Rapid Recovery Optimaal herstel na knieprothese Uitgebreide Informatiefolder voor patiënten Afdeling Orthopedie ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen EG jan 2016 1
Geachte heer, mevrouw, Welkom in ons ziekenhuis ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen. U heeft met uw orthopedisch chirurg gesproken over uw knieklachten. Samen heeft u geconcludeerd dat in verband met de geconstateerde artrose een knieprothese in het kniegewricht voor u de beste oplossing is. Uw specialist heeft u al geïnformeerd over het Rapid Recovery programma dat speciaal gericht is op optimaal herstel van de ingreep. Alle patiënten die een knieprothese krijgen doen mee met het Rapid Recovery programma. Nu u tot operatie besloten heeft, willen wij u met deze uitgebreide Rapid Recovery informatiefolder zoveel mogelijk voorbereiden op de komende ingreep en de herstelperiode daarna. Heeft u vragen, mist u informatie of is er iets niet duidelijk, dan kunt u altijd contact met ons opnemen, telefonisch of via e-mail. De contactgegevens vindt u verderop in deze folder. Wij hopen dat uw verblijf op afdeling orthopedie in ons ziekenhuis naar verwachting zal verlopen en wensen u een voorspoedig herstel toe. Namens alle medewerkers die betrokken zijn bij de zorg voor uw herstel. Orthopedisch Chirurgen Rapid Recovery ZorgSaam Drs. J. Beckers Drs. F. Cools Dr. M-P van de Kerkhove Drs. F. Nijman 2
Uitleg over knie artrose en knie prothese Het kniegewricht en artrose van de knie Het kniegewricht is een scharniergewricht dat de verbinding vormt tussen het dijbeen en het onderbeen. De knieschijf bevindt zich aan de voorzijde van dit scharnier in het verloop van het strekapparaat. Alle over elkaar bewegende oppervlakken zijn bedekt met een laag glad kraakbeen. Er is geen vast scharnier tussen bovenbeen en onderbeen, het gewricht krijgt zijn stabiliteit door de spieren, gewrichtsbanden aan binnen- en buitenzijde, en de kruisbanden (voorste en achterste kruisband) centraal in het gewricht. De binnen- en buitenmeniscus liggen tussen de kraakbeenoppervlakken van dijbeen en scheenbeen, als een schokdemper. Bij artrose van het kniegewricht treedt er slijtage van dit kraakbeen op. Daardoor vernauwt de gewrichtsspleet steeds meer. Er groeit ook extra bot aan de randen van het gewricht, een reactie van het lichaam om de toenemende druk op het kraakbeen zoveel mogelijk te verdelen. Het gevolg van dit alles is een toenemend pijnlijke, stijve knie, en dikwijls kromme knie.. Dit alles geeft beperking in het dagelijks functioneren. Er is vooral pijn bij het lopen, lange afstanden lopen wordt steeds moeilijker. Na verloop van tijd kunnen ook in rust pijnklachten ontstaan, kan nachtelijke pijn optreden en zal de noodzaak tot het gebruik van pijnstillers groter worden. Soms treden er ook doorzakklachten op. Het kan zijn dat u nog enige tijd moet wachten voordat u geopereerd wordt. Als u veel klachten heeft kunnen onderstaande maatregelen u helpen: laag belast bewegen (zoals fietsen en zwemmen) wordt beter verdragen dan zwaar belast bewegen (zoals lopen). Het is belangrijk om de spieren rond de knie in goede conditie te houden. Fysiotherapie kan hierbij een ondersteuning zijn; een hulpmiddel bij het lopen (een stok of kruk) zorgt er voor dat de knie minder wordt belast. U zal minder pijn hebben en verder kunnen lopen; paracetamol is een prima pijnstiller bij artrose. Als niet-operatieve middelen onvoldoende zijn en de klachten het dagelijks leven teveel beheersen is een knieprothese (kunstknie) een mogelijk alternatief. 3
Wat is een totale knieprothese? Bij een totale knieprothese wordt het gewrichtsoppervlak vervangen door metaal. Met behulp van speciale instrumenten wordt het bot aangepast aan de vorm van de prothese. De verankering aan het bot van de metalen delen gebeurt door middel van speciaal botcement. Deze wordt aangebracht als een pasta, gevolgd door de prothesecomponenten, waarna het cement uithardt na een tiental minuten. Tussen de metalen componenten wordt een kunststof (polyethyleen) schijf geplaatst, zodat de knie soepel kan bewegen. Een knieschijfprothese wordt niet standaard geplaatst. Dit is maar zelden nodig.. Totale knie prothese Meestal is een totale knieprothese noodzakelijk. Indien de slijtage echter alleen aan de binnenzijde van de knie is gelokaliseerd, kan in overleg met uw orthopedisch chirurg gekozen worden voor een halve knieprothese waarbij enkel de binnenzijde van het gewricht wordt vervangen. De knie moet minder ver worden opengemaakt en er wordt minder bot weggenomen. Een halve knieprothese buigt meestal ook iets verder, al is dit geen zekerheid. De levensduur van een halve knieprothese en een totale knieprothese zijn vergelijkbaar. Uw arts kan u uitleggen of u er een geschikte kandidaat voor bent. Halve (hemi) knie prothese Wij maken gebruik van prothesen waarvan de resultaten op lange termijn uitstekend zijn. Wetenschappelijk onderzoek heeft dit aangetoond. Uw orthopedisch chirurg heeft ruim ervaring met dit type prothesen. De operatie duurt ongeveer één tot anderhalf uur. 4
