De Stedendriehoek 1 - naar een energieneutrale stedelijke regio Over energietransitie, economische concurrentiekracht en governance Eo Wijers-prijsvraag 2014-2015 1 Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen eo wijers-stichting voor ruimtelijke kwaliteit in de regio
De Eo Wijersprijsvraag wordt financieel mogelijk gemaakt door bijdragen van Ministerie Infrastructuur en Milieu Ministerie van Economische Zaken Koninkrijksrelaties Regio Stedendriehoek Provincie Groningen Provincie Drenthe Provincie Overijssel Provincie Gelderland Provincie Utrecht Provincie Noord-Holland Provincie Zuid-Holland Provincie Flevoland Provincie Noord-Brabant Provincie Limburg ministerie van Binnenlandse Zaken en 2
Vormgeven aan transitie van de Stedendriehoek 2015, het Jaar van de Ruimte 2), zal de overgang naar een nieuwe ruimtelijke ordeningspraktijk in Nederland markeren. Onder het motto Wie maakt Nederland? wordt de koers naar de toekomst van ons land opnieuw uitgezet. De tiende Eo Wijers-prijsvraag zal daar zeker aan bijdragen, zowel op inhoud en opgave, als op de relatie met alle relevante initiatieven en organisaties in de samenleving, de governance. Hopelijk lukt het wat aanpak betreft voort te bouwen op de resultaten van de negende Eo Wijers-prijsvraag. De prijswinnende inzending voor de Veenkoloniën, Samen pionieren, gaf een benadering die ook voor andere regio s, zoals de Stedendriehoek zeer relevant is. Geen plannenmakerij vanuit een ivoren toren, maar een professionele duiding van de opgaven in ruimte en tijd. En samen met burgers en bedrijven op zoek naar nieuwe praktijken, die de gestelde opgaven oplosbaar maken. Inhoudelijk is het spannende van deze jubileumprijsvraag dat nu op stadsregionaal niveau niet de verstedelijkingsopgave centraal staat, maar de energietransitie van fossiel naar hernieuwbaar. De regio Stedendriehoek bestaat zowel stedelijke als meer landelijke gemeenten: Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen. De regio is op het gebied van energietransitie, zeer ambitieus en bereid om de onvermijdelijke schurende belangen onder ogen te zien. Dat geeft ruimtelijke onderzoekers, ontwerpers en ontwikkelaars de kans te laten zien wat zij rekenend en tekenend bij te dragen hebben aan één van de meest uitdagende opgaven voor de ontwikkeling van Nederland. Hoe bereik je maximale energiebesparing? Welke kansen biedt deze stedelijke regio om gebiedseigen energiebronnen te benutten? Hoe organiseer je op regionaal niveau de opslag en distributie van energie? En hoe wordt de verhouding gezien tussen wat er in de Stedendriehoek kan worden georganiseerd en de grotere schaal van ons land en van Noordwest-Europa? En dat allemaal met oog op de ruimtelijke kwaliteit op het niveau van de stedelijke regio. Van de inzenders wordt ook oog gevraagd voor de regionaal-economische kansen die de energietransitie biedt en voor concrete praktijkaanzetten om de transitie een flinke duw te geven. Daarmee zal deze tiende Eo Wijers-prijsvraag de relevantie van het werken op bovenlokaal niveau opnieuw moeten aantonen. In de tijd van Eo Wijers, de naamgever van onze stichting, noemden we dat de stadsgewestelijke schaal. Wijers gaf in de jaren zeventig van de vorige eeuw bij de Rijksplanologische Dienst leiding aan de directie Stadsgewesten. Hij stimuleerde de ideeënvorming over verstedelijking en de verhouding tussen rood en groen. Het zal mooi zijn als we dit concept in het Jaar van de Ruimte met deze prijsvraag nieuw leven kunnen inblazen. Dames en heren ruimtelijk onderzoekers, ontwerpers en ontwikkelaars, pak uw rekentuig en potloden en kom naar de Stedendriehoek! U bent aan zet! Hans Leeflang voorzitter Eo Wijers-stichting 2) wiemaaktnederland.nl 3
De uitdaging De regio Stedendriehoek is ontzettend trots en blij dat wij de tiende Eo Wijers-prijsvraag mogen uitschrijven. Onze regio heeft hoge ambities als het gaat om Cleantech en wil in 2030 energieneutraal zijn. De transitie naar duurzame en schone technologie is hard nodig. Niet alleen vanwege het klimaat of vanwege het feit dat we als regio meer dan een miljard euro per jaar uitgeven aan fossiele energie. Wij zijn ervan overtuigd dat schone en duurzame technologie enorme kansen biedt voor innovatie en een positieve bijdrage levert aan een sterkere regionale economie. Ik daag u uit om met vernieuwende ideeën te komen die antwoord geven op vragen die in deze prijsvraagbrochure zijn opgenomen. Ik kijk zeer uit naar de uitkomsten van dit creatieve proces. Onze inzet is om met uw innovatieve ideeën van energietransitie in de Stedendriehoek een succes te maken en onze regio een lichtend voorbeeld te laten zijn voor de rest van Nederland. Ik wens u veel succes en inspiratie toe. Deze transitie gaat niet vanzelf. Er zijn nieuwe oplossingen nodig. Welke rol past bij de overheid? Hoe gaan we om met de dynamische balans tussen weerstand en draagvlak? Hoe ziet een energielandschap eruit? Doet dat afbreuk aan of verrijkt het de kwaliteit van de stedelijke en landelijke gebieden zoals die we nu (h)erkennen? Sebastiaan van t Erve Burgemeester Lochem Vaandeldrager van de tiende Eo Wijers-prijsvraag. 4
