Fries programma Jeugd, Alcohol en Drugs 2014-2017 Het Fries programma Jeugd, Alcohol en Drugs is een samenwerking tussen de Friese gemeenten (burgemeesters, wethouders en betreffende ambtenaren), GGD Fryslân, Verslavingszorg Noord Nederland, Politie Fryslân, Koninklijke Horeca Nederland, Provincie Fryslân en het Openbaar Ministerie. Vastgesteld door de Bestuurscommissie Gezondheid op 6 november 2013
Inhoudsopgave Voorwoord 1. Inleiding 4 - Richtinggevende documenten - Analyse in- en externe ontwikkelingen 2. Doelgroepen en doelstellingen 7 3. Uitgangspunten 9 - Meerwaarde provinciale aanpak - Integrale benadering o.b.v. drie pijlers - Omgevingsbenadering - Naamgeving Nuchtere Fries 4. Speerpunten en activiteiten voor de periode 2014-2017 11 5. Monitoren en evalueren 14 6. Programmaorganisatie en communicatie 15 7. Financiën 16 Literatuur 2
Voorwoord Hierbij wordt u het vervolgprogramma "Nuchtere Fries" aangeboden. Voorafgaand aan de eerste fase van het programma was er in Fryslân sprake van een beperkte en versnipperde aandacht voor alcohol- en drugspreventie. De alarmerend hoge cijfers van het alcoholgebruik onder de Friese jeugd brachten in 2008 onder regie van Provincie Fryslân, de volgende partijen bij elkaar: gemeenten, Verslavingszorg Noord Nederland, GGD, Koninklijke Horeca Nederland, Politie en het Openbaar Ministerie. Dit resulteerde in een integrale en slagvaardige preventiecampagne. Later werd het thema drugs hieraan toegevoegd en werd de uitvoering van het programma ondergebracht bij GGD Fryslân. Deze unieke samenwerking heeft voor een duidelijke verbetering gezorgd, maar de cijfers geven volgens de Friese gemeenten aan dat we er nog niet zijn. Jongeren drinken nog altijd veel en alcohol heeft nog altijd een belangrijke plek in de jongerencultuur. De negatieve gezondheidseffecten daarvan zijn groot evenals de effecten op het gezinsleven, de schoolprestaties, de openbare orde en veiligheid. De gemeenten zagen hierin voldoende aanleiding om een vervolgprogramma op te zetten, op het gebied van beleid, handhaving en bewustwording. Dit Fries programma Jeugd, Alcohol en Drugs 2014-2017 is op woensdag 6 november 2013 in de bestuurscommissie GGD vastgesteld. Ik wens de Friese jeugd, voor een gezonde toekomst, een succesvolle vervolgaanpak toe! Dank aan de samenwerkingspartners en de betrokkenen bij het project. Doeke Fokkema, voorzitter bestuurscommissie GGD 3
1. Inleiding Na de eerste bemoedigende resultaten in de periode 2008-2012, hebben de Friese gemeenten aangegeven in de periode 2014-2017 verder te willen met een gezamenlijke aanpak van alcohol- en drugsgebruik onder jongeren. Dit om de behaalde winst vast te houden en uit te breiden; ook onder de jongeren ouder dan zestien en de jongeren die nog altijd veel drinken en/of andere middelen gebruiken. De bestuurscommissie gaf het Platform Nuchtere Fries eind 2012 de opdracht om in 2013 te komen met een herijkt vervolgplan op basis van evaluatie (consultatie projectbetrokkenen en procesevaluatie), het Friese cijferbeeld en andere relevante nieuwe ontwikkelingen en inzichten. In samenwerking met gemeentelijke beleidsmedewerkers - zowel op het terrein van volksgezondheid als op het terrein van veiligheid - en alle betrokken partners, is in de eerste helft van 2013 een richting voor het vervolgprogramma bepaald. Gemeenten benoemden betrokkenheid van lokale partijen en een actieve regionale aanjaagrol als verbeterpunten voor het programma. Dit werd bevestigd door onderzoek (onder meer van de Wereldgezondheidsorganisatie) naar wat wel en wat niet werkt in de aanpak van alcoholgebruik onder jongeren: samenwerken is een van de sleutelbegrippen hierin (in hoofdstuk drie wordt hier dieper op ingegaan). In dit programmaplan zijn daarom de onderdelen, waarvan gemeenten aangeven dat een provinciebrede aanpak (aanjagen, organiseren en/of ondersteunen) duidelijke meerwaarde kan hebben, uitgewerkt in doelen, speerpunten en activiteiten. Het gaat daarbij om activiteiten die bovenop en in veel gevallen in aansluiting op bestaande lokale en provinciale activiteiten worden uitgevoerd. Op basis van de evaluaties van de afgelopen periode en dit voorstel kunnen gemeenten een beslissing nemen over het vervolg van het programma. Er wordt gebruik gemaakt van de projectplannen en samenwerkingsverbanden die in de regio s Zuid- Holland Zuid, Noord-Holland Noord en de Achterhoek die al bewezen hebben succesvol te zijn. Richtinggevende documenten Vier documenten zijn richtinggevend voor de strategie van het Platform Nuchtere Fries in de periode 2014-2017: - Landelijke Nota Gezondheidsbeleid, Gezondheid Dichtbij (mei 2011) Iedere vier jaar brengt de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) de Landelijke Nota Gezondheidsbeleid uit, zoals vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg). Preventie van schadelijk alcoholgebruik, is net als vier jaar geleden, één