D. Pos, 2009 De Waterleliegracht Bewonerssamenvatting K. G. Bocxe, S. Arts, S. van der Kerke, L. Kuijpers, L. Vermeer, C. Watteyn, A. Wiersma S. van der Kaaij, 2013 1 K Bocxe, 2014
VOORWOORD Bij deze willen wij ons even voorstellen voordat u deze samenvatting gaat lezen. Wij zijn de derde studentengroep van de Wageningen Universiteit die onderzoek hebben gedaan naar de Waterleliegracht, bestaande uit: Kellie Bocxe, Susan Arts, Sara van der Kerke, Laura Kuijpers, Lars Vermeer, Charlotte Watteyn en Arjan Wiersma. Onze specialisaties liggen binnen de opleidingen Bos en Natuurbeheer, Biologie, Omgevingswetenschappen, Internationaal Land en Waterbeheer en Landschapsarchitectuur. Wij hebben kennis over hydrologie, flora en fauna, waterbeheer en inrichting in en om het water. In deze sammenvatting van ons rapport kunt u ons advies lezen over hoe een schone en aantrekkelijke Waterleliegracht gerealiseerd kan worden aan de hand van verscheidene maatregelen. Uiteraard is dit eindproduct tot stand gekomen met de nodige hulp, namelijk van John Beijer, Diego Pos, Jifke Sol en vele andere personen. Wij willen jullie allen hartelijk bedanken voor jullie bijdrage en steun tijdens het project! Wij hebben het in ieder geval erg naar ons zin gehad en hopen dat onze inzet ook werkelijk gaat bijdragen aan een mooiere en schonere Waterleliegracht. 1
INLEIDING Het bestuur van de Koepelvereniging heeft vijftien jaar na de oprichting aangegeven dat de toestand waarin de Waterleliegracht nu verkeerd niet past binnen de oorspronkelijke uitgangspunten van de ecologische GWLwijk. Momenteel is de Waterleliegracht overwoekert met riet (Phragmites australis) en klein kroos (Lens palustris) en is er weinig fauna te vinden in en om de vijver. Verder heeft het water een bruine en troebele kleur en komt er in de zomer stank vanaf. De redenen voor de huidige, verwaarloosde, toestand van de Waterleliegracht zijn daarentegen niet duidelijk. Om hier meer inzicht in te verschaffen hebben wij ten eerste onderzocht hoe toekomstig gebrekkig beheer voorkomen kan worden. Ten tweede hebben we bestudeerd of en hoe de waterkwaliteit van de vijver wordt beïnvloed door het grondwater, de overstort en het hemelwater vanuit de GWL-wijk. We geven uiteindelijk een advies met een totaal plaatje waarin alle nodige maatregelen voor het beheer in fases worden opgedeeld. RESULTATEN BEHEER Uit de resultaten is gebleken dat alleen Stadsdeel West verantwoordelijk is voor het beheer in de Waterleliegracht omdat de gracht valt onder het type publieke vijver. Het onderhoud van de vijver wordt uitgevoerd door de afdelingen Beheer Openbare Ruimte, of Rayon Noord, hierbij is soms de hulp van externen zoals Waternet nodig. Omdat er van alles gaat veranderen binnen Stadsdeel West is het moeilijk om verantwoordelijkheden naar specifieke personen te sturen. Ter verduidelijking van de veranderingen is in figuur 1 de waarschijnlijke toekomstige organisatiestructuur van Stadsdeel West weergegeven. De wijken en dus de bewoners worden in dit nieuwe systeem belangrijker. Dit is vooral omdat de prioriteit van de beheersplannen van de Bestuurscommissie gaat liggen bij de verschillende gebieden. Stadsdeel West wordt uiteindelijk opgedeeld in drie gebieden met elk een apart gebiedsplan en een bijbehorend budget: Bos en Lommer, Westerpark en Baarsjes. De GWL-wijk valt binnen het gebied van Westerpark. Naast bovenstaande veranderingen worden de losse afdelingen Rayon Noord en BOR samengevoegd. Op deze manier wordt er meer duidelijkheid gecreëerd binnen Stadsdeel West wie verantwoordelijk is voor het beheer van de openbare ruimte. FIGUUR 1. TOEKOMSTIGE ORGANISATIESTRUCTUUR STADSDEEL WEST ONDERDEEL VAN GEMEENTE AMSTERDAM. WATERKWALITEIT Resultaten van water -en slib metingen, plaatselijke observaties en informatieve documenten hebben onder andere aangetoond dat er water vanuit de Haarlemmervaart de Waterleliegracht binnen stroomt en dat de vijver in contact staat met het grondwater. Daarnaast is gebleken dat er een zeil in de Waterleliegracht 2