inhoud 1. Het motief van de prijsvraag 2014-2015 6 Discussies in heel Nederland 6 Waarom de Stedendriehoek? 6 2. De prijsvraag 8 Doel van de prijsvraag 8 Inhoud van de prijsvraag 8 De prijsvraagopgave 9 Informatie en inspiratie 10 Gevraagde inzending 10 Jury 11 Beoordelingscriteria 12 Het vervolg van de prijsvraag 12 3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt 14 4. Wedstrijd en wedstrijdreglement 22 Colofon 28 Wie was Eo Wijers 28 5
1. Het motief van de prijsvraag 2014-2015 Discussies in heel Nederland Stedelijke regio s in transitie is als leidmotief Vijf Nederlandse regio s 3) namen deel aan het Toen het ging over energietransitie, presenteerde dwarsverbanden te zoeken in bekende sectoren gekozen voor de tiende Eo Wijers prijsvraag. voortraject van deze prijsvraag, dat een jaar de expert vijf principes voor dit proces: als ICT, zorg en maakindustrie en door nieuwe In stedelijke gebieden tekenen transities in duurde. In die periode diepte elke regio de vermindering van de energievraag, inzet van sectoren als Cleantech in kaart te brengen. Bij het de samenleving zich vaak het eerst af. Niet drie subthema s voor zichzelf uit om tot een biomassa in plaats van kolen, olie en aardgas, thema vormen van governance wees de expert alleen in economisch opzicht, ook in termen aangescherpte prijsvraagopgave te komen. In afvang en opslag van CO 2, elektriciteitsproductie op de noodzaak om allianties aan te gaan en de van sociale uitwisseling zijn steden de plek werkconferenties namen door de Eo Wijers- zonder CO 2 met elektrificatie en vermindering van samenwerking aan te moedigen tussen organisaties waar het gebeurt. Daarom zijn energietransitie, stichting aangetrokken experts met de regio s procesemissies van overige broeikasgassen. vanuit een gedeelde inhoudelijke ambitie. economische concurrentiekracht en nieuwe telkens een subthema onder de loep. Het verslag vormen van governance als subthema s gekozen van deze fase, inclusief de prijsvraagvoorstellen De economische concurrentiekracht van regio s Het resultaat van de werksessies met de experts voor de prijsvraag. In welke relatie staan deze van de vijf kandidaatregio s, is opgenomen in bleek een thema te zijn dat in het beleid van elke was een scherper en rijker beeld van de vragen die thema s tot elkaar en tot welke vernieuwingen de bundel Stedelijke regio s in transitie die stedelijke regio een centrale positie inneemt; bij de subthema s horen. en mogelijke transities leiden ze? beschikbaar is op www.eowijers.nl. ook daarin valt nog flink te innoveren door 3) Dit waren de regio s Zwolle, Noord-Holland/Amsterdam/ Zaanstad, West-Brabant, Utrecht en Stedendriehoek 6
1. Het motief van de prijsvraag 2014-2015 Waarom de Stedendriehoek? Aan het einde van dit voorbereidende jaar is op 4 september 2014 de Stedendriehoek gekozen als prijsvraagregio. Over de keuze voor deze regio schreef de jury in haar rapport: Doorslaggevend in de afweging [ ] is voor de jury de getoonde ambitie in de stedendriehoek op regionaal niveau, de focus op de energietransitie en de betrokkenheid van een nietoverheidspartner 4) vanaf de start van het proces. Hier kan een trendbreuk worden geforceerd die ook als voorbeeld voor Nederland kan dienen. En worden in het komende Jaar van de Ruimte de ruimtelijke professionals volgens de jury het meest uitgedaagd om het vak te vernieuwen. Deze regio heeft de lat voor zichzelf extreem hoog gelegd door de urgentie van energietransitie te adresseren met het doel energieneutraal in 2030. Burgemeester Heidema (Deventer) 5), gaf zelfs tijdens de presentatie nog aan dat 70% daarvan al heel ambitieus zou zijn. Wanneer deze ambitie werkelijk gestalte wordt gegeven gaat hier echt, heel concreet iets gebeuren dat een trendbreuk zal forceren. De ontwikkelingen hier kunnen daarmee als voorbeeld gaan dienen voor heel Nederland. Door de intensieve samenwerking met Alliander in het voorbereidingstraject heeft de regio de opgave al goed gekwantificeerd en te volgen stappen uiteengezet in de routekaart Nieuwe energie voor de regio. De opgave in deze regio is zo goed voorbereid, dat prijsvraagdeelnemers meteen ontwerpend aan de slag kunnen en men in de ruimtelijke pijnzone komt, waarmee de energietransitie-opgave in het ruimtelijke domein op scherp komt te staan. De economische concurrentiekracht is gerelateerd aan de energieambitie, namelijk dat de energie-strategie potentieel het vestigingsklimaat in de regio aantrekkelijker kan maken. De vraag aan de deelnemers is hoe dit verwezenlijkt kan worden. Ondanks het rurale imago van de Stedendriehoek is het evenwicht tussen stad en land juist op orde voor dit type opgave. Tegelijkertijd vragen leefbaarheid- en groei- en krimpvraagstukken om stedelijke transitie, die weer gekoppeld kan worden aan de energiestrategie. Dat doorwerking van plannen stokt, wordt niet bevreesd, te meer omdat de regio alle stappen om haar huizenhoge ambitie te halen wel serieus moet nemen. 4) Bedoeld is netwerkbedrijf Alliander. 5) Andries Heidema, voorzitter van de regio Stedendriehoek. 7