van de vijf landelijke speerpunten. De landelijke overheid trekt zich terug daar waar het gaat om massamediale campagnes rond alcohol en drugsgebruik. Campagnes hebben weinig effect op gedrag. Een andere aanpak is nodig. - Derde Friese nota gemeentelijk gezondheidsbeleid/deelplan GGD; Ruimte voor gezondheid In de Bestuurscommissie GGD van november 2012 is de derde Friese nota gemeentelijk gezondheidsbeleid vastgesteld. Deze nota beschrijft het kader en de uitgangspunten met betrekking tot het Friese gezondheidsbeleid voor de komende jaren (2013-2017). - Handleiding Lokaal Alcoholbeleid (VWS) - Handreiking Gezonde Gemeente, themadeel Alcohol (RIVM) Analyse van in- en externe ontwikkelingen De consultatieronde met de projectbetrokkenen, experts binnen en buiten de regio en de Bestuurscommissie Gezondheid wijzen samen met besprekingen in het platform en de landelijke ontwikkelingen op de volgende relevante trends en aandachtspunten: - Omgevingsbenadering Verandering in het drinkgedrag van jongeren kan pas bereikt worden wanneer er, naast voorlichting, ook gerichte acties worden ondernomen op het gebied van beleid en handhaving om de 4
beschikbaarheid van alcohol voor hen terug te dringen (WHO overzichtsstudie van Babor e.a. 2010). Door het creëren van een alcoholvrije en alcoholbewuste omgeving, daalt het alcoholgebruik onder jongeren, stijgt bewustwording bij hen en hun ouders en verandert uiteindelijk de norm. Belangrijke omgevingsfactoren zijn: prijs, aantal verkooppunten, leeftijdsgrens en de naleving en handhaving ervan, promotie, normen in sociale omgeving (bijv. de ouders). Eenzijdige aanpak op één van de factoren, werkt niet; een combinatie van maatregelen en interventies wel. De activiteiten van het Platform Nuchtere Fries richten zich dan ook primair op de omgeving van jongeren en niet meer primair op de jongeren zelf. Het is een weg waarlangs doelen met betrekking tot jongeren en hun ouders bereikt kunnen worden. - Vernieuwde Drank- en Horecawet Al deze factoren komen tot uiting in de Drank- en Horecawet en in de ophoging van de leeftijdsgrens met ingang van 1 januari 2014. Met ingang van 2013 hebben gemeenten meer mogelijkheden om overmatig alcoholgebruik van jongeren tegen te gaan en daarmee verstoring van de openbare orde als gevolg van alcoholgebruik te voorkomen. De belangrijkste wetswijzigingen zijn: nieuwe regels voor de paracommercie, een nieuwe rol voor de burgemeester, nieuwe verordenende bevoegdheden van gemeenteraden, mogelijkheden voor sancties voor de detailhandel, strafbaarstelling van jongeren en decentralisatie van het toezicht naar gemeenten. Daarnaast moeten gemeenteraden voor 1 juli 2014 een preventie- en handhavingsplan vaststellen. Hierin moet worden aangegeven wat het gemeentelijk beleid is ten aanzien van alcoholgebruik - met name onder jongeren - en hoe invulling wordt gegeven aan het handhavingsbeleid Drank- en Horecawet. - Uitbreiding naar drugsgebruik en andere middelen Eind vorig jaar gaf de bestuurscommissie GGD opdracht om het programma uit te breiden naar middelengebruik. Als het gaat om middelengebruik (m.u.v. alcohol) bij Friese jongeren, dan wordt cannabis het meest gerapporteerd. Dit gebruik ligt iets lager dan in de rest van Nederland. In 2012 gaf 16% van alle leerlingen in het voortgezet onderwijs aan ooit cannabis te hebben gebruikt. Het gebruik is hoger bij jongens (17%) dan bij meisjes (14%) en stijgt met de leeftijd. In de rest van Nederland zegt één op de zes (17%) van de scholieren in het voortgezet onderwijs ervaring te hebben met cannabis. Andere drugs dan cannabis worden aanzienlijk minder gebruikt. Ecstasy, cocaïne en amfetamine zijn door ongeveer 3% van de jongeren wel eens geprobeerd, de overige drugs door 2% of minder van de jongeren. Het aantal scholieren dat ooit enige harddrug heeft gebruikt is vergelijkbaar met landelijke cijfers. Gezien de overlap in gebruik, problematiek, risicogroepen, benadering en geschikte interventies, wordt in de komende periode in de bewustwordingsactiviteiten richting ouders en jongeren, naast alcohol, ook aandacht besteed aan ander middelengebruik (drugs of andere schadelijke middelen, zoals energiedrankjes) en combinatiegebruik. Dit gebeurt momenteel al via ouderavonden en het programma De Gezonde School en genotmiddelen. Hoewel er in het publieke debat vaak grote ongerustheid is over drugsproblematiek en de schadelijke gevolgen ervan, is deze in omvang feitelijk veel beperkter dan alcoholproblematiek. De primaire focus van het programma blijft het alcoholgebruik van jongeren. In een publicatie van Trimbos (van Hasselt, 2010) wordt aanbevolen om samenhang te brengen in het aanbod van interventies, zodat deze elkaar versterken. Daarnaast is bekend dat ongezonde leefstijlfactoren zoals alcohol- en drugsgebruik, roken en riskant seksueel gedrag, terug te zien zijn bij dezelfde jongeren. In de bijeenkomsten