Wat mag u verwachten van een knieprothese? Na het plaatsen van een knieprothese is de oorspronkelijke pijn vaak verdwenen of in ieder geval veel minder geworden. Een knieprothese buigt gemiddeld 110 tot 120 graden. Dit is minder dan een normale knie, die tot 140 graden buigt. Dit is een gemiddelde; er zijn patiënten die verder kunnen buigen maar ook patiënten die niet zo ver kunnen komen. Fietsen is meestal mogelijk. Hoe goed u uw knie na de operatie kan buigen, hangt samen met de beweeglijkheid voor de operatie. Dit is een goede voorspeller, maar geeft géén zekerheid. Na een knieprothese plaatsing verdwijnen meestal niet alle klachten maar worden wel veel minder. 10% van de patiënten vinden na verloop van tijd dat hun knieprothese zelfs aanvoelt als hun eigen knie. De grote meerderheid is goed geholpen en tevreden over het resultaat. Op de knie knielen kan geen kwaad maar dat vinden de meeste mensen wel onaangenaam. Het kunststof in de prothese geeft soms een klikkend geluid. Als uw been krom is geworden door slijtage van de knie wordt dit door de operatie weer gecorrigeerd. Uw been wordt niet langer noch korter door de operatie. Complicaties Hoewel de kans op complicaties heel beperkt is heeft elke operatie risico op complicaties. Tot de beschreven complicaties behoren : langdurige wondlekkage; infectie van de prothese; beschadiging van een bloedvat; beschadiging van een zenuw (door manipulatie, nabloeding met druk op de zenuw, of overrekking). Dit kan aanleiding geven tot een meestal tijdelijke zenuwuitval met gestoorde spierfunctie en gevoelsstoornis; veneuze trombose (bloedstolsel in de kuitader); longembolie (bloedstolsel); bloeding in de knie; barst of breuk in het bovenbeen of scheenbeen; onvoldoende fixatie van de prothese; op lange termijn slijtage of loslating van de prothese-onderdelen. De prothese kan dan eventueel vervangen worden (revisie-ingreep). Het resultaat is meestal minder goed dan na de eerste knieprothese, met name de bewegelijkheid neemt af. De kwaliteitsprothese die wij gebruiken blijkt echter in de praktijk nagenoeg niet te slijten. Revisie is meestal alleen nodig in geval van infectie van de prothese. Om het risico op deze complicaties tot een minimum te beperken wordt een aantal voorzorgsmaatregelen genomen: U krijgt voor en na de ingreep antibiotica, ook als er geen infectie aanwezig is. Dit gebeurt preventief; U krijgt een antistolling middel om het risico op trombose en longembolie zo klein mogelijk te maken tot twee weken na de operatie; Bepaalde patiënten lopen meer risico op complicaties : suikerpatiënten (diabetes mellitus); patiënten die bepaalde medicijnen nemen (immunosuppressiva); patiënten met een verminderde afweer; patiënten die roken; patiënten met overgewicht; patiënten met een chronische gebitsontsteking; patiënten die vaak wondjes hebben. Het is duidelijk dat uzelf deze laatste 4 risicofactoren het meeste kunt beïnvloeden. 5
Wat is Rapid Recovery? Rapid Recovery is een programma dat er op gericht is om zo snel mogelijk na de operatie te werken aan uw herstel waardoor u weer snel op de been bent. Hierdoor ondervindt u minder achteruitgang in conditie en is er minder kans op complicaties. Rapid Recovery is bewezen werkzaam en veilig en streeft naar betere zorg waarbij u als patiënt actief betrokken wordt. Alle patiënten die een knieprothese krijgen zijn geschikt om deel te nemen aan het programma. De bouwstenen van het Rapid Recovery: Goede pijnstilling Iedere operatie brengt ongemakken met zich mee, pijn is daar een van. Om de pijn voor u beheersbaar te maken start u op de dag van opname, al voor de operatie, met het innemen van pijnstillers. Dit is belangrijk. Ook na de operatie krijgt u op gezette tijden pijnstillers. Door het regelmatig innemen van pijnstillers (ook al heeft u op dat moment geen pijn) blijft u de pijn voor. Een tablet die u inneemt als de pijn niet meer acceptabel is werkt per definitie minder goed. Enige mate van ongemak na de operatie zal blijven maar de pijn moet acceptabel zijn. De ingreep vindt plaats via een ruggenprik en tijdens de operatie spuit de orthopedisch chirurg een plaatselijke verdovingsvloeistof in de knie. De ruggenprik is kort na de operatie uitgewerkt maar de plaatselijke verdoving blijft langer werkzaam; hierdoor kan vrijwel direct na de operatie worden gestart met bewegen en mobiliseren. Mocht u na de operatie teveel pijn hebben laat het dan weten aan de verpleegkundige of de orthopedisch chirurg. De pijn medicatie kan dan zo nodig worden bijgestuurd. Snelle mobilisatie Het programma is gericht op een veilige en snelle mobilisatie die binnen enkele uren start na de operatie als u weer op de afdeling bent. De dag van de operatie komt u namelijk al even uit bed om enkele pasjes te lopen met de fysiotherapeut en/of verpleegkundige. Dit is belangrijk voor u, hoe sneller u weer ter been bent, hoe sneller u weer in de conditie van voor de ingreep zult zijn. Zelfstandig functioneren U wordt vanaf de eerste dag aangespoord zoveel mogelijk zelfstandig te functioneren. De verpleegkundige en/of fysiotherapeut kan u daarbij helpen, maar u bent zelf de regisseur van uw herstel. Op deze manier kunt u uw dagelijkse activiteiten snel weer oppakken. De bedoeling is dat u na de operatie de draad weer zo snel mogelijk oppakt. In principe zijn er geen beperkingen. Uw moet zich veilig voelen en belangrijk is dat u goed naar uw knie luistert. Wij adviseren om enige tijd te lopen met krukken. Echter, u bepaalt zelf wanneer u de krukken niet meer gebruikt. Daar krukken niet meer worden vergoed door de zorgverzekeraar adviseren wij een paar krukken te lenen of aan te schaffen en deze mee te nemen voor na de operatie. Enkele uren na de operatie zal u op de afdeling orthopedie met behulp van de fysiotherapeut en/of verpleegkundige uit bed geholpen worden en loopt u al een paar stappen in uw kamer. De volgende dag wordt dit verder uitgebreid en mag u onder begeleiding, of zelfstandig, lopen op de gang. De fysiotherapeut zal u adviezen geven ter ondersteuning van uw optimaal herstel. Het is aan te raden de oefeningen regelmatig uit te voeren. Dit om de spieren aan te sterken en de functie van de knie te verbeteren. De oefeningen zijn terug te vinden in deze informatiefolder. 6