2. de prijsvraag Doel van de prijsvraag De Eo Wijers-stichting stelt zich ten doel de ruimtelijke kwaliteit van Nederland te verbeteren op bovenlokaal schaalniveau door het contact te stimuleren tussen opdracht gevers - in de publieke en private sfeer -, ontwerpers, onderzoekers en ontwikkelaars/ investeerders. De stichting hanteert prijsvragen om met ontwerpend onderzoek of onderzoekend ontwerpen bovenlokale gebiedsontwikkeling te bevorderen en tot uitvoering te brengen. Deze tiende Eo Wijers-prijsvraag gaat over de inzet van de regio Stedendriehoek om in 2030 energieneutraal te zijn. De Stedendriehoek staat daarmee voor een ingrijpende kentering. De bedoeling is dat tegelijk met deze energietransitie de economische concurrentiekracht van de regio toeneemt. Maar hoe organiseer je zo n transitie, met welke organisaties, burgerinitiatieven, ondernemers en overheden ga je als regio samenwerken (governance)? Hoe kun je als gemeente of provincie ideeën en ambities verwezenlijken nu de mogelijkheden om dit planmatig en top-down te doen steeds beperkter worden? Hoe vind je de juiste partners in het maatschappelijk veld en hoe behoud je draagvlak, enthousiasme en welwillendheid bij de burgers? En hoe voorkom je dat de kenmerkende fraaie landschappen of historische binnensteden verloren gaan. Welke transformaties van steden en dorpen zijn mogelijk zonder hun ruimtelijke kwaliteit aan te tasten? Dit zijn maar enkele van de vele vragen die de regio op zich afgevuurd kreeg in de aanloopfase naar deze prijsvraag. Het is aan de prijsvraagdeelnemers om die vragen te beantwoorden. De doelgroep van de prijsvraag zijn multidisciplinaire teams. Deze kunnen bestaan uit onderzoekers, ruimtelijk ontwerpers, economische, sociale en energie-experts evenals transitiedeskundigen, bedrijven, ontwikkelaars/ investeerders en burgers, al dan niet in groepsverband. 8
2. de prijsvraag Inhoud van de prijsvraag De regio Stedendriehoek is een samenwerkingsverband van de zeven gemeenten Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen. De regio ligt deels in Gelderland en deels in Overijssel. De opgave is om voor de Stedendriehoek een (ruimtelijke) strategie te onderzoeken en te ontwerpen die leidt naar energieneutraliteit in 2030, inclusief een toekomstbestendig vestigingsklimaat met inachtneming van een daarbij passende governance-structuur. De visie van de regio op deze ambitie staat in paragraaf 3 van deze brochure. Energieneutraliteit is daarom geen geïsoleerd vraagstuk maar heeft tal van verbindingen met ruimtelijke, economische en sociale aspecten in de samenleving. Wat verstaat de regio onder energieneutraliteit? In de Routekaart Nieuwe Energie staat het als volgt omschreven: De regio is dan netto zelfvoorzienend. Dit houdt in dat de productie van energie ten minste gelijk is aan of hoger is dan de regionale energievraag en dat de jaarlijkse import van energie de jaarlijkse export van energie niet overstijgt. De opgave waar de regio voor staat is om de energievraag die nu wordt voorzien met geïmporteerde veelal fossiele energie, in het geheel te vervangen door lokale (duurzame) energiebronnen. Energieneutraliteit brengt grote en ruimtelijk ingrijpende veranderingen met zich mee. De opgave is hieraan een positieve invulling te geven. Dit kan op sommige plekken een keuze voor het behoud en versterking van bestaande stedelijke en landschappelijke kwaliteiten betekenen, terwijl op andere plekken juist nieuwe kwaliteiten kunnen worden geïntroduceerd. Energietransitie wordt daarbij niet gezien als iets wat alleen ingepast kan worden in het bestaande stedelijke of landelijke landschap (defensieve ruimtelijke benadering), maar als een kans voor het vormen van deels of geheel nieuwe landschappen (offensieve strategie). Waarschijnlijk heeft elk gebied zijn eigen laadvermogen wat betreft de opname van (ruimtelijke) effecten van energietransitie. In sommige gebieden zullen meer kansen zijn dan in andere voor ruimtelijk ingrijpende maatregelen. Bij het ontwikkelen van de (ruimtelijke) strategie moet ook de samenhang met het toekomstbestendige vestigingsklimaat (economische concurrentiekracht) worden benoemd. De regio mikt immers op energietransitie als onderdeel van cleantech, een wereldwijde groeimarkt. Volgens het Cleantech Center duidt dit begrip op producten, processen en diensten die operationele prestaties verbeteren door vergroting van de productiviteit en efficiëntie terwijl kosten, energieverbruik, vervuiling of afval worden gerecycleerd, waarbij het gebruik van grondstoffen en duurzame energie op een duurzame wijze worden toegepast met het oog op een minimale impact op het milieu. Het maatschappelijke draagvlak is een essentieel onderdeel van de opgave. De onderliggende getallen van het huidige energieverbruik in de regio geven een heldere indicatie van de opgave. Het idee energieneutraliteit spreekt weliswaar velen aan, maar het maatschappelijke veld moet zich wel in de concrete uitwerking en oplossingen kunnen vinden, energieneutraliteit is zonder maatschappelijke steun niet denkbaar. De context bestaat uit onder meer lokale energiemaatschappijen, uit natuur- en cultuurhistorische belangengroepen en verenigingen, uit (agrarische) ondernemers, vastgoedeigenaren en betrokken burgers. De vele initiatieven zijn waardevol, maar zouden ook kunnen leiden tot een onoverzichtelijk conglomeraat dat vraagt om regie en een breed gedragen, gemeenschappelijke visie op een duurzame toekomst. De governance-opgave heeft dan ook betrekking op deze regie door overheid en maatschappelijk partners. Onorthodoxe oplossingen zijn welkom. De regio is bereid te zijner tijd bestaande beleidskaders af te stemmen op door de prijswinnaars aangereikte innovatieve ideeën of strategieën. Daarnaast mag worden verwacht dat ook het beleid van het rijk en andere nationale actoren de komende jaren in het kader van het Nationaal Energieakkoord substantieel zal bijdragen aan energietransitie in Nederland. 9