voor ouders wordt dan ook, naast middelengebruik, ingegaan op zaken als emotionele ontwikkeling en weerbaarheid. - Rolverdeling en afstemming tussen platform en gemeenten Meerwaarde van provinciale samenwerking wordt door de gemeenten onderschreven, maar zij hebben ook behoefte aan op de lokale situatie afgestemde activiteiten. De aanpak kan krachtiger en efficiënter worden door onderdelen waarbij een provinciebrede aanpak een duidelijke meerwaarde heeft, ook op die schaal aan te jagen en te ondersteunen. Dit vereist heldere afspraken over de implementatiestructuur, die integraal moet zijn, uitgaat van lokale realisatie en leidt tot samenwerking en afstemming tussen gemeenten en betrokken partijen (zie hiervoor hoofdstuk 5). 5
- Extra aandacht voor kwetsbare groepen jongeren In de literatuur wordt aanbevolen extra aandacht te besteden aan verschillende groepen kwetsbare jongeren. Met name jongeren met een laag opleidingsniveau vertonen risicovoller drinkgedrag en lopen hierdoor een verhoogd risico op problematisch middelengebruik (Snoek e.a., 2010; Verdurmen e.a., 2012). Ook blijken het sociaal netwerk en de wijk een grote rol te spelen bij middelengebruik (Verwey Jonker, 2013). - E-health en social media Het aanbod aan landelijke en regionale websites met informatie en ondersteuning rondom stoppen of minderen met middelengebruik neemt nog steeds toe. Digitale en sociale media zoals Twitter en Facebook bieden kansen om de verschillende doelgroepen te bereiken. - Detailhandel In Nederland zijn supermarkten het grootste verkoopkanaal van alcohol. Uit verschillende onderzoeken is gebleken dat de naleving van de leeftijdsgrenzen in Fryslân zeer te wensen overlaat. Inmiddels zijn er verschillende hulpmiddelen op de markt om kassapersoneel te ondersteunen bij het vaststellen van de leeftijd van klanten. Voorbeelden hiervan zijn Ageviewer en een biometrische pas. 6
2. Doelgroep en doelstellingen Doelgroep Onderzoek heeft laten zien dat vooral de sociale omgeving van jongeren bepalend is voor hun alcoholgebruik. De activiteiten van het programma richten zich in de komende periode daarom primair op de omgeving van jongeren: (aanstaande)ouders/opvoeders, sportverenigingen, scholen, horeca, paracommercie, etc. Door het creëren van een alcoholvrije en alcoholbewuste omgeving daalt het alcoholgebruik onder jongeren, stijgt bewustwording bij hen en hun ouders en verandert uiteindelijk de norm. De doelgroep van het programma die uiteindelijk met deze activiteiten te beïnvloed wordt, blijft: jongeren van 10 t/m 24 jaar. Doelstellingen Ook in de periode 2014-2017 is het platform Nuchtere Fries gericht op het voorkomen van gezondheidschade en overlast als gevolg van alcoholgebruik onder jongeren. Bij voorlichtingsactiviteiten wordt ook aandacht besteed aan preventie van ander middelengebruik. Overkoepelende doelstellingen: 1. Het tegengaan van alcohol- en drugsgebruik door jongeren tot en met 17 jaar 2. Het tegengaan van drugsgebruik door jongeren van 18 tot en met 24 jaar en het stimuleren van verantwoord alcoholgebruik door deze groep Begin 2017 worden onderstaande trends en ontwikkelingen verwacht. Dit zijn niet direct de effecten van een interventie of maatregel. Het drinkgedrag van jongeren wordt door verschillende factoren beïnvloed. Ook algemene aandacht in de media, wijzigingen in landelijke wetgeving, lokale initiatieven en andere omstandigheden kunnen bijdragen aan veranderingen in de alcoholconsumptie van jongeren. Dat is ook de reden van het niet benoemen van eindresultaten in termen van percentages, maar in termen van substantiële verandering tot opzichte van de huidige situatie. 1. Het tegengaan van alcohol- en drugsgebruik door jongeren onder de 18 jaar - De gemiddelde startleeftijd van jongeren voor het drinken van alcohol is verder toegenomen (13,5 jaar in 2012); - Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand alcohol heeft gedronken, is verder afgenomen (42 % in 2012); - Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand 5 of meer drankjes bij één gelegenheid dronk, is verder afgenomen (32% in 2012) - Het aantal jongeren van 12 t/m 17 jaar dat met alcoholvergiftiging wordt behandeld in het ziekenhuis, is verder afgenomen (11 in 2012) - Het percentage jongeren van 12 t/m 17 jaar dat de afgelopen maand softdrugs heeft gebruikt, is afgenomen (8% in 2012) - Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind geen alcohol mag drinken voor het 18e levensjaar is verder toegenomen - Het percentage ouders dat aangeeft dat zijn of haar kind geen middelen (soft- of harddrugs) mag gebruiken voor het 18e levensjaar is toegenomen - Er is sprake van een verbetering in de naleving van de wettelijke leeftijdsgrenzen voor alcoholverkoop in supermarkten, sportverenigingen, slijterijen en horeca 1 (0-meting maakt onderdeel uit van het programma) 2. Het tegengaan van drugsgebruik door jongeren van 18 t/m 24 jaar en het stimuleren van verantwoord alcoholgebruik door deze groep jongeren. - Het percentage zware drinkers 2 van 18 t/m 24 jaar, is verder afgenomen (20% in 2012) - Het aantal jongeren van 18 t/m 24 jaar dat als gevolg van een alcoholvergiftiging wordt behandeld is verder afgenomen 1 De verantwoordelijkheidvoor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving van alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeenten. Platform Nuchtere Fries zal de gemeente adviseren en ondersteunen de vormgeving hiervan, maar kan hier geen directe invloed op uitoefenen. 2 Minimaal 1x per week op een dag 4 glazen (v)/ 6 glazen (m) drinken 7
