Digitaal Forensisch Onderzoeker Beroepscompetentieprofiel
Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inleiding... 3 Wat is de functie van een beroepscompetentieprofiel?...3 Colofon... 4 Brondocumenten... 6 1 Algemene informatie over het beroep... 7 1.1 Mogelijke functiebenamingen...fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.2 Beschrijving van het beroep...fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.3 Loopbaanperspectief...Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 1.4 Trends en innovaties...fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 2 Overzicht van kerntaken en werkprocessen in het beroepfout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3 Beschrijving van de kerntaken... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.1 Kerntaak 1 Vertalen van de onderzoeksvraag... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 3.2 Kerntaak 2 Stelt digitaal onderzoeksmateriaal veilig... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. Er bestaat in het Nederlands een dilemma als het gaat over het gebruik van woorden die als mannelijk en vrouwelijk geïnterpreteerd kunnen worden. We zouden consequent kunnen werken met 'hij/zij' en 'zijn/haar', maar dat geeft een gedwongenheid die wij stilistisch niet verantwoord vinden. De personen die in dit stuk de handelingen verrichten of beschreven worden, kunnen in onze optiek net zo goed mannen zijn als vrouwen. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 2
Inleiding Een beroepscompetentieprofiel (bcp) beschrijft de werkzaamheden en competenties die nodig zijn om een bepaald beroep uit te oefenen. Hierbij wordt uitgegaan van een vakvolwassen werknemer die al drie tot vijf jaar in het beroep werkzaam is. Drie begrippen staan centraal in het beroepscompetentieprofiel: kerntaken, opgesplitst in een aantal werkprocessen en de competenties die noodzakelijk zijn bij de uitvoering van de werkzaamheden.de inhoud van een beroepscompetentieprofiel moet herkenbaar zijn voor het bedrijfsleven. Daarom worden deze profielen opgesteld in opdracht van of in samenwerking met het georganiseerde bedrijfsleven. Om het document een formele status te geven, is vaststelling door het georganiseerde bedrijfsleven noodzakelijk. Wat is de functie van een beroepscompetentieprofiel? Een beroepscompetentieprofiel kan verschillende functies vervullen. Binnen een branche kan het een hulpmiddel zijn bij functiewaardering, het kan ook gebruikt worden voor verdere professionalisering van werknemers, voor de ontwikkeling van competentie-instrumenten en als voorlichtingsmateriaal. Daarnaast kan een beroepscompetentieprofiel dienen als input voor opleidingen in het middelbaar beroepsonderwijs. Het bedrijfsleven is immers afnemer van mbo-gediplomeerden, en is daarom in hoge mate richtinggevend voor de eisen die gesteld moeten worden aan deze gediplomeerden. De eisen hebben zowel betrekking op de aard en inhoud van de werkzaamheden als op de mate van bekwaamheid waarmee iemand handelt: zijn competenties. In het schema is deze laatste functie van het beroepscompetentieprofiel weergegeven: Bedrijfsleven Kenniscentra in samenwerking met onderwijs en bedrijfsleven Onderwijs Beroepscompetentieprofielen > Opleidingseisen in kwalificatiedossier > Concrete opleidingen en examens Conform deze ketengedachte is het bedrijfsleven verantwoordelijk voor het ontwikkelen en onderhouden van beroepscompetentieprofielen. Kenniscentra ontwikkelen en onderhouden op basis van deze beroepscompetentieprofielen de opleidingseisen in de vorm van kwalificatiedossiers. Dit gebeurt in samenwerking met vertegenwoordigers van sociale partners en onderwijs. Het onderwijs ontwikkelt op basis van de kwalificatiedossiers concrete opleidingen en examens. Uitgaande van het feit dat dit beroepscompetentieprofiel de basis vormt voor het eventueel ontwikkelen of aanpassen van een kwalificatiedossier, is het van belang dat het beroepscompetentieprofiel voldoet aan een aantal minimumeisen. Bij de ontwikkeling van kwalificatiedossiers is het verder van belang dat beroepen onderling vergeleken kunnen worden. Een bepaalde mate van uniformiteit is hierbij gewenst. Daarom is een format beroepscompetentieprofiel ontwikkeld. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 3
Colofon Ontwikkeld door ECABO In opdracht van Verantwoording Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Vastgesteld door: Sectorraad ICT Op: 29 september 2010 Te: Amersfoort Geraadpleegde praktijkdeskundigen en organisaties Naam Dhr. M. Bouman Dhr. T. Driehuys Dhr. J. Ernest Dhr. J. ten Houten Dhr. E. Loermans Dhr. R. Prins Dhr. W. van Roy Dhr. H. Schippers Dhr. W. Verloop Dhr. F. Vogd Dhr. P. Vissers Dhr. B. Stuut Werkzaam vts Politie Nederland (op persoonlijke titel) Fox-IT Getronics Deloitte Programma Aanpak Cybercrime Politie Vereniging Beveiligingsmanagers Nederland Com-Connect Schippers IT Digital Investigation CIO Platform Nederland OPTA OPTA Sectorraad ICT Voor de sector ICT wordt het ECABO bestuur ondersteund door een sectorraad. Deze commissie met afgevaardigden uit het bedrijfsleven en het onderwijs, behartigt de opleidingsbelangen voor de beroepsgroep. De beroepseisen zijn vastgesteld door: Namens de werkgevers / beroepsorganisaties Naam Werkzaam bij Namens Mvr. P. Broks Xcellent Holding BV Xcellent Holding BV Dhr. K. Buis CIO Platform Nederland CIO Platform Nederland Dhr. J. van Dommelen J. van Dommelen Elektrotechniek BV UNETO-VNI Dhr. J.A. Frederik Zelfstandig ondernemer Platform voor ICT BCP Digitaal forensisch onderzoeker 4