2. de prijsvraag De prijsvraagopgave Informatie en inspiratie De prijsvraagopgave gaat over twee schaalniveaus: het regionale schaalniveau: de Stedendriehoek als geheel in relatie tot heel Nederland en zo mogelijk nog ruimer; het binnen-regionale schaalniveau: een of meerdere exemplarische deelgebieden binnen de Stedendriehoek, naar keuze, maar met een minimale afmeting van 1km². De opdracht houdt in voor beide schaalniveaus: 1. te komen tot uitvoerbare strategieën en concepten, inclusief inspirerende voorbeelden, om energieneutraliteit in 2030 te bereiken in combinatie met economische concurrentiekracht en effectieve governance. 2. Daarbij uitdrukkelijk aandacht te besteden aan ruimtelijke kwaliteit: geef door middel van ontwerpend onderzoeken of onderzoekend ontwerpen aan waar in deze regio de offensieve en waar de defensieve aanpak op zijn plaats is en waar welke nieuwe (ruimtelijke) kwaliteiten ontstaan (verbeelding). 3. geef tevens, zowel kwantitatief als kwalitatief, de samenhang aan met een toekomstbestendig vestigingsklimaat. 4. maak in grote lijnen de (financiële) haalbaarheid duidelijk. Het moet mogelijk zijn een winnend idee in de vervolgfase op te schalen en uit te werken tot een business case. 5. geef aan hoe de governance (stuurbaarheid) van alle relevante partijen vorm en inhoud krijgt om gezamenlijk het gewenste resultaat te bereiken. 6. geef aan hoe, ook buiten de direct betrokkenen, maatschappelijk draagvlak voor de transitie verkregen kan worden. Voor meer informatie en inspiratie over de prijsvraagopgave zijn de volgende bronnen beschikbaar: De presentatie van de regio Stedendriehoek zelf over dit onderwerp. Zie paragraaf 3 van deze prijsvraagbrochure. De informatiebundel met een lijst van relevante bronnen. Deze is voor teams beschikbaar zodra ze zich hebben ingeschreven. transitiemarkten. Het verkrijgen van specifieke regio-informatie en kennismaking met regionale partijen is mogelijk tijdens transitiemarkten op 12 december 2014 en 16 januari 2015. Tijdens die bijeenkomsten is er gelegenheid om lokale en regionale overheden te ontmoeten, evenals experts en actoren uit de regio zoals energiecoöperaties en bedrijven. Programma en informatie over tijden en locaties staan op www.eowijers.nl. De inschrijvers voor de prijsvraag ontvangen hierover bovendien informatie via hun correspondentieadres. in de Kandidatenbundel van deze prijsvraag is een verslag opgenomen van de voorbereidende conferenties. Daarin worden de subthema s van de prijsvraag vanuit verschillende invalshoeken belicht. Op www.eowijers.nl is een video beschikbaar over de kandidatenfase. Daarin ook een presentatie van energieacties in de regio door de vaandeldrager van de prijsvraag, Sebastiaan van t Erve. 10
2. de prijsvraag Gevraagde inzending Jury Een inzending dient te bestaan uit: A. Twee A0-panelen Twee A0-panelen: 1. voor het regionaal niveau inclusief de relatie met het (inter)nationale niveau. 2. voor een of meerdere deelgebieden van minimaal 1 km². Concepten en verbeeldingen op beide schaalniveaus mogen worden weergegeven in plantekeningen, schetsen, overzichten, inrichtingsprincipes, visualisaties, pictogrammen en referentiebeelden. De panelen mogen zowel in kleur als zwart-wit worden opgemaakt. Woord en beeld op de panelen moeten vanaf ongeveer een meter goed leesbaar zijn. De jury is samengesteld uit personen met generieke expertise over onderwerpen van de prijsvraag en personen met tevens specifieke kennis van de regio Stedendriehoek. De samenstelling van de eerste groep is: Co Verdaas, directeur van het Centre voor Development and Innovation, Wageningen UR (voorzitter) rients Dijkstra, lid van het College van Rijksadviseurs Hans Tijl, directeur Ruimtelijke Ontwikkeling, Ministerie van Infrastructuur en Milieu Miranda Reitsma, directeur Reitsma Urban Planning anton van Hoorn, expert energie en ruimte van het Planbureau voor de Leefomgeving. annemieke Traag, gedeputeerde van Gelderland jan de Wit, lector Duurzame Energievoorziening, Saxion Hogeschool robin Wientjes, vierdejaars student milieukunde met bijzondere interesse in ruimtelijke vraagstukken, Saxion Hogeschool Deventer De jury krijgt de beschikking over een in opdracht van de Eo Wijers-stichting door een wetenschappelijk team van de Rijksuniversiteit Groningen te maken quick scan van de inzendingen. Hierin worden elementen en kenmerken van de inzendingen naar voren gebracht zodat ze onderling beter vergelijkbaar zijn. In gezamenlijkheid kiezen de juryleden de winnaar(s) van de prijsvraag. B. Toelichting in tekst Een toelichting op de inzending van maximaal 1500 woorden met een uiteenzetting van de gemaakte keuzen over de opgaven van de punten 1 t/m 6 (zie vorige