- Het percentage jongeren van 18 t/m 24 jaar dat de afgelopen maand softdrugs heeft gebruikt, is afgenomen - Het aantal alcohol- en drugsgerelateerde incidenten waarbij jongeren van 16 t/m 23 jaar betrokken zijn, is verder afgenomen (alcoholgerelateerd geweld, vernielingen en overlast wordt momenteel niet door de politie geregistreerd) 8
3. Uitgangspunten Meerwaarde provinciale aanpak Alcoholproblematiek wordt niet beperkt door de grenzen van een gemeente. Jongeren wonen in de ene gemeente, gaan in een andere gemeente naar school, hebben een (bij)baan of vrienden in een derde gemeenten en gaan in een vierde gemeente uit. Een verschuiving in de norm is dan ook alleen met samenhangende maatregelen te bewerkstelligen. Daarnaast biedt een gezamenlijke aanpak verschillende voordelen: - Bundelen van denkkracht en kennis - Creëren van producten die iedere gemeente lokaal kan inzetten (interventies, bewustwordingsacties, onderzoeken, beleidsnotities etc.) - Eenvoudigere samenwerking met provinciaal georganiseerde partners - Één aanspreekpunt, zowel voor interne als externe (landelijke) partners - Efficiëntie en kostenbesparing - Handhavingcommunicatie (belangrijk preventief instrument) heeft een provinciaal bereik - Provinciale afstemming van beleidsregels om weerstand tegen beleidsveranderingen te delen en rechtsongelijkheid en waterbedeffecten te voorkomen (na de invoering van maatregelen over bijvoorbeeld sluitingstijden, evenementen, keten of alcoholgebruik op straat, uitwijken naar een buurgemeente) Integrale benadering op basis van drie pijlers Wetenschappelijke studies laten zien dat een integrale benadering van de problematiek rondom alcohol en drugs een cruciaal kenmerk is van effectief beleid (Reynolds, 2003). De belangrijkste pijlers waarop beleid dient te zijn gebaseerd, zijn regelgeving (grenzen stellen), handhaving (grenzen bewaken) en publiek draagvlak (grenzen overdragen). Dit is het uitgangspunt van het landelijke alcoholpreventiebeleid en eveneens van de aanpak van het Platform Nuchtere Fries. De eerste vier jaar is vooral geïnvesteerd op het terrein van bewustwording bij jongeren. Door het versterken van de handhaving via de mogelijkheden in de nieuwe Drank- en Horecawet, kunnen er aanvullende effecten bereikt worden op het terugdringen van de beschikbaarheid van alcohol voor jongeren. Het creëren van bewustwording bij alcoholverstrekkers en ouders is daarbij een noodzakelijke voorwaarde voor gedragsverandering. Het Platform Nuchtere Fries adviseert en ondersteunt gemeenten bij het verbinden van de drie pijlers in het provinciale, subregionale en lokale beleid. Zie hoofdstuk vier voor de speerpunten en bijbehorende activiteiten in alle pijlers. Met deze integrale of gecombineerde benadering van de problematiek zijn verschillende beleidsterreinen direct betrokken bij de aanpak: Volksgezondheid, Jeugd, Onderwijs en Openbare Orde & Veiligheid. Terugdringen beschikbaarheid via de omgevingsbenadering Drinkgedrag wordt voor een groot deel bepaald door omgevingsfactoren: normen in de sociale omgeving (de ouders), de prijs en promotie van alcohol, het productaanbod, het aantal verkooppunten, verkoopregels (bijv. leeftijdsgrenzen en de naleving en handhaving ervan). De World Health Organization laat in een overzichtstudie naar alcoholbeleid zien dat maatregelen die de beschikbaarheid van alcohol beperken het meest effectief zijn in het terugdringen van alcoholgebruik (Babor e.a., 2010): Toegepaste maatregel Effectiviteit Hoeveelheid onderzoek Minimum verkoopleeftijd +++ +++ Verhogen van prijs +++ +++ Beperken van verkooptijden ++ ++ Meer handhaving ++ ++ Beperken van reclame +/++ +++ Training van barpersoneel - +++ 9