Beperkingen worden geminimaliseerd U bent niet ziek, u ondergaat alleen een gewrichtsvervangende operatie. Uiteraard is rust belangrijk, maar met een pyjama aan in bed blijven liggen zal uw herstel niet bevorderen. Trek daarom gemakkelijke kleding aan en probeer gedurende de dag actief te zijn. Na uw knieoperatie mag u belast lopen. Oefeningen worden zo snel mogelijk gestart en zijn intensief. Ontslagcriteria Na de operatie is alles gericht op een vlot herstel. Alhoewel het prima verblijven is in het ziekenhuis bent u thuis, in uw eigen omgeving, het beste af. U kunt ontslagen worden uit het ziekenhuis als u de onderstaande ontslagcriteria behaald heeft: 1. zelfstandig in en uit bed kunnen komen; 2. zelfstandig naar het toilet kunnen; 3. zelfstandig 30 meter lopen met of zonder hulp middel; 4. zelfstandig een op- en afstapje kunnen doen; 5. ADL zelfstandig (persoonlijke verzorging, aan- en uitkleden); 6. pijn moet aanvaardbaar zijn. Dagelijks zal dit meerdere malen worden geëvalueerd. Zo kan het zijn dat u s morgens de ontslagcriteria nog niet heeft behaald maar in de middag wel, en dus naar huis mag. Zorg ervoor dat vanaf de eerste dag na de operatie er iemand beschikbaar is om u mee naar huis te nemen. Zowel de verpleging, fysiotherapeut als uw orthopeed zullen u ondersteunen deze ontslagcriteria te halen. De belangrijkste in deze bent u zelf. Er wordt dan ook van u (en mensen om u heen) een actieve houding verwacht voor uw optimale herstel. Doorgaans worden de ontslagcriteria bereikt op de tweede dag na de operatie maar het kan ook eerder. Bij ontslag kan, indien nodig, thuiszorg geregeld worden door de transferverpleegkundige. Indien u na de ziekenhuisopname nog onvoldoende hersteld bent of als u het nog niet ziet zitten om met behulp van thuiszorg in eigen huis de draad weer op te pakken kan u nog tijdelijk aansterken in ZorgSaamPension in het Antoniusziekenhuis in Oostburg. Een verblijf in dit pension kan met en zonder indicatie; de kosten hiervoor zijn afhankelijk van de indicatie; afhankelijk van uw zorgverzekering worden de kosten van de opname vergoed. Informeer hiervoor dus bij uw zorgverzekeraar. meer informatie: www.zorgsaam.org/zorgsaampension 7
Wat gebeurt er voor de operatie? Preoperatief traject Rapid Recovery: U krijgt een afspraak voor het zogenaamde preoperatief traject Rapid Recovery enkele weken voor uw ingreep. Op deze dag worden alle voorbereidingen voor uw operatie getroffen. Alle benodigde gegevens over uzelf worden hier verzameld. U krijgt ook alle noodzakelijke informatie. We streven er naar om alle voorbereidingen zoveel mogelijk op deze dag te laten plaatsvinden zodat u voor de operatie maar een keer naar het ziekenhuis hoeft te komen. In een enkel geval kan het zijn dat bij het preoperatief onderzoek blijkt dat verdere onderzoeken noodzakelijk zijn (hart, longen, ). Mogelijk wordt de operatie hierdoor uitgesteld. Wat neemt u mee naar het pre operatief spreekuur? een actueel medicatie overzicht van uw eigen apotheek; uw afsprakenkaart van het ziekenhuis; de ingevulde vragenlijst oriënterende vragenlijst algemene gezondheidstoestand t.b.v. de afdeling anesthesie (deze heeft u op de poli orthopedie meegekregen) naam en telefoonnummer van uw contactpersoon; indien gewenst een lijst met vragen die u wilt stellen. Wat vindt er plaats tijdens het preoperatief onderzoek Bezoek ASP (Apotheek Service Punt) De apothekersassistent inventariseert samen met u de door u gebruikte medicatie. Bezoek aan anesthesie medewerker U krijgt een gesprek met een anesthesie medewerker of anesthesist. Zij verzamelen informatie over uw gezondheid. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van uw medisch dossier en de uitslagen van eventuele onderzoeken, zoals bijvoorbeeld bepalingen van het bloed, ECG (hartfilmpje) en röntgenopnamen van het hart en de longen. De uitgebreidheid van de onderzoeken wordt bepaald door uw leeftijd en lichamelijke conditie en de aard van de operatie. Uw medicijnlijst wordt nagekeken en er worden zo nodig afspraken gemaakt over het gebruik van uw medicijnen rondom de operatie. U krijgt uitleg en advies over de anesthesietechniek. Deze zal meestal bestaan uit een ruggenprik (spinaal anesthesie) gegeven door de anesthesist en een lokale verdoving welke tijdens de operatie wordt ingespoten door de orthopedisch chirurg. Bezoek bij de orthopedisch verpleegkundige De orthopedisch verpleegkundige zal u informeren wat er rondom de operatie en tijdens het verblijf op de verpleegafdeling orthopedie gaat gebeuren. De ontslagcriteria zullen worden besproken. De orthopedisch verpleegkundige zal met u bespreken hoe het gaat na het ontslag uit het ziekenhuis. Vrijwel alle mensen zullen weer terugkeren naar hun woonsituatie van voor de operatie. Dit geldt ook voor mensen die alleen wonen. 8
Bezoek bij de fysiotherapeut De fysiotherapeut zal u adviezen geven hoe u zich het beste kan voorbereiden op de operatie. Tevens krijgt u adviezen over het fysiotherapie traject direct na de operatie en verdere revalidatie thuis. Ook zal met u de revalidatie doelstelling worden besproken en de ontslagcriteria zullen nogmaals worden besproken. Bloedonderzoek Voorafgaand aan de operatie is het noodzakelijk om bloedonderzoek te laten verrichten. Indien er op een later tijdstip nogmaals bloedonderzoek gedaan moet worden krijgt u hiervoor een aanvraagformulier mee. We proberen bloed afnamen tot een minimum te beperken. Wel of niet reanimeren? We gaan er van uit dat eenieder die een geplande knieprothese operatie ondergaat bij een eventuele hartstilstand wordt gereanimeerd. Indien u van mening bent niet gereanimeerd te willen worden kunt u dit kenbaar maken aan uw behandelend orthopeed tijdens het polibezoek, tijdens het preoperatief spreekuur of bij opname op de verpleegafdeling. 9