paragraaf). C. Samenvatting Een samenvatting met de essentie van de inzending in 250 woorden, vergezeld van één afbeelding op A4-formaat, liggend of staand. Zie paragraaf 4 voor technische eisen aan de inzending. De tweede groep bestaat uit experts met tevens regionale kennis. Deze leden zijn afkomstig van de vijf O s: onderzoek, onderwijs, ondernemers, overheid en onderaf (maatschappelijke organisaties en burgerinitiatieven): Bert Groenewoud, Rijksdienst Cultureel Erfgoed (onderzoeker historisch landschap) aart Roos, CEO van Koninklijke Auping dirk-siert Schoonman, voorzitter LTO Gelderland en bestuurslid LTO Noord (akkerbouwer) Henk Siepel, bestuurslid Gelderse Milieufederatie, hoogleraar aan Wageningen UR en Radboud Universiteit De jury is onafhankelijk van de deelnemers en doet een autonome uitspraak. 11
2. de prijsvraag Beoordelingscriteria Het vervolg van de prijsvraag Bij de beoordeling van de inzendingen hanteert de jury de volgende criteria: energieneutraliteit: biedt de inzending duurzame en kansrijke oplossingen voor het bereiken van netto energieneutraliteit? ruimtelijke kwaliteit: draagt de inzending bij aan het behoud en de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van de regio, zowel stedelijk en landelijk als in onderlinge samenhang? economische concurrentiekracht: draagt de inzending bij aan de verbetering van het economisch vestigingsklimaat in de regio? Governance: biedt de inzending zicht op een uitvoeringsproces met (aantoonbaar) kansrijke samenwerking tussen relevante partijen en kansrijke organisatievormen op alle schaalniveaus? Financiële haalbaarheid: biedt de inzending zicht op een kansrijk vervolg, dat wil zeggen een business case en opschaling? innovatie: hoe innovatief en creatief is de inzending? vorm: wordt voldaan aan de technische inzendingseisen? Na deze prijsvraag zet de regio Stedendriehoek stappen richting uitwerking en uitvoering van het/de winnende ontwerp(en). Dit is de zogenaamde 3 e fase 6). De regio zal in samenspraak met de winnaars hun ideeën uitwerken in een maatwerkaanpak met business case(s). In die derde fase treedt niet meer de Eo Wijersstichting maar de regio Stedendriehoek op als opdrachtgever; de stichting kan wel betrokken blijven bij deze fase. De verantwoordelijke bestuurder zal de aanpak van de regio toelichten tijdens de prijsuitreiking op 11 september 2015. 6) De eerste fase was de voorronde, waarin meerdere regio s zich kandidaat hadden gesteld. De tweede fase is deze prijsvraag. De derde fase is de uitwerking die hier wordt beschreven 12
Kansenkaart Regio Stedendriehoek 13
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Deze paragraaf gaat over de visie van de regio Stedendriehoek op haar ambitie om energieneutraal te worden. De inhoud komt grotendeels overeen met de inzending van Stedendriehoek om prijsvraagregio te worden. De inhoud is achtergrond en inspiratiebron voor de prijsvraagopgave. Meer gedetailleerde informatie over de Stedendriehoek zal beschikbaar zijn in de informatiebundel die voor inschrijvers van de prijsvraag beschikbaar is. De Stedendriehoek is in transitie. Zowel voor wat betreft inhoudelijke opgaven waarvoor ze staat, als voor de manier waarop aan deze opgaven gewerkt wordt. Op vier terreinen bundelt de regio krachten: innovatie, sociaal kapitaal, mobiliteit en leefomgeving. En wel op een nieuwe manier: in publiek-private samenwerking, door middel van tafels. Beide zijn nog volop in ontwikkeling. Dat maakte dat het deelnemen aan het voortraject van de tiende editie van de Eo Wijers-prijsvraag veel enthousiasme en inspiratie opleverde. Het thema Stedelijke regio s in transitie van de Eo Wijers-prijsvraag valt perfect samen met het uitrollen, doorontwikkelen en realiseren van de hoge ambities die we als regio Stedendriehoek hebben op het gebied van energietransitie. De regio wil een netto energieneutrale regio zijn in 2030, dat wil zeggen: de regio bespaart / draagt evenveel duurzame energie bij aan het (inter) nationale energiesysteem als ze gebruikt. Daarmee wordt de regio nog aantrekkelijker als woon- en leefomgeving. Voor een deel is dit nog zoeken: hoe breed is de opgave, waar vindt die plaats en is er een wisselwerking tussen het stedelijk gebied en het buitengebied? Het is meer dan alleen een stel windmolens neerzetten of zonnecollectoren op het dak. Het gaat ook over nieuwe technologie, over energie besparen, bijvoorbeeld door isolatie of het anders inrichten van bedrijfsprocessen, en over energie opslaan. Het gaat over infrastructuur en logistiek, inclusief modal shift, over wel of niet elektrisch vervoer en over hubs en stadsdistributiesystemen. En het gaat om slimme koppelingen tussen warmteaanbieders en vragers, inclusief de ruimtelijke vertaling daarvan. Vast staat dat innovatie nodig is, zowel in de aanpak, de samenwerking als de uitwerking en verbeelding. Deze ambitie is wellicht alleen maar dichterbij te brengen door een compleet andere aanpak, met wie weet ook nieuwe partners en sturingsmechanismen. De regio heeft behoefte aan vernieuwende en inspirerende ideeën, maar tegelijkertijd ook aan realiseerbare initiatieven. 14