aanwezig is die als functie heeft de bodemstructuur te behouden. Verder hebben de resultaten aangetoond dat er weinig tot geen stroming in de vijver is en er veel opwerveling van slibdeeltjes plaatsvindt. Dit resulteert in een hoge troebelheid. Ten slotte bleek uit labanalyses van de slibmonsters dat er geen vervuiling is door zware metalen of andere vervuilende stoffen, die een bedreiging zouden kunnen vormen voor de waterkwaliteit van de Waterleliegracht. ADVIES Om de oorspronkelijke uitgangspunten in de Waterleliegracht te waarborgen hebben wij verscheidene maatregelen opgezet, die samen tot een advies hebben geleid. De maatregelen die in ieder geval gedaan moeten worden zijn: de overstort optimaliseren, de vijver baggeren, een fontein en een pomp installeren en driehoeksmosselen (Dreissena polymorpha) introduceren. Overige maatregelen die besproken worden in het eindproduct zijn optioneel, maar dienen zeker goed overwogen te worden. Figuur 2 geeft een overzicht van de verschillende maatregelen die toegepast kunnen worden om van de huidige naar een gewenste situatie te komen. FASE 0 - TIJDELIJKE TEST MOSSELEN Het is onmogelijk om op een korte termijn de vijver helemaal op te knappen. Toch kan gekozen worden om Driehoeksmosselen, die het water zuiveren, te introduceren. Duizend individuen van dit type mosselen kunnen binnen een maand de vijver zuiveren. De huidige toestand van de Waterleliegracht is niet optimaal voor deze mosselen waardoor het gewenste resultaat niet gegarandeerd kan worden. Dit is echter de enige korte termijn mogelijkheid en daarmee van groot belang voor de eigenares van Café/restaurant Amsterdam (Milene Hoving), dat gelegen is naast de Waterleliegracht. FASE 1 - PROJECTVOORBEREIDING FIGUUR 2. DRIEHOEKSMOSSELEN BEVESTIGD AAN EEN FIETS, UIT EEN BOEZEM IN ALBLASSERDAM GEVIST (ALBLASSERDAM NIEUWS, 2013). In deze beginfase is het van belang dat alle betrokken partijen bijeenkomen om een definitief plan op te stellen voor de verdere ontwikkeling van de Waterleliegracht. Gedurende deze bijeenkomst moet besloten worden welke van de voorgestelde maatregelen daadwerkelijk mogelijk zijn (o.a. rekening houdend met het budget) en door wie deze worden uitgevoerd. Vervolgens kan Stadsdeel West nagaan welke vergunningen verplicht zijn alvorens te starten met het toepassen van de maatregelen. Aangezien de bewoners van het GWL-terrein zeer nauw betrokken zijn bij dit hele gebeuren, vinden we het belangrijk dat ook zij geïnformeerd worden over het project en er ook actief aan kunnen deelnemen. Een mogelijke manier om dit te bewerkstelligen is het plaatsen van een informatiebord met uitleg over de betrokken partijen, de verschillende fases (inclusief tijdsplanning) en de vorderingen. 3
FIGUUR 2. SCHEMA MET OPDELING VAN DE VERSCHILLENDE MAATREGELEN EN DE TE BEREIKEN SITUATIES. MAATREGELEN WEERGEGEVEN IN/MET STIPPELLIJNEN ZIJN OPTIONEEL EN MAATREGELEN MET NORMALE LIJNEN ZIJN NOODZAKELIJK OM HET WATERSYSTEEM HELDER TE KRIJGEN EN TE HOUDEN. TEVENS ZIJN KEUZES IN MAATREGELEN DOOR MIDDEL VAN PIJLEN AANGEGEVEN. FASE 2 - TECHNISCHE ONDERDELEN Nadat de vergunningen verkregen zijn kan gestart worden met de opschoning en voorbereiding van de verbeteringen in de vijver. Ten eerste kan het optimaliseren van de overstort eenvoudigweg door het muurtje te verhogen waardoor er minder snel water vanuit de Haarlemmervaart in de Waterleliegracht stroomt. Om een optimale afvoer van en naar de overstort te garanderen, raden we ook aan om te kijken of de afvoerpijpen werken door te checken op eventuele verstopping. Vervolgens moet de sliblaag verwijderd worden door middel van hydraulisch baggeren. Het is van belang om in deze FIGUUR 3. HELDERHEID NA BAGGEREN EN OPTIMALISEREN OVERSTORT, PLUS DE FUNDERING VOOR EEN NATUURVRIENDELIJKE OEVER. 4