Voorbereidingen thuis Voor de opname in het ziekenhuis is het verstandig enkele voorbereidingen te treffen. Sommige van deze voorbereidingen kunt u enkele weken van tevoren al regelen, andere zijn de dag vóór -, of van de opname/operatie. Voorbereidingen enkele weken tevoren Zelf regelen: hulpmiddelen Wij adviseren u de volgende hulpmiddelen vóór uw opname in huis te halen en mee te nemen naar het ziekenhuis tijdens uw opname: krukken; eventueel lange schoenlepel. Elleboogkrukken kunnen aangekocht worden bij afdeling fysiotherapie in het ziekenhuis locatie de Honte in Terneuzen of bij de thuiszorgwinkel. In de thuiszorgwinkel zijn ook andere hulpmiddelen verkrijgbaar. (in regio Zeeuws Vlaanderen: Welzorg Axel 0115-530044) Zelf regelen: hulp in huis Na ontslag uit het ziekenhuis kan het soms lastig zijn om bijvoorbeeld zelf te koken en boodschappen te doen en kan het inschakelen van mantelzorg een oplossing zijn. In sommige gevallen kan tijdelijke thuiszorg een oplossing zijn; dit kan geregeld worden door de transferverpleegkundige voordat u weer naar huis gaat. Tandarts Als u problemen heeft met uw tanden en kiezen, moet u in verband met infectierisico ruim voor de operatie uw gebit door uw tandarts laten nakijken en eventueel laten saneren. Meld uw tandarts dat u een knieprothese operatie zal gaan krijgen. In de zes weken voorafgaand aan de operatie mogen er geen tandheelkundige ingrepen plaatsvinden. Tevens adviseren we na de operatie bij tandheelkundige ingrepen uw tandarts van uw knie prothese op de hoogte te stellen. Het eerste jaar na plaatsing van de prothese adviseren we een antibioticum te nemen voor de tandheelkundige ingreep. Het advies is een uur voor de tandheelkundige ingreep 1000 mg amoxicilline in te nemen. Het recept hiervoor kunt u via de huisarts regelen. Pedicure Kleine wondjes die door pedicurebehandeling kunnen ontstaan geven een verhoogde kans op infecties bij uw operatie. Als u uw voeten door de pedicure laat verzorgen kunt u dit het beste ruim voor uw ziekenhuisopname doen (tot twee weken vóór de operatie, daarna niet meer). Wanneer u geen pedicure heeft knip dan zelf de nagels tot twee weken voor de operatie, daarna niet meer. Ontharen Als ontharen noodzakelijk is gebeurt dit in het ziekenhuis en met een tondeuse. Wij vragen u, om minimaal een week voor de operatie, niet meer zelf in en rondom het operatiegebied te ontharen. Dit om te voorkomen dat er wondjes in het operatiegebied ontstaan. 10
Voorbereidingen de dag voor opname Ziek geweest? wondje? Bent u ziek (geweest) of heeft u een wond(je)? Meld dit tijdig aan de orthopedisch verpleegkundige zodat overlegd kan worden met de orthopedisch chirurg of de operatie door kan gaan. De bedoeling is om de risico s op infectie zo klein mogelijk te houden. Nuchter Tijdens het preoperatief spreekuur heeft u informatie gekregen over nuchter blijven voor de operatie (zie ook brochure anesthesie ). Vanaf het afgesproken tijdstip eet, drinkt en rookt u niet meer. Huidverzorging en nagellak Het te opereren huidgebied mag u twee dagen voor de operatie niet insmeren met zalf of huidcrème. Nagellak op de nagels van handen en voeten is niet toegestaan. Onder andere aan de natuurlijke kleur van de nagels kan de anesthesioloog tijdens de operatie zien hoe het met u gesteld is. Douche, schoon bed Neem de avond voor de operatie een douche; ga vervolgens slapen in een schoon bed. Dit verkleint het risico van infectie na de operatie. De dag van de opname Neem de ochtend van de operatie een douche. Meenemen naar het ziekenhuis Een geldig legitimatiebewijs (paspoort, rijbewijs of identiteitskaart); Uw afsprakenkaart van het ziekenhuis; De polis of het pasje van uw ziektekostenverzekering; Uw medicijnen, als u medicijnen (ook homeopathische) gebruikt, is het belangrijk dat u die meeneemt in de originele verpakking. Wij weten dan precies wat u inneemt. Vergeet u niet dat u sommige medicijnen niet mag gebruiken in verband met uw operatie? Dit volgens de afspraken die u met de anesthesioloog en orthopedisch chirurg heeft gemaakt; Nachtkleding: Buiten nachtkleding is het verstandig om ook een kamerjas mee te nemen en gemakkelijke kleding om te dragen als u overdag uit bed bent. Let op: neem geen nieuw nachtgoed/ondergoed mee. Door eventuele wondlekkage kunnen er vlekken op komen; Toiletartikelen: zeep, tandenborstel, tandpasta, kam, shampoo, etc.; Goede ruime schoenen met een goede grip waarin u sokken kunt dragen en waarop u goed kunt lopen. Het beste zijn reeds ingelopen instappers (schoenen zonder veters of rits) of schoenen met elastische veters. Uw voet kan na de operatie iets dikker zijn dan normaal; neem daarom geen nieuwe schoenen mee. Neem géén slippers (Birkenstocks zijn evt. wel toegestaan) of pantoffels mee; Als u steunkousen draagt neem dan de kousen en uw aantrek hulp mee naar het ziekenhuis; Krukken of ander loophulpmiddel; Eventueel lange schoenlepel; Neem niet onnodig waardevolle spullen mee (veel geld, sieraden, mobiele telefoon enz.) Indien u uw mobiele telefoon meeneemt moet deze op de afdeling op stil of trilstand staan, dit om overlast bij andere patiënten te voorkomen. 11