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Kantelpunt Stedelijke regio De ambities van de Stedendriehoek zijn niet alleen van de overheid. Er is op het gebied van energietransitie een brede maatschappelijke beweging gaande. De prijsvraag moet het huidige momentum verzilveren met inspirerende ideeën die helpen de Stedendriehoek haar route naar een energieneutrale regio vorm te geven. De Stedendriehoek is in de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening (2001) als een netwerkstad aangeduid, een min of meer samenhangende woon-, werk- en leefregio. Bijvoorbeeld door de vele energiecoöperaties die in de regio van onderop ontstaan. Heeft dit voldoende schaal? Welke rol van de overheid vraagt dit? De regio wil graag door een vernieuwde aanpak kantelen naar een transitie op het gebied van economische kracht en duurzame energie. Stadia van een transitieproces Bron: Nieuwe energie voor de Stedendriehoek - Routekaart naar een energieneutrale regio Stedendriehoek (2014) Maar de Stedendriehoek is meer dan een planologisch concept. Drie steden vormen, samen met de omliggende meer landelijke gemeenten, een regionaal stedelijk netwerk. Rond dit stedelijk netwerk is een (Wgr-)regio gevormd: een samenwerkingsverband tussen inmiddels zeven gemeenten: Apeldoorn, Brummen, Deventer, Epe, Lochem, Voorst en Zutphen. Een bestuurlijke constructie interprovinciaal die met een lichte organisatie werkt aan gezamenlijke agendavoering en afstemming op velerlei terreinen. Er liggen veel stedelijke netwerken en centra in de buurt van de Stedendriehoek. In landsdeel Oost alleen al de sterke agglomeratie van de stadsregio Arnhem-Nijmegen, de kennisas Ede-Wageningen, de Stedenband Twente, Zwolle-Kampen, maar ook stedelijke centra als Harderwijk en Doetinchem. Deze positionering is van invloed op de concurrentiekracht van de Stedendriehoek: een sterk eigen profiel draagt bij aan het onderscheid ten opzichte van de andere stedelijke regio s. 15
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Governance Ruimtelijke structuur De Stedendriehoek ligt centraal in landsdeel Oost. De IJssel stroomt door de regio, waardoor ze deel uitmaakt van de laaglanddelta. Naast de De Stedendriehoek zet bestuurlijk stevig in op governance. Ze speelt hiermee in op de veranderende verhouding tussen overheid en Strategische Board De regionale samenwerking, die meer dan tien jaar geleden is begonnen met zeven gemeenten, is sinds enkele jaren versterkt met De Strategische Board Stedendriehoek heeft gekozen voor het begrip Cleantech als verbindend thema voor de regio. IJssel is ook het Twentekanaal een belangrijke burger. Samenwerking staat centraal. de Strategische Board Stedendriehoek. In deze Cleantech is diepgeworteld in de regio. Nu vaarverbinding. De regio heeft een fors kruispunt Board werken ondernemers, onderwijs, onderzoek al zetten bewoners en bedrijven in de regio van rijkswegen: de A1 en de A50, verbindingen met west en oost, noord en zuid. Aangevuld met diverse spoorverbindingen, zowel (inter)nationaal, regionaal als lokaal. De Randstad en Berlijn liggen om de hoek. De Stedendriehoek heeft een rijk palet aan landschappen. Denk aan de Veluwe met het stuwwallenreliëf, de vele bos- en natuurterreinen. Het coulissen- en landgoederenlandschap van de Graafschap. Salland, de tuin van Overijssel. En natuurlijk de IJsselvallei, met haar rivier en In essentie staat governance voor ondernemende coalities van partijen die bereid en in staat zijn om samen te werken aan de invulling en uitvoering van de regionale opgaven. Co-creatie tussen publiek, privaat en particulier. De overheid kan hiervoor de condities scheppen, het proces begeleiden en prioriteiten stellen. Iedere opgave heeft echter zijn eigen maat en schaal waarop het proces georganiseerd moet worden. Met een eigen netwerk van partijen. Soms beslaat de samenwerking de gehele regio, vaker nog een deelgebied of plekken. en overheid samen. De Board richt zich op het versterken van de innovatiekracht en het concurrentievermogen van het bedrijfsleven, een goed werkende, vraaggerichte arbeidsmarkt met een goede aansluiting vanuit het onderwijs en een onderscheidend vestigingsklimaat. De Board is initiatiefnemer in de profilering van de regio als Cleantech regio Stedendriehoek. Stedendriehoek bovengemiddeld in op duurzame productie en dienstverlening en het verkrijgen van energieneutraliteit. Een circulaire economie, waarin het (her)gebruik van producten en grondstoffen centraal staan. Om zo te komen tot een duurzame samenleving die economisch én ecologisch houdbaar is. Door deze talrijke initiatieven te labelen en bundelen als Cleantech regio Stedendriehoek, krijgt innovatie meer kans, krijgen nieuwe initiatieven meer draagvlak en versterken we elkaar. uiterwaarden, haar gradiënten en weteringen, haar stroomruggen en landgoederen. Binnen dit rijke landschap liggen fraaie steden: Apeldoorn, de buitenstad, met Paleis Het Loo en Apenheul, de Hanzesteden Deventer met hogeschool en boekenmarkt en Zutphen met Vrije school en chocoladefestival, en Lochem als kleine vierde stad. En vele grotere en kleinere dorpen en buurtschappen, met een heel eigen karakter, van papierindustriedorp Eerbeek tot het dorp met pit Lettele, en van het dierenparkdorp Wissel tot de heerlijkheid Kring van Dorth en het zonnedorp Loenen. 16