Een eenzijdige aanpak gericht op slechts één of twee van deze factoren werkt niet. Preventiestrategieën die gebaseerd zijn op handhaving van wet- en regelgeving, training van alcoholverstrekkers, alcoholvrije zones en intensieve media-aandacht zijn potentieel succesvol (Holder e.a., 1999). Effectiviteit Hoeveelheid onderzoek In de periode 2014-2017 speelt de bewustwording van (aanstaande) ouders een belangrijke rol. Ouders hebben namelijk een grote invloed op het drinkgedrag van hun kinderen. Onderzoek van de Universiteit van Nijmegen toonde dit aan (Van der Vorst, 2007). Hieruit bleek onder andere dat het alcoholgebruik van jongeren in verband staat met het alcoholgebruik van hun ouders. Jongeren zien hun ouders als rolmodel en doen als vanzelf het gedrag van ouders na. Als ouders (vaker en meer) alcohol drinken, gaan jongeren dus ook (vaker en meer) alcohol drinken. En ouders die meer drinken zijn minder strikt in het stellen van alcoholspecifieke regels. Dit terwijl het stellen van duidelijke regels juist een preventief effect heeft op regelmatig en overmatig alcoholgebruik van jongeren. Naast regels is er ook een positief verband tussen kwaliteit van communicatie (over alcohol tussen ouders en hun kinderen) en drinkgedrag van jongeren. Met de focus op de omgeving raken jongeren zelf in de verlengde programmaperiode niet geheel buiten beeld. Niet alleen kunnen zij informatie verschaffen over hun drinkgedrag en middelengebruik; zij kunnen ook een belangrijke bijdrage leveren aan de aanpak zelf door hen hierbij te betrekken. Naamgeving programma Hoewel het programma in de komende periode op voorlichtingsvlak ook aandacht zal besteden aan ander middelengebruik dan alcohol, blijft de merknaam Nuchtere Fries ongewijzigd. De focus van het programma is immers alcohol. De merknaam is inmiddels een begrip in de regio en de middelen zijn populair om hun krachtige uitstraling. In het GO Jeugd onderzoek van 2012 is ook gevraagd naar de bekendheid met het project Nuchtere Fries. 42% van de 12-18 jarigen blijkt wel eens heeft gehoord van de campagne Nuchtere Fries. Op de vraag op welke manier ze hiervan hebben gehoord, antwoord bijna de helft (48%) via de T-shirts. Andere veelgenoemde communicatie-uitingen zijn de promoteams bij evenementen, schoolfeesten e.d. (26%), via de radio/tv/krant (22%) of via social media (twitter, facebook) (21%). Uit een onderzoek van de Hanze Hogeschool onder 166 jongeren in Fryslân blijkt eveneens dat Nuchtere Fries als campagne bekend is bij bijna de helft van de jongeren. De inhoud en de toon van de communicatie worden door de meeste jongeren gewaardeerd. Het merendeel van de jongeren vindt een dergelijke campagne nodig. Ze zijn het grotendeels ook eens met de centrale boodschap dat jongeren beneden de 16 geen alcohol zouden moeten drinken. 10
4. Speerpunten en activiteiten voor de periode 2014-2017 Op basis van de in hoofdstuk 1 en 3 beschreven analyse en uitgangspunten, worden zes speerpunten en bijbehorende activiteiten voor de periode 2014-2017 voorgesteld. Het gaat daarbij om activiteiten die bovenop en in veel gevallen samen met bestaande lokale en provinciale activiteiten worden uitgevoerd. Na definitieve besluitvorming over het programma wordt jaarlijks aan het begin van het jaar een activiteitenplanning opgesteld die op provinciaal en lokaal niveau weergeeft welke activiteiten er verwacht worden. Pijler Beleid Nalevingonderzoek en aanbeveling voor borging Het Platform Nuchtere Fries voert in de programmaperiode twee keer een provinciaal nalevingonderzoek uit en komt met een aanbeveling over de borging van de organisatie hiervan in de toekomst. Bij een nalevingonderzoek wordt een bedrijf of instelling dat alcohol verkoopt, bezocht door een 17-jarige die zich voordoet als klant, zonder dat het personeel op de hoogte is van het onderzoek. De onderzoeksvraag is de mate waarin verstrekkers van alcohol zich houden aan de leeftijdsgrens voor de verkoop van alcohol. Het levert informatie op lokaal niveau op om het toezicht binnen de Drank- en Horecawet efficiënt in te zetten (hotspots) en geeft extra input voor de lokale preventie- en handhavingplannen. Naast efficiency (tijd en geld) levert provinciale coördinatie en/of organisatie vergelijkbare data en de mogelijkheid om de getrainde jongeren ook op andere activiteiten in het programma in te zetten. Speerpunt: afstemming Het is van belang dat het lokale beleid in gemeenten zoveel mogelijk op elkaar wordt afgestemd. Dit om waterbedeffect te voorkomen en omdat het toezicht in sommige gemeenten mogelijk subregionaal zal worden opgepakt. In de gewijzigde Drank- en Horecawet is opgenomen dat de gemeenteraad iedere vier jaar een preventie- en handhavingsplan alcohol vaststelt. Het Platform Nuchtere Fries ondersteunt en adviseert gemeenten bij het verbinden van de drie pijlers en levert vanuit dat oogpunt een basisnota op die als input kan dienen voor de lokale preventie- en handhavingsplannen van de Friese gemeenten. Samen met andere regionale alcoholmatigingsprogramma s kan het Platform Nuchtere Fries daarnaast, namens alle Friese gemeenten, landelijk politiek draagvlak voor maatregelen die alcoholgebruik effectief terugdringen, proberen te beïnvloeden. Platform Nuchtere Fries kan, net als in de afgelopen projectperiode, in samenwerking met de diverse provinciale partners, een bijdrage leveren aan alcoholvrije (genotmiddelenvrije) schoolfeesten. Daarnaast wordt er binnen