Dhr. H. Henseler Fox-IT Fox-IT professionals (NGI) Dhr. H. Nieuwenhuis Capgemini BAS ICT~Office Dhr. M.J. Vermeulen Microsoft European e-skills Association Dhr. K. Timmerman FEDA FEDA Dhr. R. Wildschut Koning & Hartman BV Koning & Hartman BV Namens de werknemers Naam Werkzaam bij Namens Dhr. F. Polhout FNV Bondgenoten FNV Bondgenoten Namens het onderwijs Naam Werkzaam bij Namens Dhr. H. Brink Graafschap College MBO Raad Mevr. J. Jansen Fontys Hogeschool HBO-I stichting Dhr. R.A.J. Luijsterburg ROC Eindhoven MBO Raad Dhr. D. van der Mark Dirksen Opleidingen Vereniging van Opleidingsinstituten voor ICT (VOI) Overig Naam Werkzaam bij Namens Dhr. L. Spaninks Zelfstandig ondernemer Centrum Arbeidsmarktvraagstukken Informatie en Communicatie Technologie (CA-ICT) BCP Digitaal forensisch onderzoeker 5
Brondocumenten Projectplan Digitaal Rechercheren; Vereniging beveiligingsmanagers Nederland (2001) Digitaal Blauw; Raad van Hoofdcommissarissen (mei 2001) NAPS; Total Design Den Haag (oktober 2001) Computercriminaliteit OM krijgt landelijk ICT-expertisecentrum; Opportuun (oktober 2001) Derde voortgangsrapportage met betrekking tot het actieplan Terrorismebestrijding en Veiligheid; Kabinetsstuk (maart 2002) Een digitaal dijkenplan; www.minjust.nl (mei 2002) Fox-IT forensic IT Experts; Nieuwsbrief (augustus 2002) Cybercriminaliteit stopt niet bij de nationale grens; mr. Geert J. van Rossum (2002) Vijfde voortgangsrapportage met betrekking tot het actieplan Terrorisme en Veiligheid; Kabinetsstuk (december 2002) TNO rapport: Strategie, Technologie en Beleid; TNO (2002) Informatie, materiaal en rapportage n.a.v. een expertmeeting beroepenmonitoring (17 juni 2003) Informatie, materiaal en rapportage n.a.v. een expertmeeting beroepenmonitoring (2 juli 2003) Digitaal rechercheren; www.justitie.nl (april 2004) Politie vooruit met digitaal rechercheren; www.spv.nl (april 2004) ECABO; Beroepscompetentieprofiel Digitaal forensisch onderzoeker (juni 2004) ECABO; Arbeidsmarktperspectieven na MBO-opleiding Digitaal forensisch onderzoeker en stagemogelijkheden (oktober 2007) ECABO; Perspectief op werken en leren in de ICT (2009) ECABO; Monitor arbeidsmarkt en beroepsonderwijs 2009-2010 (maart 2010) Etil; Arbeidsmarkt ECABO-domein 2009-2014 (april 2010) Districtsrapportages, ECABO (april 2010) Informatie, materiaal en rapportage n.a.v. een expertmeeting beroepenmonitoring (29 juni 2010) Diverse interviews met gespecialiseerde bedrijven (juli 2010) BCP Digitaal forensisch onderzoeker 6
1 Algemene informatie over het beroep Digitaal forensisch onderzoekers weten veel van digitale apparatuur, netwerken en internet Ze bezitten ook kennis over waar de zwakke plekken zitten. Een digitaal forensisch onderzoeker heeft kijk op hoe hackers kunnen binnenkomen, welke informatie dan op straat ligt en kan adviseren wat daaraan te doen is. Daarnaast moet hij ook de wet goed kennen, precies weten wat mag en wat verboden is. Omdat het internet een internationaal netwerk is, kent de digitaal forensisch onderzoeker waar nodig ook buitenlandse wetten. Hij is er zich bewust van of buitenlands onderzoeksmateriaal wel bruikbaar is voor het onderzoek. Hij doet onderzoek en verzamelt onderzoeksmateriaal tegen digitale criminelen, dat kan worden gebruikt als bewijs om schuldigen aan te pakken. De digitaal forensisch onderzoeker ziet daardoor vaak geheime informatie, zoals vertrouwelijke gegevens. De rechercheur praat hier tegen niemand over, want hij moet zijn opdrachtgever altijd beschermen. De digitaal forensisch onderzoeker is werkzaam in een arbeidsorganisatie waar gebruik wordt gemaakt van informatiesystemen, zoals bij Internet Service Providers, Telecom operators, banken en verzekeraars, maar ook bij particuliere recherche-bureaus en bedrijven die actief zijn op het gebied van de ICT Dienstverlening en Consultancy. De plek waar de werkzaamheden worden uitgeoefend verschilt: ze kunnen uitgevoerd worden op kantoor of op locatie bij de klant, zowel nationaal als internationaal. De werkzaamheden vallen onder de verantwoordelijkheid van en worden uitgevoerd in opdracht van de afdelingen security, ICT, bedrijfsbeveiliging, EDP-audit, controle, finance, algemene zaken, directie en/of van de Raad van Bestuur. De digitaal forensisch onderzoeker is betrokken bij het initiëren van nieuwe onderzoeken. Hiertoe signaleert hij wensen en argumenten voor het uitvoeren van een onderzoek. Een digitaal onderzoek kan geïnitieerd worden op basis van een verzoek van interne of externe opdrachtgevers (klanten, chef, senior, directeur, een afdeling personeelszaken, etcetera). De digitaal