-02-13 40,8-28-02-13 37,4 32,0 01-03-13 21,9 18,1 02-03-13 24,2 20,1 03-03-13 21,3 15,5 04-03-13 30,6 23,1 05-03-13 34,0 32,7 06-03-13 44,2 36,2 07-03-13 66,2 59,2 08-03-13 74,6 68,3 09-03-13 19,7 16,0 10-03-13 18,8 16,7 11-03-13 14,3 15,2 12-03-13 14,6 10,8 13-03-13 20,5 14,7 14-03-13 19,7 12,2 15-03-13 29,3 23,3 16-03-13 19,3 17,3 17-03-13 19,9 13,8 18-03-13 21,7 17,2 19-03-13 68,5 59,3 20-03-13 30,5 29,6 21-03-13 27,5 18,3 22-03-13 30,8 24,5 23-03-13 26,3 19,0 24-03-13 17,5 15,9 25-03-13 25,1 21,8 26-03-13 20,8 17,2 27-03-13 27,9 22,1 28-03-13 44,6 39,6 29-03-13 61,2 53,0 30-03-13 39,3 33,6 31-03-13 24,4 21,1 01-04-13 23,5 19,5 02-04-13 17,4 15,6 03-04-13 26,2 20,3 04-04-13 30,0 25,4 05-04-13 22,5 20,7 06-04-13 20,8 20,4 07-04-13 17,3 21,4 08-04-13 28,5 23,8 Pagina 34 van 41

PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 09-04-13 39,5 30,6 10-04-13 52,5 55,3 11-04-13 44,6 44,2 12-04-13 36,9 37,8 13-04-13 19,4 16,7 14-04-13 14,6 14,2 15-04-13 23,8 33,2 16-04-13 22,8 17,1 17-04-13 18,8 16,7 18-04-13 26,5 26,0 19-04-13 25,7 24,9 20-04-13 19,5 16,9 21-04-13 24,4 25,0 22-04-13 31,1 23,6 23-04-13 21,0 20,0 24-04-13 21,3 20,6 25-04-13 20,9 18,7 26-04-13 22,4 20,1 27-04-13 11,3 10,6 28-04-13 16,1 14,9 29-04-13 15,9 16,0 30-04-13 22,8 18,8 01-05-13 23,1 16,2 02-05-13 18,7 21,2 03-05-13 26,4 20,0 04-05-13 20,2 23,1 05-05-13 17,4 16,3 06-05-13 22,4 22,0 07-05-13 27,1 23,4 08-05-13 25,4 27,0 09-05-13 17,7 15,4 10-05-13 22,1 19,3 11-05-13 19,1 17,1 12-05-13 14,1 11,2 13-05-13 16,3 14,3 14-05-13 14,1 12,6 15-05-13 15,1 13,1 16-05-13 16,1 13,7 17-05-13 15,0 16,1 18-05-13 14,2 15,4 19-05-13 17,8 16,6 20-05-13 13,5 9,3 21-05-13 10,2 8,7 22-05-13 18,2 17,4 23-05-13 16,7 12,9 24-05-13 13,0 8,8 25-05-13 14,8 13,8 26-05-13 20,5 17,8 27-05-13 17,1 15,5 28-05-13 18,9 16,0 PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 29-05-13 16,2 13,1 30-05-13 22,6 21,4 31-05-13 21,1 25,9 01-06-13 17,5 14,6 02-06-13 15,6 12,3 03-06-13 16,2 12,4 04-06-13 21,8 18,1 05-06-13 14,7 12,3 06-06-13 18,0 14,5 07-06-13 21,8 18,0 08-06-13 12,6 9,2 09-06-13 8,6 6,8 10-06-13 17,5 14,4 11-06-13 23,3 20,9 12-06-13 21,1 16,6 13-06-13 14,7 13,4 14-06-13 20,6 16,9 15-06-13 18,1 17,4 16-06-13 21,4 19,5 17-06-13 19,5 17,0 18-06-13 25,0 21,3 19-06-13 22,8 17,6 20-06-13 29,0 22,3 21-06-13 15,4 12,7 22-06-13 10,5 8,9 23-06-13 13,7 11,7 24-06-13 14,4 13,5 25-06-13 14,3 11,0 26-06-13 16,4 11,5 27-06-13 16,5 11,8 28-06-13 14,1 10,2 29-06-13 16,2 13,8 30-06-13 17,2 14,4 01-07-13 14,7 10,6 02-07-13 20,8 18,4 03-07-13 12,6 10,2 04-07-13 19,0 14,7 05-07-13 21,8 19,1 06-07-13 16,9-07-07-13 16,0-08-07-13 17,5 13,2 09-07-13 20,9 16,8 10-07-13 18,2 16,1 11-07-13 23,8 18,5 12-07-13 11,3 9,6 13-07-13 15,7 12,5 14-07-13 16,4 12,6 15-07-13 19,8 19,0 16-07-13 19,0 18,0 17-07-13 20,8 17,7 Pagina 35 van 41

PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 18-07-13 15,1 17,3 19-07-13 17,2 14,9 20-07-13 17,4 14,0 21-07-13 22,8 21,8 22-07-13 23,3 22,4 23-07-13 27,5 23,3 24-07-13 23,2 20,1 25-07-13 18,5 16,6 26-07-13 21,8 16,7 27-07-13 17,2 14,6 28-07-13 13,5 11,1 29-07-13 16,5 14,5 30-07-13 13,6 12,9 31-07-13 17,9 12,1 01-08-13 16,0 13,3 02-08-13 22,7 25,7 03-08-13 13,8 11,6 04-08-13 17,0 13,7 05-08-13 18,8 15,7 06-08-13 13,2 12,3 07-08-13 11,6 10,5 08-08-13 13,9 10,6 09-08-13 17,4 15,4 10-08-13 11,8 11,9 11-08-13 15,0 11,9 12-08-13 12,5 8,0 13-08-13 13,5 13,8 14-08-13 13,2 12,0 15-08-13 19,2 16,6 16-08-13 19,7 13,9 17-08-13 12,9 10,2 18-08-13 14,4 15,6 19-08-13 15,5 11,2 20-08-13 16,7 15,0 21-08-13 23,8 19,5 22-08-13 26,2 20,5 23-08-13 26,9 21,6 24-08-13 26,2 23,6 25-08-13 23,8 27,7 26-08-13 17,7 13,8 27-08-13 19,0 15,4 28-08-13 20,0 16,4 29-08-13 22,0 17,0 30-08-13 23,4 23,9 31-08-13 16,9 17,1 01-09-13 18,3 15,8 02-09-13 22,6 18,8 03-09-13 18,8 16,1 04-09-13 20,8 14,9 05-09-13 26,5 24,7 PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 06-09-13 31,9 24,2 07-09-13 21,7 20,7 08-09-13 15,4 12,7 09-09-13 18,7 8,5 10-09-13 11,6 8,8 11-09-13 13,5 10,1 12-09-13 13,1 9,7 13-09-13 14,9 11,7 14-09-13 11,9 7,6 15-09-13 12,4 8,3 16-09-13 13,3 14,6 17-09-13 15,2 13,4 18-09-13 14,5 12,0 19-09-13 11,9 11,1 20-09-13 16,7 13,8 21-09-13 18,9 15,2 22-09-13 25,3 19,6 23-09-13-16,5 24-09-13 20,3 22,4 25-09-13 26,9 21,2 26-09-13 15,2 15,1 27-09-13 17,5 9,4 28-09-13 13,8 11,9 29-09-13 14,5 12,3 30-09-13 19,7 16,9 01-10-13 21,2 17,2 02-10-13 26,8 20,6 03-10-13 24,8 19,5 04-10-13 19,3 13,8 05-10-13 16,4 14,1 06-10-13 18,5 17,9 07-10-13 28,2 18,6 08-10-13 23,4 20,8 09-10-13 13,4 13,3 10-10-13 15,8 10,5 11-10-13 13,6 11,9 12-10-13 21,1 23,2 13-10-13 7,6 11,1 14-10-13 15,0 12,4 15-10-13 13,1 21,3 16-10-13 18,4 16,0 17-10-13 23,8 21,1 18-10-13 22,0 20,3 19-10-13 20,1 15,9 20-10-13 16,8 18,2 21-10-13 17,8 17,3 22-10-13 21,3 15,8 23-10-13 16,3 14,2 24-10-13 26,6 22,3 25-10-13 21,1 14,7 Pagina 36 van 41

PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 26-10-13 15,3 15,6 27-10-13 17,4 17,0 28-10-13 17,0 17,8 29-10-13 11,0 14,8 30-10-13 16,1 17,9 31-10-13 17,7 15,3 01-11-13 17,1 16,7 02-11-13 12,3 13,9 03-11-13 16,3 16,0 04-11-13 9,6 11,4 05-11-13 14,0 10,7 06-11-13 19,9 17,5 07-11-13 17,9 14,9 08-11-13 21,4 26,7 09-11-13 10,3 14,3 10-11-13 12,3 13,9 11-11-13 17,8 13,4 12-11-13 15,9 13,2 13-11-13 23,8 18,0 14-11-13 21,3 26,5 