het schoolpreventieprogramma De Gezonde School en genotmiddelen aandacht besteed aan het genotmiddelenbeleid van middelbare scholen en organiseren sommige gemeenten met hun scholen lokale activiteiten. Niet alle Friese scholen doen mee aan dat programma en borging van genotmiddelenpreventie in het schoolcurriculum is nog altijd een aandachtspunt. Het is wenselijk om het thema genotmiddelen op te pakken vanuit de brede Gezonde School Fryslân aanpak. Vanuit deze Gezonde School aanpak werkt de school structureel en planmatig en integraal aan het thema en is er meer kans op een borging voor de langere termijn. Het programma Gezonde School en genotmiddelen kan binnen de Gezonde School Fryslân uitgevoerd worden, naast andere activiteiten op het gebied van genotmiddelen op de school. Het Platform zal vanuit het programma De Gezonde School en genotmiddelen het genotmiddelenbeleid op scholen inventariseren. Dit levert een beeld op van de stand van zaken op het terrein van genotmiddelenbeleid op Friese scholen. Van daaruit kunnen scholen van de juiste informatie worden voorzien over mogelijkheden die zij hebben om het beleid bij te stellen en te actualiseren. Dit in samenspraak en vanuit het bestaande programma De Gezonde School en genotmiddelen. 11
Pijler Handhaving Speerpunt: advisering m.b.t. preventie bij Drank- en Horecawet (verbinding preventie en handhaving) De gewijzigde Drank- en Horecawet biedt niet alleen nieuwe instrumenten voor gemeenten om de leeftijdsgrenzen voor de verkoop van alcohol beter te handhaven. De wet geeft ook ruimte voor een herziene aanpak van de rol van preventie binnen dit kader. Handhaving en preventie kunnen elkaar versterken. Dit is effectief gebleken. Te denken valt aan afstemmingsoverleggen (waar mogelijk bestaande overleggen) en bijeenkomsten voor toezichthouders over de risico s van alcohol en middelen voor jongeren en over effectieve preventieboodschappen. Maar ook horecaondernemers, paracommerciële instellingen en de detailhandel kunnen geïnformeerd worden over de achtergrond van handhaving. Anderzijds kan gedacht worden aan het experimenten ten aanzien van sanctiemogelijkheden en de combinatie met (opgelegde) preventieve maatregelen. Daarnaast zal het Platform Nuchtere Fries de handhavingcommunicatie rondom naleving van de leeftijdsgrenzen coördineren en uitvoeren. Handhavingcommunicatie (het aankondigen van acties, de boodschap op het moment van toezicht en/of het publiceren van de resultaten) zorgt ervoor dat niet alleen bij de gecontroleerde alcoholverkooppunten bekend is dat er actief wordt gehandhaafd, maar dat ook de verstrekkers van de niet-gecontroleerde locaties op de hoogte zijn. Op deze manier wordt het effect van de handhaving vergroot (pakkansbeleving versus objectieve pakkans). Door de handhavingcommunicatie strategisch in te zetten, wordt het effect vergroot. Met het provinciaal coördineren en het beschikbaar stellen van middelen voor BOA s, wordt dit structureel, met eenzelfde boodschap en gedoseerd verspreid en wordt het bereik vergroot. De verantwoordelijkheid voor het organiseren en uitvoeren van handhaving om de naleving door alcoholverstrekkers te controleren, ligt bij de gemeenten. Pijler Bewustwording Speerpunt ouders Ouders spelen een cruciale rol bij het alcoholgebruik van hun kinderen. Tegelijk weten ouders niet altijd hoe ze het gesprek moeten aangaan met hun kinderen over regels. Door middel van diverse activiteiten (zoals ouderavonden, waarbij bij voorkeur zowel het kind als de ouders ongeveer tegelijkertijd bij het thema betrokken worden), samen met partners als CJG, worden ouders en opvoeders bewust gemaakt van de gevaren van alcohol- en drugsgebruik en combinatiegebruik voor hun opgroeiende kind. Doel is ouders en opvoeders te wijzen op hun invloed en rol binnen de opvoeding als het gaat om de preventie van middelengebruik door jongeren (weerbaarheid en omgaan met groepsdruk). Het meeste effect kan bereikt worden wanneer bewustwording van ouders en opvoeders plaatsvindt, nog voordat hun kinderen kennis hebben gemaakt met alcohol en andere middelen. Voor het onderwerp alcohol vormen ouders van basisschoolleerlingen dan ook een belangrijke doelgroep. Als het gaat om middelengebruik richt het programma zich op ouders van middelbare scholieren. Verder wordt er een nieuwsbrief uitgegeven voor basis- en middelbare scholen met informatie over alcohol en andere middelen, tips voor ouders en links naar interessante websites 12