Kennismaking met de verpleegafdeling afdeling C1 U wordt opgenomen op de verpleegafdeling orthopedie C1 voor de knieoperatie. Ter kennismaking kunt u hieronder enige informatie lezen over de afdeling. Organisatie op de afdeling Op afdeling C1 liggen patiënten die zijn opgenomen voor de orthopeden (en soms voor andere specialisten). Behalve de zorgcoördinator werken er gediplomeerd verpleegkundigen en leerling verpleegkundigen.. De leiding van de afdeling Het afdelingshoofd is verantwoordelijk voor het algemeen afdelingsbeleid. De zorgcoördinator is verantwoordelijk voor de dagelijkse zorgverlening op C1. De leidinggevenden zijn aanwezig van maandag tot en met vrijdag tussen 8.00 en 16.30 uur. Bezoektijd: tussen 10 uur tot 20 uur Meer informatie over de verpleegafdeling C1 is terug te vinden op de website: http://www.zorgsaam.org/verpleegafdelingen/verpleegafdeling-c1 Informatie over de opname op de verpleegafdeling: Melden/ontvangst U wordt opgenomen op de dag van de operatie. U meldt zich aan, eventueel onder begeleiding van een gastvrouw, bij de balie van de verpleegafdeling C1. Een verpleegkundige begeleidt u naar uw kamer en zal het opnamegesprek doen. Voor de operatie Wij vragen u kort voor de operatie om nog een keer naar het toilet te gaan omdat het van belang is dat uw blaas leeg is. Daarna wordt u gevraagd zich om te kleden en krijgt u de medicatie die de anesthesioloog heeft voorgeschreven. U mag geen make-up of nagellak op hebben. Sieraden, piercings, en horloge moeten afgedaan worden. Bril, lenzen, gehoorapparaat en gebitsprothese mag u wél inhouden. Het tijdstip waarop u aan de beurt bent kan de orthopedisch chirurg noch de verpleegkundige exact zeggen. Voorgaande operaties duren soms korter en soms langer dan verwacht en er kan altijd een spoedoperatie tussendoor komen. Hierdoor kan uw operatie soms later plaatsvinden dan aanvankelijk de bedoeling was. Als u aan de beurt bent wordt u in bed naar de operatieafdeling gebracht. 12
Na de operatie: Wanneer u weer goed aanspreekbaar bent, uw vitale functies stabiel zijn en wanneer de pijn onder controle is, wordt u van de operatieafdeling opgehaald door de verpleegkundige van de afdeling. Weer terug op de afdeling Contactpersoon Wanneer u terug op de afdeling bent kunt u, indien gewenst, contact opnemen met uw contactpersoon. Eventueel kan dit ook door de verpleegkundige gedaan worden. Pijn/misselijkheid Op de afdeling houden wij u goed in de gaten. Dit doen wij door uw bloeddruk te meten, u te blijven vragen of u pijn heeft of misselijk bent. Zodra u misselijk bent of u vindt dat de pijn te erg wordt moet u dit zo snel mogelijk aangeven. Het blijft mogelijk dat u pijn heeft na de operatie maar dit is goed te bestrijden met medicijnen. Infuus met antibiotica U heeft een infuus in de arm. Via dit infuus wordt vocht en preventief antibiotica gegeven. Het infuus wordt zo snel mogelijk verwijderd. Blaaskatheter Kort voor de operatie vragen wij u om nog een keer naar het toilet te gaan. In principe krijgt u geen blaaskatheter. Dit betekent wel dat de vulling van uw blaas na de operatie in de gaten moet worden gehouden door de verpleegkundige. Als u niet kunt plassen en de blaas raakt te vol dan kan dit betekenen dat u eenmalig gekatheteriseerd moet worden. Als u daarna nog niet staat bent om te plassen wordt er alsnog een blaaskatheter geplaatst, die enige tijd blijft zitten, om te voorkomen dat uw blaas te vol raakt. Starten met mobiliseren Binnen enkele uren na de operatie komt u onder begeleiding van de fysiotherapeut en/of verpleegkundige uit bed. Als u niet misselijk of duizelig bent en de pijn is onder controle dan gaat u de dag van de operatie de eerste stapjes lopen. De volgende dag wordt dit onder begeleiding verder uitgebreid. Zodra het goed gaat kunt u dit zelfstandig doen. Een enkele keer komt het voor dat u de dag van de operatie niet kan starten met mobiliseren. In dat geval start u de volgende ochtend onder begeleiding van de fysiotherapeut en/of verpleegkundige. Dit heeft geen nadelige gevolgen voor het verdere herstel. Dagelijkse verzorging Naast de begeleiding bij het lopen ondersteunt de verpleegkundige u bij de dagelijkse verzorging. Wij streven ernaar dat u uw zelfstandigheid zo veel mogelijk behoudt. En dat u zo snel mogelijk alles zelf weer gaat doen. Toilet bezoek We streven er naar dat u zo snel mogelijk zelfstandig naar het toilet kunt. In het begin zal u zo nodig worden begeleid door de verpleegkundige. Douchen U mag weer douchen als de hechtingen verwijderd zijn en de wond droog is. Het douchen met een wond met hechtingen vergroot de kans op infectie en maakt de wond week. 13
Wondcontrole/pleister De bruine wondpleister blijft in principe zitten tot de eerste controle ongeveer twee weken na de operatie. Mocht er aanleiding toe zijn dan wordt het wondgebied voor ontslag alsnog geïnspecteerd. Wanneer de wond fors lekt tekent de verpleegkundige op de pleister de wondlekkage af zodat gecontroleerd kan worden of de lekkage zich uitbreidt. Zo nodig wordt de pleister vervangen. Wanneer u begint met lopen kan de wond wat meer lekken. Dit is normaal. Oedeemvorming Wij zien vaak dat de knie en ook de enkel van het geopereerde been zwelt door vochtophoping (oedeemvorming). De zwelling kan ook toenemen na zwaarder belasten. Ook kan de knie warm aanvoelen en rood worden; dit is een normaal proces. De zwelling trekt langzaam weg in de komende maanden. Tip bij zwelling: leg het been wat hoger (enkel hoger dan de knie) Injecties tegen trombose Tijdens de opname start u met Fraxiparine injecties. Dit zijn injecties tegen trombose. U gaat leren deze bij uzelf te injecteren. Wanneer u hier tegenop ziet, bespreek dit dan met de verpleegkundige. Pijnbestrijding na de operatie Het is belangrijk dat u na de operatie zo min mogelijk last heeft van pijn. Als u tijdens de eerste dagen na uw operatie (postoperatief) een goede pijnbehandeling krijgt, dan herstelt u beter. Doordat u pijn ervaart kunt u na de operatie niet goed doorademen, hoesten en bewegen. Dit komt uw genezing niet ten goede. Wij streven er daarom naar om u, met een goede pijnbestrijding, constant vrijwel pijnvrij te houden, zonder pieken en dalen. Reeds vóór de operatie wordt gestart met het innemen van pijnmedicatie op vaste tijden met als doel een basis te leggen voor de periode na de operatie. Neem de voorgeschreven pijnmedicatie dan ook op gezette tijden in ook al heeft u geen pijn. 14