15-11-13 24,6 23,2 16-11-13 21,7 17,6 17-11-13 40,1 31,0 18-11-13 50,5 44,0 19-11-13 21,9 19,3 20-11-13 12,9 11,5 21-11-13 22,1 15,5 22-11-13 10,0 11,0 23-11-13 19,9 22,4 24-11-13 17,2 16,3 25-11-13 16,2 18,3 26-11-13 19,4 16,5 27-11-13 23,2 20,2 28-11-13 20,0 17,5 29-11-13 17,6 16,0 30-11-13 21,7 20,4 01-12-13 25,3 19,8 02-12-13 32,1 24,7 03-12-13 39,4 31,6 04-12-13 35,1 26,2 05-12-13 19,4 17,1 06-12-13 17,1 16,2 07-12-13 19,6 18,3 08-12-13 15,3 15,3 09-12-13 22,9 20,4 10-12-13 33,2 32,3 11-12-13 30,1 27,6 12-12-13 29,1 20,5 13-12-13 51,3 45,3 14-12-13 28,8 23,7 PM 10 547 549 datum ug/m 3 ug/m 3 15-12-13 17,8 15,9 16-12-13 17,1 17,0 17-12-13 16,8 14,2 18-12-13 20,1 18,3 19-12-13 21,5 18,9 20-12-13 24,7 21,4 21-12-13 12,7 12,7 22-12-13 12,7 14,6 23-12-13 15,0 13,5 24-12-13 10,4 10,3 25-12-13 14,2 16,7 26-12-13 16,1 17,6 27-12-13 11,4 10,8 28-12-13 13,8 17,0 29-12-13 16,9 16,2 30-12-13 11,8 13,5 31-12-13 18,8 18,4 Pagina 37 van 41

Bijlage 3 Daggemiddelde PM 2,5 concentraties 2013 IBP-stations 547 Johannes Geradtsweg, Hilversum: Verkeersbelast station. Pagina 38 van 41

PM 2,5 547 datum ug/m 3 01-01-13 16,1 02-01-13 8,1 03-01-13 14,5 04-01-13 15,5 05-01-13 18,1 06-01-13 17,2 07-01-13 21,8 08-01-13 20,6 09-01-13 16,2 10-01-13 5,3 11-01-13 10,4 12-01-13 19,9 13-01-13 19,0 14-01-13 24,8 15-01-13 25,2 16-01-13 33,0 17-01-13 47,1 18-01-13 31,9 19-01-13 24,6 20-01-13 25,4 21-01-13 49,4 22-01-13 36,9 23-01-13 45,5 24-01-13 24,3 25-01-13 34,6 26-01-13 31,5 27-01-13 13,5 28-01-13 6,5 29-01-13 6,4 30-01-13 2,5 31-01-13 6,7 01-02-13 8,2 02-02-13 3,1 03-02-13 5,1 04-02-13 8,7 05-02-13 4,7 06-02-13 8,8 07-02-13 3,0 08-02-13 7,3 09-02-13 10,1 10-02-13 18,2 11-02-13 19,7 12-02-13 29,1 13-02-13 17,1 14-02-13 36,1 15-02-13 19,9 16-02-13 16,2 17-02-13 21,1 18-02-13 28,6 19-02-13 27,2 PM 2,5 547 datum ug/m 3 20-02-13 9,5 21-02-13 7,9 22-02-13 14,2 23-02-13 25,4 24-02-13 15,8 25-02-13 33,2 26-02-13 44,2 27-02-13 28,2 28-02-13 26,6 01-03-13 7,9 02-03-13 7,8 03-03-13 9,6 04-03-13 17,6 05-03-13 20,9 06-03-13 27,1 07-03-13 46,4 08-03-13 60,6 09-03-13 13,5 10-03-13 16,1 11-03-13 7,2 12-03-13 7,0 13-03-13 9,9 14-03-13 8,0 15-03-13 16,9 16-03-13 12,0 17-03-13 11,0 18-03-13 15,2 19-03-13 49,0 20-03-13 22,4 21-03-13 14,6 22-03-13 21,6 23-03-13 14,2 24-03-13 6,5 25-03-13 12,3 26-03-13 12,5 27-03-13 17,0 28-03-13 33,2 29-03-13 45,1 30-03-13 30,5 31-03-13 15,4 01-04-13 15,6 02-04-13 8,9 03-04-13 16,9 04-04-13 19,1 05-04-13 13,2 06-04-13 13,5 07-04-13 12,8 08-04-13 17,7 09-04-13 26,5 10-04-13 40,2 PM 2,5 547 datum ug/m 3 11-04-13 36,8 12-04-13 17,5 13-04-13 15,3 14-04-13 6,8 15-04-13 11,4 16-04-13 14,2 17-04-13 11,5 