(www.hoepakjijdataan.nl) en social media. Scholen kunnen de nieuwsbrief doorsturen naar ouders en/of teksten gebruiken voor hun eigen middelen. Waar mogelijk gebeurt dit vanuit (onder de vlag van) het CJG en in samenwerking met andere programma s zoals op het gebied van weerbaarheid en gezond gewicht. Speerpunt alcoholverstrekkers Het platform zal organisatoren van evenementen (ook dorps- en tentfeesten) adviseren en stimuleren om actief beleid op gebied van genotmiddelen te voeren middels bijvoorbeeld blaastesten en polsbandjes. In samenwerking met de gemeente worden afspraken met de organisatoren gemaakt over hun eigen inzet, de inzet van de gemeente en de inzet van het platform (zoals het uitlenen van blaastesten). Ten aanzien van de maatschappelijke verantwoordelijkheid van sportverenigingen als het gaat om verantwoord alcohol schenken, preventie van middelengebruik, heeft het platform een stimulerende rol. In overleg met gemeenten, verenigingen en Sport Fryslân worden afspraken gemaakt over het beleid met betrekking tot alcohol en andere middelen. De afspraken kunnen vastgelegd worden in een convenant, waarbij eventueel de koppeling naar subsidievoorwaarden wordt gelegd. Speerpunt jongeren Bij de activiteiten voor jongeren worden zoveel mogelijk de scholen betrokken en wordt samengewerkt met De Gezonde School en genotmiddelen en het CJG. Voor leerlingen in het basisonderwijs ligt de nadruk op weerbaarheid en het omgaan met groepsdruk. Uitgangspunt is het betrekken van jongeren zelf. Dat gebeurt middels bijvoorbeeld spreekbeurten, het organiseren van debatten, interactieve theaterworkshops of het uitschrijven van een wedstrijd rondom het ontwikkelen vernieuwende aanpakken (de pilot Ik blijf Fri(e)s in 2012). Daarnaast wordt zogeheten peer-voorlichting (jongeren informeren jongeren) ingezet bij alcoholvrije (school)feesten en evenementen, al dan niet in samenwerking met verslavingszorg en politie of gemeentelijke toezichthouder. Bij bewustwordingactiviteiten richting jongeren wordt, waar dit van toegevoegde waarde is, gebruik gemaakt van social media en bewezen effectieve websites als: www.watdrinkjij.nl en www.minderdrinken.nl. 13
5. Monitoren en evalueren Om het verloop van het programma, de trends en ontwikkelingen in het alcohol- en drugsgebruik van Friese jongeren te kunnen monitoren, is een evaluatiestructuur nodig. Deze zal, zoals ook in de afgelopen vier jaar het geval was, gericht zijn op de trends en ontwikkelingen in het alcohol- en drugsgebruik van jongeren. Daarnaast zal het programma, waar samenwerking een uitgangspunt is, geëvalueerd worden op basis van de succes- en faalfactoren van deze samenwerking. Doelstelling o.g.v.: Methode Partner Startleeftijd GO-jeugd 2016 GGD Fryslân Drinkgedrag jongeren Behandelingen van alcoholvergiftiging Gebruik softdrugs jongeren GO-jeugd en Gezondheidsmonitor 2016 Registratiecijfers GO-jeugd en Gezondheidsmonitor 2016 GGD Fryslân Nederlands Signaleringscentrum Kindergeneeskunde GGD Fryslân Attitude ouders Attitudemeting 2014 en 2016 GGD Fryslân Naleving leeftijdsgrenzen Alcohol- en drugsgerelateerde incidenten Proces van samenwerking Nalevingsonderzoeken eind 2014 en 2016 Registratiecijfers Evaluatie op basis van de succes- en faalfactoren van de samenwerking Politie Noord-Nederland GGD Fryslân 14
6. Programmaorganisatie en communicatie Een randvoorwaarde voor succesvolle samenwerking is dat alle lokale partijen (ambtelijk en bestuurlijk) actief bij betrokken zijn (ermee werken) en dat voor alle partijen duidelijk is wat er lokaal en provinciaal mag worden verwacht. De kracht van het programma ligt dan in het verbinden van alle betrokken lokale, regionale en provinciale partijen bij het uitvoering geven aan een integrale aanpak. Het programma is bedoeld voor verschillende sectoren: jeugd, onderwijs, volksgezondheid en veiligheid en het bevat uiteenlopende elementen, zoals lesprogramma s, communicatiemiddelen en (thematische) bijeenkomsten. Er zijn veel organisaties bij betrokken zoals gemeenten, GGD, Verslavingszorg, scholen en politie, waardoor het organisatorisch complex is. Dat vraagt om een goede afstemming en vooral samenspel tussen de gemeenten en de projectorganisatie. Hieronder zijn de rollen/taken van de deelnemers benoemd en vervolgens zijn de overleggen opgesomd. - GGD Fryslân: programmaleiding, budgetbeheer, bestuurlijke afstemming, verbinding van verschillende partijen en activiteiten - Gemeenten: deelname aan werkgroepen; voorzitterschap werkgroep beleid en handhaving, verantwoordelijk voor lokale activiteiten - Bestuurscommissie GGD: vaststellen programmaplan, aansturing programmaorganisatie en van eventuele acties in de eigen gemeente, afstemming tussen de sectoren zorg en veiligheid (jeugd), ambassadeurschap en perscontacten (voorzitter) - Platform Nuchtere Fries: coördinatie en afstemming van/tussen projectonderdelen en -activiteiten - Werkgroepen preventie: opzet en coördinatie uitvoering van de activiteiten op gebied van preventie en bewustwording. Deze activiteiten vinden vaak op lokaal niveau plaats. Daarom wordt hiervoor het niveau van de regio s van de ambtelijke overleggen Volksgezondheid gekozen. De programmaleider van GGD Fryslân zal de werkgroepen voorzitten en/of coördineren. De frequentie van het overleg is per werkgroep te bepalen, afhankelijk