forensisch onderzoeker is betrokken bij het intakegesprek, stelt de diagnose, formuleert de onderzoeksvraag en stelt een plan van aanpak op. Hij is hierbij vooral gefocust op de technische aspecten en de relatie die de onderzoeksvraag heeft met ICT. Afhankelijk van de gemaakte afspraken bespreekt hij het plan van aanpak met de interne of externe opdrachtgever en stelt het waar nodig bij. Aan de hand van het opgestelde plan van aanpak voert de digitaal forensisch onderzoeker het onderzoek uit. Dit onderzoek is gericht op objectieve waarheidsvinding. Bij het uitvoeren van zijn werkzaamheden dient de digitaal forensisch onderzoeker de proportionaliteit en subsidiariteit in de gaten te houden. Ook dient hij selectief gebruik te maken van onderzoeksmiddelen en zal hij moeten bepalen welke forensisch en juridisch verantwoorde middelen en/of methodieken gehanteerd mogen worden. Ook moet hij er voor zorgen dat het digitale onderzoeksmateriaal veiliggesteld en doorzoekbaar wordt gemaakt en moet hij het digitale onderzoeksmateriaal in een format plaatsen zodat zodat benodigde analysemethoden toegepast kunnen worden. Hij kiest zelfstandig welke materiaal veiliggesteld moet worden en welke (juridische) procedures daarbij gehanteerd dienen te worden. Zonodig roept hij daarbij de hulp in van interne of externe deskundigen. Tevens dient de digitaal forensisch onderzoeker diverse openbare en gesloten bronnen te raadplegen om de daar aangetroffen informatie toe te kunnen voegen aan het veiliggestelde digitale onderzoeksmateriaal. Daarbij moet hij zichzelf voortdurend de vraag stellen of het materiaal juist en volledig is, of het voldoet aan het subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel en of het juridisch gerechtvaardigd is om het materiaal te onderzoeken. De resultaten van het onderzoek legt de digitaal forensisch onderzoeker vast in een rapport en hij licht dit zonodig toe aan de opdrachtgever. Het vastleggen van alle uitkomsten in een heldere rapportage behoort tot een belangrijk onderdeel van zijn werkzaamheden. Alle documentatie die bewijs opleveren t.b.v. de conclusies die getrokken woren in de rapportage dient volledig te worden opgeleverd en te worden verantwoord. Projectmatig werken is een belangrijk vereiste voor een digitaal forensisch onderzoeker. Niet alleen als het gaat om de deadlines en de planning van de activiteiten, maar ook om de kosten af te stemmen op het beschikbare budget. De digitaal forensisch onderzoeker BCP Digitaal forensisch onderzoeker 7
dient tevens een kosten-batenanalyse te kunnen maken voor zijn werkzaamheden en dient in overleg met de opdrachtgever de kosten goed te bewaken. De digitaal forensisch onderzoeker kan ook optreden als getuige-deskundige en ook het inzetten van opsporingsmethoden en technieken met als doel schade te voorkomen c.q. te beperken en daders/veroorzakers op te sporen, behoort tot de taak van de digitaal forensisch onderzoeker. De digitaal forensisch onderzoeker moet goed en tactisch kunnen communiceren met mensen op allerlei niveaus. Bijvoorbeeld zijn directe collega s, een afdeling Personeelszaken, directies van bedrijven waarvoor hij werkzaam is, politie en justitie, opdrachtgevers, ISP-bedrijven, banken en verzekeraars, telecom operators, deurwaarders, schade-onderzoekers, particuliere recherchebureaus, de advocatuur en het Openbaar Ministerie. Als hij intern werkzaam is bij een organisatie is de communicatie met de interne ICT-afdeling van groot belang. Met betrekking tot al die vormen van communicatie dient hij te benadrukken wat de beperkingen van het onderzoek zijn. Wat kan een opdrachtgever wel en wat mag hij juist niet verwachten. Wat zijn de consequenties van de zaken die onderzocht worden. Verantwoorden vooraf en achteraf, naar de opdrachtgever, behoort tot een van de belangrijkste aspecten in zijn functioneren. In zijn handelen dient de digitaal forensisch onderzoeker dan ook continu de onderzoeksvraag helder te hebben. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 8
De digitaal forensisch onderzoeker staat voor de opgave om complexe informatiesystemen te analyseren om zo tot objectieve waarheidsvinding te komen. Hiervoor moet de digitaal forensisch onderzoeker kunnen reflecteren en beschikken over een helikopterview en moet hij een brede kennis hebben van en inzicht hebben in ICT-systemen. Het werkgebied van de digitaal forensich onderzoeker is vaak afgebakend tot kleine(re) netwerken. Wel kan hij, onder supervisie van een Security Officer, ingezet worden bij grootschalige projecten. De focus voor deze functionaris zal dan vooral gericht zijn op onderdelen van het grote onderzoek. Complicerende factoren hierbij kunnen zijn: de hoeveelheid sporen, zowel verborgen als dwaalsporen de juridische kaders waarbinnen de werkzaamheden verricht dienen te worden de aangebrachte beveiligingen binnen informatiesystemen. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 9
1.1 Mogelijke functiebenamingen Digitaal forensisch onderzoeker Particulier digitaal rechercheur Digitaal onderzoeker Forensic specialist Digitaal rechercheur Forensisch ICT-onderzoeker Digitaal forensisch adviseur BCP Digitaal forensisch onderzoeker 10