Ontslag: U dient gedurende twee weken een antistollingsmiddel te gebruiken om het risico op trombose zo klein mogelijk te houden door middel van een eenvoudige injectie in de buik of het bovenbeen. Dit wordt u aangeleerd tijdens de opname in het ziekenhuis zodat u dit zelf, of eventueel door een mantelzorger, makkelijk kunt doen. U krijgt een recept mee voor dit antistollingsmiddel voor twee weken. Tevens krijgt u een recept mee voor de pijnstilling voor twee weken. Mocht u daarna nog pijn hebben dan is paracetamol meestal afdoende (tot 4x daags 2 tabletten van 500 mg). De bruine wondpleister mag u laten zitten tot de eerste controle ongeveer twee weken na de operatie. Indien de pleister niet meer functioneel (als hij gaat lekken) is mag u deze vervangen door een witte pleister die u meekrijgt als u weer naar huis gaat. Duur en frequentie fysiotherapie na ontslag uit het ziekenhuis wordt individueel bepaald. Oefeningen voor thuis worden verstrekt door afdeling fysiotherapie en zijn tevens terug te vinden in deze informatiefolder. Tijdens de eerste polikliniekcontrole, ongeveer twee weken na de operatie, worden de hechtingen verwijderd en wordt de wond gecontroleerd door de orthopedisch consulent en zo nodig kan de wond alsnog geïnspecteerd worden door de orthopedisch chirurg. De controleafspraak bij uw orthopedisch chirurg vindt doorgaans plaats zes weken na de operatie. Deze afspraak wordt ook op de verpleegafdeling geregeld voordat u met ontslag gaat Tip: Indien vervoer naar de auto met een rolstoel plaats vindt is het handig om een rolstoel bij de ingang van het ziekenhuis mee te nemen naar de verpleegafdeling. Bij vragen of problemen thuis (bijvoorbeeld ernstige roodheid, (toename van) wondlekkage, zwelling, pijn, een aanhoudend kloppend gevoel, tintelingen in de voet/tenen of koorts (boven 38,5) adviseren wij u telefonisch contact op te nemen met de orthopedisch verpleegkundige (tussen 08.00 en 16.30 uur) Tel: 0115-68 82 95 Bij afwezigheid van de orthopedisch verpleegkundige: Zorgcoördinator afdeling Orthopedie 0115-68 84 66. In noodgevallen buiten kantooruren: Verpleegafdeling Orthopedie 0115 68 86 05 15
Wat als u weer thuis bent? Tijdens het verblijf op de afdeling heeft u voldoende zelfstandigheid opgebouwd om thuis het normale leven weer te hervatten. Sommige zaken zullen in het begin nog wat lastig zijn. Het hervatten van de dagelijkse activiteiten is echter een goede oefening! Eenmaal weer thuis heeft u fysiotherapie nodig waarbij de meeste aandacht gaat naar het buigen en strekken van de knie. Het is belangrijk dat deze beweeglijkheid snel wordt herwonnen voordat littekenvorming in het kapsel deze beweging tegenhoudt. Tot zes weken na de operatie bent u daar intensief mee bezig. Na de operatie bent u snel van de typische artrosepijn af. De meeste patiënten voelen zich binnen zes weken beter dan voor de ingreep. Dit is echter niet het eindresultaat. De totale herstelperiode na een knieprothese neemt zes maanden tot een jaar in beslag. Zolang duurt het voordat de weefsels en spieren rond de prothese weer hersteld zijn. Het been kan nog enige tijd opgezwollen zijn, warm aanvoelen of roodheid vertonen, dit is normaal. Veel patiënten geven aan dat de eerste passen na het opstaan uit bed, of na langere tijd zitten, soms moeizaam zijn. Autorijden is meestal weer mogelijk na vier tot zes weken; dit is ook afhankelijk van de voorwaarden die uw zorgverzekeraar stelt. Wij adviseren u enige tijd te lopen met krukken. Echter, u bepaalt zelf wanneer u de krukken niet meer gebruikt. Indien u zich veilig voelt en stabiel loopt kunt u met 1 kruk of zonder krukken lopen. Fietsen kan na zes weken indien u zich daar veilig genoeg bij voelt. Heeft u een hometrainer, dan kan daar thuis al snel op geoefend worden. Neem de voorgeschreven pijnmedicatie op gezette tijden in, ook al heeft u geen pijn. Bij vragen of problemen thuis (bijvoorbeeld ernstige roodheid, (toename van) wondlekkage, zwelling, pijn, een aanhoudend kloppend gevoel, tintelingen in de voet/tenen of koorts (boven 38,5) adviseren wij u telefonisch contact op te nemen met de orthopedisch verpleegkundige (tussen 08.00 en 16.30 uur) Tel: 0115-68 82 95 Bij afwezigheid van de orthopedisch verpleegkundige: Zorgcoördinator afdeling Orthopedie 0115-68 84 66. In noodgevallen buiten kantooruren: Verpleegafdeling Orthopedie 0115 68 86 05 16
Vaak gestelde vragen na het plaatsen van een totale knieprothese 1. Hoe mag ik slapen? U kunt zowel op uw rug of zij slapen. Als u op uw rug slaapt is het advies om geen kussen onder de geopereerde knie te leggen. Als u op uw zij ligt kan het prettig zijn om een kussen tussen de knieën te leggen. 2. Hoe lang zal mijn knie pijnlijk blijven? De pijn na het plaatsen van een knieprothese wordt geleidelijk aan minder, beginnend ongeveer een maand na de operatie. Drie tot vier maanden na de operatie treedt een aanzienlijke verbetering op. Soms voelt men een doffe pijn na lange wandelingen; dit gevoel kan optreden tot ongeveer 12 maanden na de operatie. 'Startpijn' (pijn bij de eerste paar stappen na het opstaan) kan nog een poosje aanhouden. Dit pijnlijke gevoel verbetert zonder behandeling. Het betekent niet dat de prothese niet goed functioneert of loszit. Dit is overigens per persoon verschillend. 