18-04-13 7,2 19-04-13 6,8 20-04-13 5,1 21-04-13 10,8 22-04-13 24,3 23-04-13 13,8 24-04-13 17,5 25-04-13 21,0 26-04-13 15,4 27-04-13 3,1 28-04-13 7,0 29-04-13 9,5 30-04-13 8,5 01-05-13 9,0 02-05-13 9,4 03-05-13 16,6 04-05-13 12,6 05-05-13 10,5 06-05-13 16,4 07-05-13 19,4 08-05-13 29,2 09-05-13 10,0 10-05-13 7,2 11-05-13 7,0 12-05-13 5,4 13-05-13 7,5 14-05-13 7,1 15-05-13 7,7 16-05-13 11,1 17-05-13 8,4 18-05-13 8,4 19-05-13 16,7 20-05-13 13,2 21-05-13 8,4 22-05-13 3,9 23-05-13 2,4 24-05-13 6,7 25-05-13 6,6 26-05-13 5,4 27-05-13 6,7 28-05-13 10,1 29-05-13 13,3 30-05-13 21,5 Pagina 39 van 41

PM 2,5 547 datum ug/m 3 31-05-13 13,8 01-06-13 5,9 02-06-13 2,3 03-06-13 4,1 04-06-13 6,8 05-06-13 4,9 06-06-13 10,1 07-06-13 10,0 08-06-13 5,3 09-06-13 3,0 10-06-13 4,9 11-06-13 15,1 12-06-13 15,1 13-06-13 5,2 14-06-13 8,0 15-06-13 5,6 16-06-13 5,0 17-06-13 7,3 18-06-13 15,0 19-06-13 24,2 20-06-13 34,8 21-06-13 14,5 22-06-13 4,0 23-06-13 3,6 24-06-13 5,5 25-06-13 3,5 26-06-13 8,8 27-06-13 6,5 28-06-13 8,9 29-06-13 4,3 30-06-13 6,7 01-07-13 5,8 02-07-13 9,0 03-07-13 5,2 04-07-13 8,3 05-07-13 12,7 06-07-13 10,1 07-07-13 9,7 08-07-13 7,2 09-07-13 7,7 10-07-13 5,2 11-07-13 5,3 12-07-13 2,5 13-07-13 9,2 14-07-13 12,1 15-07-13 11,2 16-07-13 13,2 17-07-13 15,1 18-07-13 5,8 19-07-13 8,0 PM 2,5 547 datum ug/m 3 20-07-13 6,9 21-07-13 6,7 22-07-13 9,9 23-07-13 10,0 24-07-13 17,6 25-07-13 6,2 26-07-13-27-07-13 - 28-07-13-29-07-13 - 30-07-13-31-07-13 - 01-08-13-02-08-13 - 03-08-13-04-08-13 - 05-08-13-06-08-13 - 07-08-13-08-08-13 - 09-08-13-10-08-13 - 11-08-13-12-08-13 - 13-08-13-14-08-13 - 15-08-13-16-08-13 - 17-08-13 8,7 18-08-13 6,3 19-08-13 5,9 20-08-13 9,1 21-08-13 19,0 22-08-13 26,2 23-08-13 19,4 24-08-13 21,1 25-08-13 21,8 26-08-13 7,5 27-08-13 9,8 28-08-13 11,5 29-08-13 16,9 30-08-13 26,5 31-08-13 5,0 01-09-13 7,6 02-09-13 8,7 03-09-13 6,8 04-09-13 13,7 05-09-13 13,7 06-09-13 21,4 07-09-13 20,7 PM 2,5 547 datum ug/m 3 08-09-13 8,6 09-09-13 7,0 10-09-13 5,2 11-09-13 3,6 12-09-13 5,1 13-09-13 14,4 14-09-13 4,1 15-09-13 5,0 16-09-13 3,9 17-09-13 5,7 18-09-13 6,5 19-09-13 5,9 20-09-13 6,5 21-09-13 15,3 22-09-13 19,6 23-09-13 13,4 24-09-13 19,9 25-09-13 27,5 26-09-13 9,9 27-09-13 11,2 28-09-13 11,4 29-09-13 8,4 30-09-13 11,9 01-10-13 14,5 02-10-13 15,5 03-10-13 12,5 04-10-13 11,4 05-10-13 8,2 06-10-13 13,6 07-10-13 23,6 08-10-13 26,9 09-10-13 10,9 10-10-13 4,6 11-10-13 11,6 12-10-13 21,9 13-10-13 11,4 14-10-13 12,2 15-10-13 13,1 16-10-13 16,2 17-10-13 7,1 18-10-13 16,8 19-10-13 14,8 20-10-13 10,9 21-10-13 7,8 22-10-13 9,0 23-10-13 6,4 24-10-13 12,7 25-10-13 12,7 26-10-13 9,5 27-10-13 6,8 Pagina 40 van 41