1.2 Beschrijving van het beroep Werkomgeving Typerende beroepshouding Rol en verantwoordelijkheden Complexiteit De digitaal forensisch onderzoeker is werkzaam in een arbeidsorganisatie waar gebruik wordt gemaakt van informatiesystemen, zoals bij Internet Service Providers (ISP), Telecom operators, banken en verzekeraars, maar ook bij particuliere recherche-bureaus, overheidsinstanties en bij bedrijven die actief zijn op het gebied van ICT Dienstverlening en Consultancy. De plek waar de werkzaamheden worden uitgeoefend verschilt: ze kunnen uitgevoerd worden op kantoor of op locatie bij de klant, zowel nationaal als internationaal. Het gaat in ieder geval om een omgeving waar veel digitale informatie voorhanden is en/of wordt vergaard. De werkzaamheden vallen onder de verantwoordelijkheid van en worden uitgevoerd in opdracht van de afdelingen security, ICT, bedrijfsbeveiliging, EDP audit, controle, finance, algemene zaken, directie en/of de Raad van Bestuur. De digitaal forensisch onderzoeker is communicatief vaardig, integer, betrouwbaar, objectief, flexibel, accuraat en assertief. Hij heeft een analytisch vermogen en kan verbanden leggen tussen de diverse informatiebronnen. Hij kan zowel zelfstandig als in teamverband werken. Zelfstandigheid is een vereiste, rekening houdend met zijn verantwoordelijkheid richting de projectleider en/of de opdrachtgever. De digitaal forensisch onderzoeker moet continu bepalen of hij zelf de aangewezen persoon is om een beslissing te nemen of dat deze door anderen (binnen de organisatie) genomen moet worden. De digitaal forensisch onderzoeker moet regelmatig bepalen of hij zelf de aangewezen persoon is om te bepalen of hij bepaalde werkzaamheden uit zal voeren of dat deze beslissing door zijn leidinggevende genomen moet worden. Afhankelijk van de complexiteit van een onderzoeksvraag zal de digitaal forensisch onderzoeker regelmatig moeten bepalen of hij de werkzaamheden zelfstandig uit kan voeren of dat hij in- en/of externe resources moet aanspreken De digitaal forensisch onderzoeker voert zijn werkzaamheden veelal zelfstandig uit en is, afhankelijk van de grootte van de organisatie of opdracht, verantwoordelijk voor het totale proces of voor een deelproces. Bij de uitvoering van grotere opdrachten dient hij in teamverband te werken. De digitaal forensisch onderzoeker heeft verschillende rollen: uitvoerend, ondersteunend, initiërend en adviserend. Te allen tijde moet hij zich bewust zijn van de verantwoording die hij af dient te leggen naar de opdrachtgever. De complexiteit van de taken van de digitaal forensisch onderzoeker wordt bepaald door een aantal factoren. Zo zijn voor het uitvoeren van de taken brede kennis en inzichten vereist t.a.v. de techniek, de functionaliteit en de organisatie van ICT-middelen en -systemen. De digitaal forensisch onderzoeker moet namelijk diverse soorten informatiesystemen kunnen onderzoeken en kunnen veiligstellen. Tevens moet hij voorafgaand aan de uitvoering van de opdracht al inzichtelijk kunnen maken welke middelen nodig zijn voor het uitvoeren van zijn werkzaamheden. Alle keuzes die hij maakt moet hij vooraf, en achteraf, kunnen onderbouwen. De snelle innovaties op ICT-gebied zijn daarom van invloed op de complexiteit. Ook zal de digitaal BCP Digitaal forensisch onderzoeker 11
Wettelijke beroepsvereisten Branche vereisten Nederlands en (moderne) vreemde talen Rekenen/wiskunde forensisch onderzoeker zich moeten kunnen verplaatsen in de denkwijze van personen die onderwerp van onderzoek zijn. Tenslotte verhogen de wettelijke kaders waarbinnen een digitaal onderzoek plaatsvindt de complexiteit. Enerzijds omdat deze kaders de mogelijkheden m.b.t. onderzoek kunnen beperken, anderzijds omdat de wetgeving onderhevig is aan wijzigingen waarmee rekening gehouden moet worden. Ja. Via wet- en regelgeving is door het ministerie van Justitie vastgelegd dat iedereen die onderzoek doet voor derden, ongeacht of het om digitaal onderzoek gaat of niet, dient te beschikken over het diploma Particulier onderzoeker. Dit is vastgelegd in de Wet Bescherming Persoonsgegevens Nee. De digitaal forensisch onderzoeker zal schriftelijk moeten rapporteren richting opdrachtgever. Het is van het grootste belang dat dit foutloos gebeurt. Er worden daarom hoge eisen gesteld aan de beheersing van de Nederlandse taal in geschrift. Omdat hij regelmatig zijn werkzaamheden af zal moeten stemmen met de opdrachtgever en tijdens de uitvoering van zijn werkzaamheden ook gesprekken aan dient te gaan met werknemers, dient de digitaal forensisch onderzoeker goede communicatieve vaardigheden te hebben. Het voeren van gesprekken is een belangrijk onderdeel van zijn takenpakket, waarbij luisteren erg belangrijk is. Door goed te luisteren dient hij te achterhalen wat de opdrachtgever precies van hem wil. Beheersing van het Engels is van groot belang. Zowel in woord als geschrift. Aan de ene kant omdat het vakgebied nu eenmaal niet stopt bij de Nederlandse