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt De Agenda Stedendriehoek: vier troeven Tafels Publieke en maatschappelijke partijen komen in wisselende samenstelling samen in tijdelijke, specifieke en doelgerichte Tafels om vorm te geven aan doelen en projecten. Er zijn al Tafels in bedrijf, respectievelijk in ontwikkeling, rond innovatie, arbeidsmarktbeleid, energie, bereikbaarheid en leefomgeving. Essentieel is het ondernemerschap van de deelnemers. Een van de deelnemers aan de Tafel Energie is het samenwerkingsverband SOEN: Stedendriehoek Onderneemt EnergieNeutraal. Stedendriehoek, Alliander en Kamer van Koophandel vinden elkaar bij het faciliteren van projecten en het ondersteunen van samenwerkende partners. Samenwerking tussen publieke en private partijen vraagt om een gedeelde visie op de toekomst van de Stedendriehoek. Deze is opgetekend in De Agenda Stedendriehoek (2013), inclusief een bestuursverklaring onder het motto: We willen beter worden in wat we samen zijn. Centrale visie is: kwaliteit van het vestigingsklimaat versterken, zowel economisch, ruimtelijk als sociaal. Vier belangrijke troeven bepalen het vestigingsklimaat van de Stedendriehoek. Troef: robuuste, veerkrachtige economie. Opgave: innovatie krachtig maken. De Stedendriehoek kent een breed ontwikkelde economische structuur, met maakindustrie, zakelijke diensten, zorg en ICT als stuwende sectoren. Deze brede structuur maakt de regio sterk en minder gevoelig voor conjuncturele schommelingen. Om de robuuste, veerkrachtige economie nog verder te versterken wil de Stedendriehoek de innovatie binnen haar stuwende sectoren krachtiger maken. Innovatie, onderwijs, kennisontwikkeling en creativiteit zijn immers de productiefactoren van de toekomst. Troef: sociale betrokkenheid, menselijke maat. Opgave: sociaal kapitaal beter benutten. In de Stedendriehoek tonen mensen zich betrokken, zijn er van oudsher sterke sociale structuren. De regionale arbeidsmarkt heeft goed geschoolde werknemers. Buurten, wijken en dorpen zijn nog overzichtelijk, waardoor mensen elkaar kennen en groeten. Door deze menselijke maat is de sociale cohesie groot, is er een rijk verenigingsleven en kan het wonen en werken gezellig zijn. De opgave is om alle mensen in de regio deel te laten nemen aan de arbeidsmarkt, te doen participeren in het maatschappelijk leven en via leertrajecten talenten verder te ontwikkelen. Troef: goede interne en externe bereikbaarheid. Opgave: blijven werken aan bereikbaarheid. De Stedendriehoek heeft een strategische ligging, centraal in Nederland, tussen de Randstad en het Duitse achterland. En ook tussen de noordelijke steden en de Brabantse regio s. Met goede infrastructurele weg-, spoor- en waterverbindingen zijn vele bedrijven, banen en voorzieningen binnen handbereik. Van luchthavens tot universiteiten Duitse achterland. Die bereikbaarheid maakt de Stedendriehoek aantrekkelijk als economische regio. Bereikbaarheid is een blijvende opgave om die variatie in werken, wonen, recreëren en voorzieningen te ontsluiten. Troef: de kwaliteit van stad, dorp en landschap. Opgave: leefomgeving met kwaliteit versterken. Het is goed toeven in de Stedendriehoek. De bosrijke Veluwe met beken en sprengen, de open, robuuste IJsselvallei en het coulisselandschap van Salland en de Graafschap. De cultuurhistorische kwaliteiten van de historische Hanzesteden en het statige kroondomein rond Apeldoorn. De kwaliteiten van stad, dorp en landschap zijn van oudsher met het leven in deze regio buiten de regio, maar ook in en tussen de drie verbonden. Om deze troef te versterken wil de steden. De aanstaande verbreding van de A1 geeft regio de leefomgeving blijven ontwikkelen als voor de Stedendriehoek een duidelijke versterking een comfortabele, ontspannen regio voor wonen, in bereikbaarheid vanuit de Randstad en het werken en recreëren. 17
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Vestigingsklimaat economische concurrentiekracht Energietransitie: vier paden De Stedendriehoek heeft een stabiele en veerkrachtige economie. De industrie, zakelijke dienstverlening en publieke sector domineren het economisch profiel. Het midden- en kleinbedrijf is een stuwende kracht en is sterker dan landelijk gemiddeld aanwezig. In verantwoorde en innovatieve omgang met milieu, energie en klimaatverandering vinden we onze kracht. Omdat de regio aantrekkelijk is voor recreanten en toeristen is de vrijetijdseconomie, met een breed aanbod, van groot belang. Voor het koesteren en uitbouwen van deze aantrekkelijkheid biedt de Stedendriehoek volop kansen. Door maximaal in te zetten op schone technologie, koerst de Stedendriehoek aan op een duurzame en onafhankelijke economie en samenleving. Een schone toekomst, waarin energieneutraliteit speerpunt is. De Stedendriehoek heeft de ambitie in 2030 energieneutraal te zijn. De Routekaart Nieuwe Energie (2014) is één van de middelen om dit te bereiken. Uitgangspunt is dat in 2030 energiegebruikers in de Stedendriehoek nog steeds eenvoudig, veilig, betrouwbaar en betaalbaar energie kunnen gebruiken, maar fundamenteel anders. Zodat de regio niet meer afhankelijk is van fossiele brandstoffen, onafhankelijker is van politiek instabiele gebieden, een betere luchtkwaliteit heeft, een bijdrage levert aan de adaptatie aan klimaatverandering en ook economisch hiervan profijt kan hebben. De scheiding tussen eindgebruiker en producent vervaagt. Soms individueel en kleinschalig, soms als onderdeel van een coöperatie en soms zeer substantieel als energieleverancier aan het net. De overgang naar een energieneutrale regio in 2030 verloopt niet volgens een lineair patroon. Om dit te concretiseren zijn vier transitiepaden voor verschillende onderdelen van het energiesysteem benoemd. Schema verbindingen Routekaart 18