3. Hoe lang blijft mijn knie dik? De knie en de enkel kunnen dik worden, dit is normaal. Het dik worden vermindert door dagelijks een uur 's morgens en een uur 's avonds de benen hoog te leggen. De zwelling is over het algemeen 's avonds het grootst en neemt af wanneer u goed de oefeningen blijft doen. Een knie met een prothese kan zeker een jaar dikker blijven ten opzichte van de niet geopereerde knie. 4. Hoe vaak moet ik thuis oefenen en hoe weet ik dat ik teveel geoefend heb? Verdeeld over de dag drie tot vijf oefenmomenten: oefeningen doen als u zit, ligt of staat, vooral het strekken en buigen van de knie is belangrijk. Voer de oefeningen serieus uit, maar overdrijf het niet! 5. Wanneer mag ik weer gaan autorijden? Autorijden is een individuele aangelegenheid. Als u voldoende controle heeft over uw geopereerde been, kunt u na vier tot zes weken weer gaan autorijden. Het is niet verstandig om te rijden wanneer u nog pijnmedicatie slikt. Raadpleeg ook de polisvoorwaarden van uw verzekeringsmaatschappij. Meerijden kan natuurlijk wel. Dan is het praktisch dat de bijrijder stoel maximaal naar achteren wordt gezet en de leuning iets achterover. Door een plasticzak op de zitting te leggen draait u makkelijker in en uit de auto, tijdens de reis blijft u daar gewoon op zitten. Help uw been met uw handen mee de auto in/uit te draaien 6. Wanneer mag ik weer gaan fietsen? Wanneer uw knie functie voldoende is om de trappers van de fiets rond te trappen en wanneer u het aan kunt en durft mag u weer fietsen. Aan te bevelen is dat u eerst probeert te fietsen op een hometrainer. Gaat dit goed dan mag u de fiets gebruiken. Wees verstandig. Dit is individueel verschillend. Overleg hierover zo nodig, met uw fysiotherapeut of orthopeed. 7. Wanneer mag ik weer douchen of in bad? Wij raden u aan de wond niet nat te laten worden tijdens het douchen en het baden. Als de hechtingen na 14 dagen verwijderd zijn en de wond is droog dan is er geen belemmering meer. 17
8. Wat voor soort schoenen kan ik het beste aantrekken? Het is verstandig om schoenen te dragen die vast aan de voet zitten en een brede hak hebben. Hoge hakken en slippers dient u de eerste drie maanden te vermijden. Ook is, vanwege het dik worden van de voet, verstelbaar schoeisel handig. 9. Moet ik een steunkous dragen? Het is niet noodzakelijk om een steunkous te dragen, maar het kan wel helpen om de zwelling in het been te verminderen. 10. Hoe lang moet ik de bloedverdunnende injecties blijven gebruiken en mag ik weer herstarten met de bloedverdunnende tabletten? De bloed verdunnende injecties (Fraxiparine) dient u twee weken na de operatie te gebruiken; dit wordt afgesproken door uw behandelend arts. Mocht u al bloedverdunnende tabletten gebruiken voor de operatie, dan krijgt u hierover advies van uw orthopeed. Vaak dienen de bloedverdunnende tabletten voor de operatie gestaakt te worden. Het hangt af van het middel dat u gebruikt. Na de operatie zullen uw bloedverdunnende tabletten, welke u thuis al gebruikte weer worden opgestart door de orthopeed; dit zal doorgaans de derde dag na de operatie zijn. Bent u onder behandeling van de trombosedienst dan zal de trombosedienst u informeren wanneer u mag stoppen met de Fraxiparine injecties. 11. Hoe verzorg ik mijn wond? De wond moet schoon en droog blijven. De huid rondom de hechtingen/krammen kan er wat rood of geïrriteerd uitzien. Wanneer de hechtingen of krammen na ongeveer 14 dagen verwijderd zijn, zal deze roodheid langzamerhand afnemen. Wanneer het wondgebied na een week toenemend gezwollen of rood wordt of er komt veel vocht uit, is het verstandig met de orthopedisch verpleegkundige, zorgcoördinator of afdeling orthopedie C1 contact op te nemen. Na het verwijderen van de hechtingen of krammen en de wond is droog kunt u weer gaan douchen. Het beste kunt u de wond van boven naar beneden wassen en niet van links naar rechts. De eerste maanden is het beter om de wond met uw handen te wassen en niet met een washand. Let er ook op dat u rond het wondgebied geen crème of lotion gebruikt. 12. Hoe lang moet ik gebruik maken van een loophulpmiddel? Wij adviseren om enkele weken te lopen met krukken. Echter, u bepaalt zelf wanneer u de krukken niet meer gebruikt.. Indien u zich veilig voelt en stabiel loopt kunt u met 1 kruk of zonder krukken lopen. Als u één kruk wilt gebruiken gebruik deze dan aan de niet geopereerde kant. 13. Hoeveel buiging kan ik verwachten van mijn knie? Het gemiddelde is 110º-120 º, maar er is niets mis met de knie als dit niet gehaald wordt. U moet wel 90º kunnen halen. Dit hangt mede af van uw knie functie voor de operatie. 14. Hoe lang blijft mijn knie warm aanvoelen? Uw knie kan gedurende 6 tot 12 maanden na de operatie warm aanvoelen. 15. Is het normaal dat mijn knie een soort klikgeluid maakt? Dit is normaal en niet verontrustend. Ongeveer 70% van de patiënten met een nieuwe knie ervaren / horen een soort klikgeluid wanneer ze de knie buigen. 16. Brace U heeft geen brace nodig tenzij uw orthopeed deze adviseert. 18
Oefenschema na een totale knie prothese. Oefening 3 tot 5 maal daags de oefeningen die de fysiotherapeut u geïnstrueerd heeft. Elke oefening 15 keer herhalen. Voeten optrekken en wegduwen. Probeer alleen de voeten bewegen, de benen blijven stil liggen. Span de bovenbeenspier door uw knie maximaal te strekken zodat de knieholte tegen het bed komt. Knijp de billen samen en houdt dit 5 tellen vast. Buig de knie 15 keer met behulp van de armen of handdoek zo ver mogelijk. Buig de knie daarna 15 keer zelfstandig. Strek de knie maximaal door uw knieschijf op te trekken. Hef het been gestrekt een stukje van de onderlaag. Zit op een stevige onderlaag. Leg een opgerolde handdoek onder de knieholte. Terwijl u de knie in het rolletje drukt, tilt u de hak los van de bodem. Probeer de knie maximaal te strekken en 5 tellen gestrekt te houden. Leg een dun rolletje onder de achillespees, probeer de knie zo gestrekt mogelijk te leggen en zo 5 minuten ontspannen te liggen. Na die 5 minuten de knie 15 keer maximaal strekken. 19