grens, maar aan de andere kant ook omdat vele specificaties en handleidingen in het Engels zijn opgesteld. De digitaal forensisch onderzoeker dient vaktaal in het Engels te kunnen lezen en te begrijpen en moet in het Engels, zowel mondeling als schriftelijk, kunnen communiceren In rapportages wordt regelmatig gebruik gemaakt van rekentabellen. De digitaal forensisch onderzoeker dient op deze wijze kloppende cijfers te presenteren en toe te lichten. Cijfers zijn vaak aan elkaar te relateren en daarom dient hij de onderlinge dwarsverbanden te kunnen leggen en te kunnen presenteren in tabellen. Ook is een basisvaardigheid statistiek van groot belang. Het kan noodzakelijk zijn om kansberekeningen te presenteren en toe te lichten in de rapportage. Het gebruik van zogenaamde boolean zoekopdrachten moet gesneden koek zijn. In verband met het veiligstellen van data en het maken van images via specifieke software, is het van belang dat men weet wat een HASH-waarde is, hoe deze tot stand komt en wat het belang hiervan is. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 12
1.3 Loopbaanperspectief De digitaal forensisch onderzoeker kan op de arbeidsmarkt op basis van werkervaring doorgroeien naar een leidinggevende functie en na bijscholing ook doorgroeien naar een functie op hbo-niveau. Binnen het onderwijs kan hij doorstromen naar het hbo. Binnen het hbo zijn er tal van mogelijkheden om een ICT-opleiding te volgen. Ook bestaan er in het hbo opleidingen op het gebied van de informatiebeveiliging en digitaal onderzoek. Na afronding van de opleiding op mbo-niveau behoort doorstroom naar deze opleidingen op hbo-niveau tot de mogelijkheden. Op de arbeidsmarkt kan de digitaal forensisch onderzoeker doorgroeien naar een functie op het gebied van de informatiebeveiliging, tactische recherche en/of security management. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 13
1.4 Trends en innovaties Hieronder worden relevante ontwikkelingen voor het beroep beschreven. Trends en innovaties geven aan in hoeverre het beroep nog kan veranderen onder invloed van vernieuwingen. Het gaat hierbij om ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, ontwikkelingen in wetgeving en overheidsregulering en ontwikkelingen in de beroepsuitoefening zelf (b.v. technologische veranderingen of marktontwikkelingen in de sector). Arbeidsmarkt Wetgeving en regelgeving Het arbeidsmarktperspectief voor dit beroep is gering. Ook blijkt het perspectief op werk per regio nogal te verschillen. Vooral in de Randstad zijn de bedrijven te vinden die behoefte hebben aan digitaal forensisch onderzoekers. Deze conclusies zijn gebaseerd op de districtsrapportages van ECABO en op arbeidsmarktonderzoek van Etil. Het gaat om een beroep dat in ontwikkeling is. Steeds meer bedrijven worden zich bewust van het feit dat ze aandacht dienen te besteden aan dit werk en zien in de toekomst de noodzaak ontstaan om vacatures open te zetten voor deze functionaris. Om zijn werk bevoegd uit te kunnen oefenen is het van belang dat de digitaal forensisch onderzoeker beschikt over het certificaat Particulier Onderzoeker dat door Stichting Vakexamens voor de Particuliere Beveiligingsorganisaties (SVPB) wordt afgegeven. Een en ander is bepaald door het Ministerie van Justitie. Daarnaast is kennis van relevante wetgeving van belang. Afhankelijk van de organisatie waar de digitaal forensisch onderzoeker werkzaam is. De Wet Computercriminaliteit is van groot belang. De huidige Wet Computercriminaliteit is sinds 1 september 2006 van kracht. In deze wet is o.a. bepaald dat bij computervredebreuk elke vorm van wederrechtelijk binnendringen strafbaar, ook als daarbij geen beveiliging wordt doorbroken. Hierdoor kan een verdachte in voorlopige hechtenis worden genomen. Verder zijn de meeste vormen van computercriminaliteit nu ook strafbaar in Nederland wanneer een Nederlander ze in het buitenland begaat. Dit is een gevolg van van het Cybercrime Verdrag. Belangrijke zaken om je bewust van te zijn als digitaal forensisch onderzoeker. Ook kan de digitaal forensisch onderzoeker te maken krijgen met de Telecommunicatiewet, de Auteurswet en de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Afhankelijk van de organisatie waarvoor de digitaal forensisch onderzoeker werkt, kunnen er aanvullende certificeringseisen worden gevraagd. Een voorbeeld daarvan is de bevoegdheid van een buitengewoon opsporingsambtenaar (BOA). De BOA neemt bij de handhaving van de rechtsorde in Nederland een steeds belangrijkere rol in en heeft officiële opsporingsbevoegdheid, zonder in dienst te zijn van Politie of Koninklijke Marechaussee. Deze opsporingsambtenaar is in Nederland een functionaris die is bevoegd tot de opsporing van bepaalde, meestal een beperkt aantal of een specifieke groep, strafbare feiten. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 14