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Ondernemende regio Het doel van het transitiepad ondernemende regio is om voldoende lokaal geproduceerde duurzame energie beschikbaar te hebben. Het leidende principe is dat iedere energie verbruiker in de regio Landelijk gebied als voedsel- en energieproducent Gezien de beschikbare ruimte liggen in het landelijk gebied veel kansen voor een bijdrage aan een energieneutrale regio. Dat kan alleen als de fundamentele veranderingen worden doorgevoerd. Naast verduurzaming van het transport zelf, bieden auto-, water- en spoorwegen ook mogelijkheden voor duurzame energieproductie. initiatieven uit het netwerk. De grote uitdaging voor het Aanjaagcentrum is om maatschappelijke initiatieven op de radar te krijgen en op innovatieve wijze te ondersteunen. zo veel mogelijk zijn eigen, duurzaam opgewekte energie gebruikt. Energieleverende gebouwde omgeving Het doel van dit transitiepad is dat de gebouwde omgeving, waaronder woningbouw, bedrijfspanden en industriegebieden naar een energieproducerende dan wel energiebesparende omgeving worden omgebouwd. Dit concept wordt binnen de regio al toegepast. energieproductie de landschappelijke kwaliteiten, die een wezenlijke drager zijn van de regio, sterker maakt. Om een dynamische ontwikkeling op gang te brengen, is het van belang dat de gebruikers en bewoners van het landelijk gebied de vruchten kunnen plukken van energieproductie in hun directe omgeving. Duurzaam vervoer De regio vormt een belangrijk knooppunt voor vervoer per weg, water en spoor. Om tot een energieneutrale regio te komen moeten hierin Om succesvol de transitie door te maken is het nodig deze paden verder te concretiseren en te operationaliseren. Aanjaagcentrum De Routekaart is vastgesteld door de besturen. Daarbij is voorgesteld om een Regionaal Aanjaagcentrum Energietransitie in te stellen. Deze moet fungeren als katalysator voor de ontwikkeling naar een energieneutrale regio. Het Aanjaagcentrum is geen projectorganisatie, maar een makelaar en intermediair. Het speelt in op Voor energietransitie in het stedelijke en landelijke landschap is het nodig om als overheidspartijen een aantal huiswerkopgaven te doen: wat is het laadvermogen van de verschillende gebieden, waar biedt een offensieve ruimtelijke strategie kansen op waardevolle vernieuwing, waar liggen op te lossen opgaven voor een overheid die haar faciliterende rol wil vervullen? Die huiswerkopgaven moeten in de komende periode gedaan worden. 19
3. Regio Stedendriehoek op een kantelpunt Speelbord Uit de hierboven genoemde Agenda en de Routekaart ontstaat een interessant speelbord. ROUTEKAART NIEUWE ENERGIE Opmaat De regio heeft door de intensieve samenwerking Waar de paden en troeven bij elkaar komen, kunnen nieuwe verbindingen tot stand komen. Deze liggen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit, leefomgeving (milieu, gezondheid en veiligheid), sociale kracht, cultuur en cultuurhistorie, technologie, juridische mogelijkheden, financiële reikwijdte, communicatie, samenwerkingscoalities enzovoort. De verbindingen bieden kansen wanneer deze (h)erkend en nader uitgewerkt worden. (verbindingen Agenda Stedendriehoek en de Routekaart ) AGENDA STEDENDRIEHOEK TROEF: ROBUUSTE EN VEERKRACHTIGE ECONOMIE OPGAVE: INNOVATIE KRACHTIG MAKEN TROEF: SOCIALE BETROKKENHEID EN MENSELIJKE MAAT OPGAVE: SOCIAAL KAPITAAL BENUTTEN TROEF: GOEDE INTERNE EN EXTERNE BEREIKBAARHEID OPGAVE: BLIJVEN WERKEN AAN BEREIKBAARHEID TROEF: KWALITEIT VAN STAD, DORP EN LANDSCHAP OPGAVE: MET KWALITEIT LEEFOMGEVING VERSTERKEN ENERGIE- LEVERENDE GEBOUWDE OMGEVING VOORBEELD UITWERKING: LOKALE/REGIONALE ESCo s VOOR ENERGIENEUTRAAL MAKEN BESTAANDE WONING-VOORRAAD VOORBEELD UITWERKING: WARMTENET VAN BEDRIJVEN MET OVERSCHOT NAAR HISTORISCHE BINNENSTEDEN LANDELIJK GEBIED ALS VOEDSEL- EN ENERGIE- PRODUCENT VOORBEELD UITWERKING: ZELF-VOORZIENENDE DORPEN ALS BINDINGSFACTOR PLATTELAND EN DRAGER BASIS- VOORZIENINGEN DUURZAME MOBILITEIT VOORBEELD UITWERKING: SNELFIETSROUTES TUSSEN STEDEN ONDERNEMENDE REGIO VOORBEELD UITWERKING: MAATREGELEN BEDRIJFSLEVEN VOOR SLIM REIZEN EN BETER BENUTTEN met netwerkbedrijf Alliander de transitieopgave al goed gekwantificeerd en samen met de provincies Gelderland en Overijssel de te volgen stappen uiteengezet in onder andere de Routekaart Nieuwe Energie. De prijsvraagdeelnemers kunnen met de informatiebundel, relevante beleidsstukken, data, technische energiegegevens, lopende initiatieven en diverse websites innovatief aan de slag met verbindingen en het spanningsveld tussen de energietransitieopgave en bestuurbaarheid. 20