van de behoefte. - Werkgroep beleid en handhaving o afstemming en coördinatie van activiteiten op het gebied van regelgeving en handhaving, zoals handhavingcommunicatie o provinciale basisnota preventie- en handhavingplan die gemeenten kunnen overnemen o aanbesteding provinciale nalevingonderzoeken en aanbeveling over de borging van de organisatie hiervan in de toekomst - Werkgroep communicatie: het ontwikkelen van ondersteunende communicatie op basis van één regionale strategie gericht op het stimuleren van bewustwording over de eigen verantwoordelijkheid bij alcoholmatiging, vergroten van kennis over de risico s van alcohol- en drugsgebruik en het informeren en creëren van draagvlak bij de partners in het programma. Na het vaststellen van de inhoudelijke koers van het platform Nuchtere Fries wordt de communicatiestrategie voor de periode 2014-2017 uitgewerkt. Daarbij wordt gekeken of en op welke manier het beste aangehaakt kan worden bij langlopende landelijke campagnes zoals over de ophoging van de leeftijdgrens. - Ambtelijke overleggen Volksgezondheid Deze overleggen hebben een belangrijke functie als het gaat om afstemming met gemeenten, tussen gemeenten en tussen de verschillende beleidsterreinen. De voortgang van het gehele programma is hier een vast agendapunt. Het is van belang dat de ambtenaren die aan dit overleg deelnemen, afstemmen en terugkoppelen met alle ambtenaren die binnen de eigen gemeente betrokken zijn bij het onderwerp. 15
7. Financiën In de periode 2008-2012 werd de Nuchtere Fries gefinancierd door de Provincie Fryslân. In 2013 door de Friese gemeenten, Provincie Fryslân (projectondersteuning) en GGD Fryslân (programmaleiding). De inhoudelijke herijking van het programma in 2013 heeft geleid tot aanpassing van de meerjarenbegroting van 2014 tot en met 2017: Programmaleiding, onderzoek en evaluatie Communicatie (nieuwsbrieven etc.) en organisatie van bijeenkomsten (huur locaties, onkosten etc.) Provinciale activiteiten en coördinatie Bestaande begroting GGD GGD, programma gezondheid- / preventieprogramma s Lokale gemeentelijke activiteiten, inzet en bijdragen GGD kasfunctie Bijdragen partners (VNN, Politie, KHN, provincie en OM) - Personele inzet 5.000 per jaar - - Projectondersteuning - - 250 uur gefinancierd door Provincie Fryslân Preventie / bewustwording Personele inzet Beleid/handhaving - Nalevingsonderzoek (2x) - Handhavingscommunicatie 30.000 per jaar Gemiddeld 4 uur personele inzet per week per gemeente Personele inzet Gemiddeld 30.000 per jaar Gemiddeld 1.000 per jaar Personele inzet Personele inzet De integrale aanpak van het programma blijft geborgd via de activiteiten in het platform, de werkgroepen en de stuurgroep. Kosten per gemeente In onderstaande tabel zijn de kosten per gemeente, gemiddeld per jaar weergegeven. Gemeente Achtkarspelen 1.345,- Lemsterland 649,- Ameland 169,- Littenseradiel 523,- Boarnsterhim 928,- Menameradiel 659,- Dantumadiel 923,- Ooststellingwerf 1.239,- Dongeradeel 1.163,- Opsterland 1.434,- Ferwerderadiel 423,- Skarsterlân 1.318,- Franekeradeel 982,- Schiermonnikoog 45,- Gaasterlân-Sleat 488,- Smallingerland 2.658,- Harlingen 759,- Súdwest Fryslân 3.959,- Heerenveen 2.084,- Terschelling 227,- Het Bildt 518,- Tytsjerksteradiel 1.540,- Kollumerland c.a. 618,- Vlieland 53,- Leeuwarden 4.565,- Weststellingwerf 1.235,- Leeuwarderadeel 495,- 16
Literatuur Babor, T., e.a. (2010). Alcohol: no ordinary commodity. Research and public policy. Second Edition. Oxford: Oxford University Press. Derde Friese nota gemeentelijk gezondheidsbeleid/deelplan GGD Fryslân; Ruimte voor gezondheid Holder, H.D. (1999). Alcohol and the community. A systems approach to prevention. Cambridge: Cambridge University Press. Ministerie van VWS (2011). Gezondheid dichtbij. Landelijke nota gezondheidsbeleid. Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Mulder, J., & Gacsbaranyi, M. (2007). Handleiding Lokaal Alcoholbeleid. Een Integrale Benadering. Den Haag: VWA. Reynolds, R.I. (2003). Building confidence in our communities. London: London Drug Policy Forum. Snoek, A., Wits, E., Van der Stel, J., & Van de Mheen, D. (2010). Kwetsbare groepen jeugdigen en (problematisch) middelengebruik. Visie en interventiematrix. Amersfoort: Resultaten Scoren. Van der Vorst, H. (2007). The key to the cellar door. The role of the family in Adolescents' Alcohol Use [Proefschrift]. Nijmegen: Radboud Universiteit Nijmegen. Van Hasselt, N. (2010). Preventie van schadelijk alcoholgebruik en drugsgebruik onder jongeren. Utrecht: Trimbos-instituut. Verdurmen, J., Monshouwer, K., Van Dorsselaer, S., Lokman, S., Vermeulen-Smit, E., & Vollebergh, W. (2012). Jeugd en riskant gedrag 2011. Kerngegevens uit het peilstationsonderzoek scholieren. Utrecht: Trimbos-instituut. Verwey-Jonker Instituut. (2013). Alcohol use among adolescents in Europe. Environmental Research and Preventive Actions 17