Ontwikkelingen in de beroepsuitoefening In het vakgebied zal de digitaal forensisch onderzoeker in toenemende mate geconfronteerd worden met het uitdragen van awareness richting het management van organisaties. Veel mensen zijn zich totaal niet bewust van de gevaren die kleven aan het digitaal ontsluiten van, soms persoonlijke, gegevens. De verwachting is dat het aantal grootschalige en internationale onderzoeken flink toe zal nemen in de komende jaren waardoor ook steeds meer digitaal forensisch onderzoekers een rol in de uitvoering zullen krijgen binnen deze vaak complexe projecten. Ook is er steeds meer informatie te onderzoeken en te doorzoeken. De opslagmedia worden steeds diverser en, qua omvang, groter en groter. Hierdoor zal het steeds belangrijker worden om slimme tools te gebruiken om de juiste selecties te kunnen maken als het gaat om het veiligstellen van onderzoeksmateriaal. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 15
2 Overzicht van kerntaken en werkprocessen in het beroep In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de kerntaken en werkprocessen kenmerkend voor het beroep. Een kerntaak is een kenmerkende taak binnen de beroepsuitoefening. Het betreft een substantieel deel van de beroepsuitoefening naar omvang, tijdsbeslag, frequentie en/of belang. Een werkproces is een afgebakend onderdeel van een kerntaak. Het werkproces kent een begin en een eind, heeft een resultaat en wordt kenmerkend herkend in de beroepspraktijk. De werkprocessen worden in handelingen beschreven opdat duidelijk is wat de beroepsbeoefening inhoudt. Digitaal forensisch onderzoeker Kerntaak Werkproces Kerntaak 1 Vertalen van de onderzoeksvraag 1.1 Signaleren van de onderzoeksbehoefte 1.2 Opstellen van een plan van aanpak Kerntaak 2 Veiligstellen van digitaal onderzoeksmateriaal 2.1 Selecteren van relevante digitale sporen 2.2 Veiligstellen van digitale sporen Kerntaak 3 Verricht onderzoek naar/op onderzoeksmateriaal 3.1 Onderzoeken van veiliggestelde digitale sporen 3.2 Raadplegen van relevante aanvullende bronnen 3.3 Schrijven van een onderzoeksrapport 3.4 Bespreken van een onderzoeksrapport met de opdrachtgever 3.5 Afronden van het onderzoek BCP Digitaal forensisch onderzoeker 16
3 Beschrijving van de kerntaken In dit hoofdstuk zijn de verschillende kerntaken in dit beroepscompetentieprofiel beschreven. Daarnaast worden in de rechterkolom de werkprocessen benoemd en de resultaten die een werkproces moet opleveren BCP Digitaal forensisch onderzoeker 17
3.1 Kerntaak 1 Vertalen van de onderzoeksvraag Kerntaak 1 Vertalen van de onderzoeksvraag Werkprocessen bij kerntaak 1 Beschrijving werkproces: 1.1 Signaleren van de De digitaal forensisch onderzoeker krijgt signalen uit de onderzoeksbehoefte organisatie die aanleiding kunnen zijn tot het uitvoeren van digitaal onderzoek. Daarnaast kan hij de vraag krijgen van een externe opdrachtgever om wensen en argumenten voor digitaal onderzoek in kaart te brengen. Hij inventariseert de wensen en argumenten en weegt af of digitaal onderzoek nodig is. Daarbij houdt hij de proportionaliteit en subsidiariteit in de gaten. Competenties 1.2: Beslissen en activiteiten initiëren Ethisch en integer handelen Analyseren Onderzoeken Op de behoeften en de verwachtingen van de klant richten Resultaat: De digitaal forensisch onderzoeker heeft een overzicht van wensen, argumenten en data die hij van anderen krijgt. De digitaal forensisch onderzoeker adviseert over de noodzakelijkheid en de slagingskans van een digitaal onderzoek. Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Heeft kennis van de informatiestromen binnen de organisatie Heeft kennis van de opbouw en de werking van informatiesystemen Werkt projectmatig Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden Kent de wetgeving met betrekking tot privacy Weet hoe informatiesystemen, zowel hardwarematig als software, beveiligd worden Kan informatie deduceren Past gangbare gesprekstechnieken en vaardigheden toe. Kent het proportionaliteit- en subsidiariteitsbeginsel Kent de Wet Bescherming Persoonsgegevens Kent de Gedragscode Particuliere Recherchebureaus Kent de organisatiestructuren en bedrijfsprocessen binnen de organisatie Is op de hoogte van de soorten van digitale criminaliteit Beschrijving werkproces: De digitaal forensisch onderzoeker bespreekt de gesignaleerde wenselijkheid tot het uitvoeren van een digitaal onderzoek met de opdrachtgever of leidinggevende. In dit intakegesprek stelt hij door middel van deductie een diagnose. Zo nodig vraagt hij om meer informatie. Op basis van de verkregen informatie formuleert de particulier onderzoeker een onderzoeksvraag. Het kan voorkomen dat de digitaal forensisch onderzoeker met de opdrachtgever of leidinggevende (op basis van verkregen informatie) vaststelt dat het niet wenselijk is digitaal onderzoek te doen. Hij maakt dus een weloverwogen keuze en kan dit beargumenteren. 1.2 Opstellen van een plan van aanpak Competenties 1.3: Overtuigen en beïnvloeden Formuleren en rapporteren Analyseren Op de behoeften en de verwachtingen van de klant richten Resultaat: Een beargumenteerde keuze of de onderzoeksbehoefte al dan niet noodzakelijk/wenselijk is. Een helder geformuleerde concrete onderzoeksvraag die aansluit op de onderzoeksbehoefte. BCP Digitaal forensisch onderzoeker 18
Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Heeft kennis van de informatiestromen binnen de organisatie Heeft kennis van de opbouw en de werking van informatiesystemen Werkt projectmatig Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden Past gangbare gesprekstechnieken en vaardigheden toe Kan informatie deduceren BCP Digitaal forensisch onderzoeker 19
3.2 Kerntaak 2 Stelt digitaal onderzoeksmateriaal veilig Kerntaak 2 Stelt digitaal onderzoeksmateriaal veilig Werkprocessen bij kerntaak 2 Beschrijving werkproces: 2.1 Selecteren van relevante Op basis van de onderzoeksvraag inventariseert de digitaal digitale sporen forensisch onderzoeker het digitale onderzoeksmateriaal. De voorbereiding is hierbij van essentieel belang. Hij dient Competenties 2.1: ervoor te zorgen dat de hulpmiddelen, zoals zijn genoemd in Vakdeskundigheid toepassen het plan van aanpak, beschikbaar zijn zodat hij het materiaal Analyseren op een forensisch verantwoorde manier veilig kan stellen. Instructies en procedures Denk hierbij niet alleen aan hard- en software gerelateerd opvolgen aan computersystemen en gereedschap, maar ook aan zaken als een fototoestel, voldoende opslagcapaciteit en het inventariseren van logbestanden. De digitaal forensisch onderzoeker inventariseert de digitale sporen (wat voor sporen zijn er, wat voor type sporen, etcetera) en kiest welke digitale sporen relevant zijn voor het onderzoek, waar nodig met ICT-methoden en -technieken. Hierbij is het van belang om rekening te houden met proportionaliteit en subsidiariteit. Resultaat: Het relevante onderzoeksmateriaal is volgens wettelijke en voorgeschreven procedures geselecteerd. Vakkennis en vakvaardigheden: Forensisch en juridische procedures voor selecteren van digitale sporen ICT-methoden en -technieken Technieken voor datacommunicatie-analyse Kennis van wetgeving Subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel Beschrijving werkproces: De digitaal forensisch onderzoeker stelt de digitale sporen op een forensisch en juridisch verantwoorde wijze veilig. Daarbij gebruikt hij specifieke hard- en software om ervoor te zorgen dat bijvoorbeeld digitale opslagmedia niet meer beschreven kunnen worden en hij maakt een exacte digitale kopie van het opslagmedium zoals die op dat moment is. De digitaal forensisch onderzoeker bepaalt per onderzoek of hij over de juiste kennis en/of middelen beschikt om de digitale sporen veilig te stellen. Zo nodig roept hij de hulp van interne of externe deskundigen in. Het accuraat loggen en documenteren van het gebruikte onderzoeksmateriaal, de gebruikte tools, de verrichte werkzaamheden, etcetera zijn belangrijke sleutelwoorden voor de digitaal forensisch onderzoeker. De chain of evidence moet gewaarborgd zijn. Resultaat: Digitale sporen zijn volgens de voorgeschreven procedures veiliggesteld. 2.2 Veiligstellen van digitale sporen Competenties 2.2: Vakdeskundigheid toepassen Instructies en procedures opvolgen Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Heeft kennis van de informatiestromen binnen de organisatie Heeft kennis van de opbouw en de werking van informatiesystemen Werkt projectmatig BCP Digitaal forensisch onderzoeker 20
Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden ICT-methoden en -technieken Kennis van methoden voor veiligstellen Forensisch en juridische procedures voor veiligstellen van digitale sporen Kennis van wetgeving Subsidiariteits- en proportionaliteitsbeginsel BCP Digitaal forensisch onderzoeker 21
3.3 Kerntaak 3 Verwerken en uitvoeren van onderzoek op onderzoeksmateriaal Kerntaak 3 Verricht onderzoek naar/op Werkprocessen bij kerntaak 3 onderzoeksmateriaal Beschrijving werkproces: 3.1 Analyseren van veiliggestelde De digitaal forensisch onderzoeker begint het onderzoek digitale sporen met het analyseren van het veiliggestelde digitale onderzoeksmateriaal. Daarvoor maakt hij het Competenties 3.1: onderzoeksmateriaal eerst doorzoekbaar, bijvoorbeeld door Ethisch en integer handelen het te plaatsen in een format. Hij zorgt ervoor dat dit goed Materialen en middelen voorbereid wordt, door te starten vanaf een schone inzetten werkplek. Pre-processing van de data wordt steeds Analyseren belangrijker in het vakgebied, vanwege de toename van de Leren hoeveelheid data die doorzocht dient te worden. Vervolgens Instructies en procedures past hij analyse- en correlatietechnieken toe en maakt hij opvolgen selectief gebruik van andere onderzoeksmiddelen. Hij Met druk en tegenslag bepaalt zelf welke forensisch verantwoorde middelen en/of omgaan methodieken gehanteerd moeten worden. Gerelateerd aan de onderzoeksvraag dient hij hiervoor de juiste tools te selecteren. Vooruitlopend op het opleveren van de onderzoeksrapportage is het van belang om zaken continu goed te documenteren. Gedurende het gehele proces is het van belang om, waar mogelijk, te sparren met collega vakdeskundigen. Resultaat: Onderzoeksmateriaal heeft voldoende forensische waarde en staat in een dusdanig format dat analyse uitgevoerd kan worden. Onderzoek is forensisch verantwoord uitgevoerd. Onderzoek is goed en accuraat gedocumenteerd. Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Heeft kennis van de informatiestromen binnen de organisatie Heeft kennis van de opbouw en de werking van informatiesystemen Werkt projectmatig Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden Privacy wetgeving Kennis van formats Forensische middelen en methodieken voor het analyseren van digitaal onderzoeksmateriaal Statistische methodes Analysemethoden Forensisch en juridische procedures Juridische wetgeving, procedures Beschrijving werkproces: De digitaal forensisch onderzoeker kiest welke aanvullende openbare en/of gesloten bronnen relevant zijn en bestudeerd moeten worden. Hij bestudeert deze bronnen en voegt de eventueel daar aangetroffen extra informatie toe aan het overige onderzoeksmateriaal. Mocht hij zaken vinden die risicovol zijn, dan bespreekt hij dit met de opdrachtgever. Continu is de digitaal forensisch onderzoeker zich bewust van de mogelijke consequenties die zijn bevindingen kunnen hebben. 3.2 Raadplegen van relevante aanvullende bronnen Competenties 3.2: Beslissen en activiteiten initiëren Ethisch en integer handelen Analyseren Onderzoeken Op de behoeften en de verwachtingen van de klant richten BCP Digitaal forensisch onderzoeker 22
Resultaat: Het onderzoeksmateriaal is completer geworden en voldoet aan vastgestelde en voorgeschreven kwaliteitsnormen. Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Heeft kennis van de informatiestromen binnen de organisatie Heeft kennis van de opbouw en de werking van informatiesystemen Werkt projectmatig Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden Kent de wetgeving met betrekking tot privacy Dossierkennis Kent de verschillende soorten bronnen Is op de hoogte van de kwaliteitsnormen Beschrijving werkproces: De digitaal forensisch onderzoeker schrijft een onderzoeksrapport waarin hij de onderzoeksvraag vermeldt en de gevonden resultaten beschrijft. Ook beschrijft hij in het rapport nauwkeurig de gevolgde werkwijze. De digitaal forensisch onderzoeker trekt geen conclusies, maar vermeldt alleen op basis van objectieve waarheidsvinding gevonden resultaten in zijn onderzoeksrapportage. 3.3 Schrijven van een onderzoeksrapport Competenties 3.3: Ethisch en integer handelen Formuleren en rapporteren Resultaat: Een heldere en duidelijke rapportage waarin antwoord wordt gegeven op de gestelde onderzoeksvragen en waaruit blijkt dat aan waarheidsvinding is gedaan. Beschrijving werkproces: De digitaal forensisch onderzoeker bespreekt het rapport aan de opdrachtgever/leidinggevende. Hij vat de onderzoeksvraag, de gevolgde werkwijze en de belangrijkste resultaten samen. Hij beantwoordt vragen van de opdrachtgever/leidinggevende en licht het rapport zo nodig verder toe. De digitaal forensisch onderzoeker legt verantwoording af over het project. Zo nodig past de digitaal forensisch onderzoeker onderdelen van de rapportage aan en vraagt ter afronding van de onderzoeksopdracht om goedkeuring van het rapport. Hij richt zich op het bereiken van overeenstemming over de (goede) uitvoering van de onderzoeksopdracht. De digitaal forensisch onderzoeker rondt zijn werk af met het overhandigen van het rapport aan de opdrachtgever. 3.4 Bespreken van een onderzoeksrapport met de opdrachtgever Competenties 3.4: Overtuigen en beïnvloeden Presenteren Leren Resultaat: Tevreden opdrachtgever, leidinggevende en collega s over het gesprek en het projectresultaat (het rapport). Beschrijving werkproces: Nadat het onderzoeksrapport is besproken met de opdrachtgever, kan het worden afgerond. Dit houdt in dat zaken die verder niet meer van belang zijn voor het verdedigen van de conclusies uit het onderzoek, dienen te worden vernietigd. Hierbij is het van belang om nogmaals te checken op volledigheid, zodat bij eventuele bewijsvoering in de toekomst er altijd een compleet dossier voorhanden is, inclusief het bijbehorende onderzoeksmateriaal. Het 3.5 Afronden van het onderzoek Competenties 3.5: Ethisch en integer handelen Instructies en procedures opvolgen Bedrijfsmatig handelen BCP Digitaal forensisch onderzoeker 23
onderzoeksmateriaal dient gefinaliseerd te worden. Tevens dient de digitaal forensisch onderzoeker het onderzoek op de juiste manier, te laten, archiveren. Er is tevens een meldingsplicht. Als een onderzoek naar iemand is uitgevoerd dient diegene daarvan op de hoogte gesteld te worden. Ook al heeft het onderzoek geen resultaten opgeleverd. Resultaat: Tevreden opdrachtgever, leidinggevende en collega s over het gesprek en het projectresultaat (het rapport). Op juiste manier, volgens bestaande procedures, geschoonde opslagmedia. Archivering. Vakkennis en vakvaardigheden: Beheerst de Nederlandse en Engelse taal Heeft kennis van de actuele ontwikkelingen binnen het vakgebied Past gangbare communicatie- en presentatietechnieken toe Past gangbare gesprekstechnieken en vaardigheden toe. Werkt projectmatig Kent zijn verantwoordelijkheden en bevoegdheden Kent de wetgeving met betrekking tot privacy BCP Digitaal forensisch onderzoeker 24