Strek de knie zo ver mogelijk. Houd de knie 5 seconden gestrekt. Hef de knie omhoog en hou dit 5 tellen vast. Buig de knie zo ver u kunt en houd dit 10 seconden vast. Let op dat u met beide billen op de stoel blijft zitten. Help eventueel door het gezonde been over het geopereerde been te leggen ter hoogte van de enkel en laat het been mee duwen. Zet uw voet op een trede, hou de leuning vast. Beweeg het bekken naar voren om de knie te buigen, strek de knie daarna maximaal. Buig de knie door de hak naar de billen toe te bewegen, hou dit 5 seconden aan. Let op dat de knieën tegen elkaar blijven. 20
Fysiotherapie ZorgSaam! Stoeprand oplopen Stoeprand af is vergelijkbaar met trap af. Hier is echter geen leuning, gebruik daarom beide krukken. U laat beide krukken voor de stoeprand staan, vervolgens plaatst u de voet van het niet geopereerde been op de stoep (foto 1 en 2) en u zet uw geopereerde been ernaast. 1 2 Stoeprand aflopen U zet beide krukken naar beneden, vervolgens plaatst u de voet van het geopereerde been tussen de krukken en u zet uw niet geopereerde been ernaast (foto 3 en 4). 3 4 Opgepast Reizen met openbaar vervoer is mogelijk. Bedenk echter dat de treden hierin hoger zijn. 21
Trappen lopen Trap oplopen Eén hand aan de leuning, één hand op de kruk, de andere kruk er horizontaal bij pakken (foto 1). Plaats de voet van het niet geopereerde been op de trede (foto 2). Plaats nu de voet van de geopereerde zijde erbij tegelijkertijd met de kruk (foto 3). Zet de kruk op dezelfde trede. (foto 4). 1 2 3 4 Trap aflopen Eén hand aan de leuning, één hand op de kruk, de andere kruk er horizontaal bij pakken (foto 1). Zet eerst de kruk een trede lager en verplaats de hand aan de leuning iets naar beneden (foto 2). Plaats de voet van de geopereerde zijde op de trede waar de kruk staat (foto 3). Nu de voet van het niet geopereerde been ernaast plaatsen (foto 4). 1 2 22
3 4 Wordt alleen toegepast als vier-punts-gang (nog) niet veilig is. Drie-punts-gang U zet eerst uw krukken vooruit, vervolgens plaatst u uw voet van het geopereerde been tussen de krukken (foto 1). U laat uw krukken staan en plaatst de voet van het niet geopereerde been voorbij uw geopereerde been (foto 3). Dan weer de krukken en de voet van het geopereerde been (foto 4). 1 2 3 4 23
Wanneer u met krukken loopt, let dan goed op uw houding. Houd uw hoofd rechtop en kijk recht vooruit (wanneer u naar uw voeten kijkt, bestaat de mogelijkheid dat u struikelt en valt). Plaats de krukken op schouderbreedte en loop rustig. Het is niet nodig dat u zich haast. Haasten kan er voor zorgen, dat u struikelt en valt. Kijk uit voor natte en/of gladde vloeren! Conclusie: doe het rustig aan en wees voorzichtig 24
Wordt meestal toegepast. Vier-punts-gang U tilt tegelijkertijd het geopereerde been en de tegengestelde kruk op (foto 1) en zet deze tegelijkertijd neer (foto 2). Vervolgens tilt u het niet geopereerde been met de andere tegengestelde kruk op (foto 3) en zet deze tegelijkertijd neer (foto 4). U hoort van uw fysiotherapeut of orthopeed wanneer u met 1 kruk of zonder krukken mag gaan lopen. Indien u met 1 kruk mag lopen, laat u uw kruk aan de geopereerde zijde weg. 1 2 3 4 Wanneer u met krukken loopt, let dan goed op uw houding. Houd uw hoofd rechtop en kijk recht vooruit (wanneer u naar uw voeten kijkt, bestaat de mogelijkheid dat u struikelt en valt). Plaats de krukken op schouderbreedte en loop rustig. Het is niet nodig dat u zich haast. Haasten kan er voor zorgen, dat u struikelt en valt. Kijk uit voor natte en/of gladde vloeren! Conclusie: doe het rustig aan en wees voorzichtig 25
Vragen? Mocht u naar aanleiding van deze folder nog vragen hebben of als u vragen heeft als u weer thuis bent (na de operatie) kunt u deze stellen per email rapidrecovery@zzv.nl of (tussen 08.00 en 16.30 uur) aan: Orthopedisch verpleegkundige 0115-68 82 95 Of bij afwezigheid van de orthopedisch verpleegkundige: Zorgcoördinator afdeling Orthopedie 0115-68 84 66. In noodgevallen buiten kantooruren: Verpleegafdeling Orthopedie 0115 68 86 05 Bij vragen met betrekking tot de fysiotherapie kunt u deze stellen (tussen 8.00 en 16.30) aan: Afdeling fysiotherapie 0115-68 82 62 of per e-mail fysiozorgsaam@zzv.nl Website: www.orthopediezorgsaam.nl Polikliniek orthopedie Terneuzen Route 70/72 0115 68 84 46 ZorgSaam Ziekenhuis Wielingenlaan 2 4535 PA Terneuzen Tel. (0115) 68 80 00 Fax (0115) 62 08 34 ZorgSaam Ziekenhuis Pastoor van Genklaan 6 4501 AJ Oostburg Tel. (0117) 45 90 00 Fax (0117) 45 40 15 ZorgSaam Ziekenhuis Lyceumstraat 20 4561 HV Hulst Tel. (0114) 37 30 00 Fax (0114) 31 27 90 ZorgSaam Ziekenhuis maakt deel uit van Stichting ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen. Meer informatie vindt u op onze website www.zorgsaam.org 26
Rechten en plichten Als patiënt heeft u bepaalde rechten en plichten binnen de gezondheidszorg. Dit is vastgelegd in de Wet Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO, in werking sinds 1 april 1995). In deze folder geven wij een korte omschrijving van één van de belangrijkste punten uit deze wet: informatie en toestemming. U hebt recht op informatie over uw ziekte, de onderzoeken en de behandeling. U kunt dan ook altijd aan uw specialist, de spreekuurassistente, een verpleegkundige of andere hulpverlener om een nadere toelichting vragen wanneer u iets onduidelijk is. Een onderzoek of behandeling zal pas ingesteld worden nadat u daarvoor toestemming heeft gegeven. U hebt het recht een onderzoek of behandeling te weigeren. Anderzijds heeft u als patiënt de plicht om naar beste weten inlichtingen te geven aan uw arts en om de medewerking te verlenen die de hulpverlener voor het uitvoeren van een onderzoek of behandeling nodig heeft. Meer informatie over dit onderwerp kunt u tevens lezen op onze website: www.zorgsaam.org Zie hiervoor de rubriek rechten en plichten. ZorgSaam houdt zich aan de Wet Bescherming Persoonsgegevens. 27