fase, nadat er gebaggerd is, alvast rekening te houden met een eventuele aanleg van een natuurvriendelijke oever. Aanbevolen wordt om de oeverstructuur van de natuurvriendelijke oever al te realiseren, zodat deze later kan worden beplant (Figuur 3). FASE 3 - VERBETEREN WATERKWALITEIT De combinatie van een beluchtingssysteem (fontein) met een circulatiesysteem (pomp) is het meest effectief. In deze fase wordt het beluchtings- en pompsysteem geïstalleerd. Dit systeem brengt zuurstof in het water en zorgt voor een betere doorstroming. Verder worden meer/opnieuw driehoeksmosselen geïntroduceerd. Een jaar later zullen ze zich voortgeplant hebben waardoor de filtersnelheid omhoog gaat. De inkoop en het plaatsen van de mosselen kan heel goed door de bewoners worden gedaan. FASE 4 - CONTROLE WATERKWALITEIT Deze fase bestaat uit het monitoren van de waterkwaliteit. Dit is nodig om na te gaan of waterplanten aangebracht kunnen worden in de vijver. De monitoring bestaat uit het nemen van watermonsters en het controleren van de waterhelderheid, waarbij de verantwoordelijkheid ligt bij Stadsdeel West. FIGUUR 4. LINKS EEN WILGENEILAND, ZOWEL AANTREKKELIJK VOOR WATERVOGELS ALS EEN ZUIVERENDE WERKING. RECHTS EEN WATERTUIN MET ZUIVERENDE OEVERPLANTEN (JACQUES, 2014). BEIDEN HEBBEN EEN ECOLOGISCHE EN ESTHETISCHE WAARDE. FASE 5 - EXTRA IMPULS WATERKWALITEIT In deze fase zijn er nog een aantal aanvullende maatregelen opgesteld die een extra impuls geven aan de waterkwaliteit. Een uitgebreide uitleg over deze maatregelen kan teruggevonden worden in ons rapport. Hieronder worden deze kort toegelicht: Om de aanwas van driehoeksmosselen in toom te houden kunnen er sponzen (spongilla lacustris) in de vijver geïntroduceerd worden. Daarnaast filteren sponzen (net als mosselen) zwevende deeltjes, nutriënten, algen en bacteriën uit het water. Floatlands kunnen in het water geplaatst worden als een drijvende tuin. Deze floatlands nemen nutriënten uit het water op met hun wortels. Tevens bieden zij een broedplek voor eenden en geven een natuurlijke uitstraling aan de Waterleliegracht. Ons voorstel is om drie floatlands te plaatsen, twee van het type watertuin en één van het type wilgeneiland (Figuur 4). 5
Ook komt in deze fase de inrichting van een natuurvriendelijke oever aan bod. Voor het inrichten van de oever bevelen wij aan om oeverplanten te gebruiken kenmerkend voor een Nederlandse oevervegetatie, zoals lisdodde (Figuur 5). Stadsdeel West kan samen met de Koepelvereniging een plan opstellen voor het aanplanten van deze oever. Wanneer dit plan rond is, kunnen bewoners zelf helpen met het aanplanten. FASE 6 - LEERZAME EN CREATIEVE ELEMENTEN FIGUUR 5. DE NEDERLANDSE OEVERVEGETATIE LISDODDE (TYPHA LATIFOLIA). In deze fase kunnen educatieve en creatieve elementen worden toegevoegd aan de vijver. Het plaatsen van een informatiebord kan de bewoners inzicht verschaffen over welke planten en dieren in de Waterleliegracht aanwezig zijn, maar legt ook uit waarom ze bijvoorbeeld het afval moeten opruimen langs het water. Ook kan er meegedeeld worden dat het water geen zwemwater is. Wanneer mensen bewuster gemaakt worden over welke processen allemaal plaatsvinden in de vijver, kan dit bijdragen aan een betere omgang met de Waterleliegracht. De Koepelvereniging zou hier, eventueel met behulp van een aquatisch ecoloog, zorg voor kunnen dragen. Daarnaast kunnen creatieve elementen aan de nieuwe inrichting toe worden gevoegd. Bijvoorbeeld een fietsfontein, dit is een fiets die wanneer je trapt een fontein aandrijft. FIGUUR 6. AFBEELDING VAN EEN KIJKSPIEGEL WAARMEE JE VANAF DE KANT ONDER WATER KAN KIJKEN. DEZE SPIEGELS KUNNEN OP ZOWEL KLEIN ALS GROOT FORMAAT GEMAAKT WORDEN. Om de educatieve waarde van de vijver te vergroten, kunnen spiegels geplaatst worden waarmee je vanaf de kant een kijkje onder water kan nemen. Zo kunnen vissen en andere onderwater beestjes gezien worden (Figuur 6). Het maken van zo n spiegel zou eventueel door een aantal technische buurtbewoners zelf gedaan kunnen worden. FASE 7 - ONDERHOUD In deze fase wordt een mogelijk onderhoudsplan voorgesteld voor de hierboven beschreven maatregelen. De voorkeur gaat uit naar het jaarlijks maaien van de oever. Dit creeërd namelijk een plas-dras gebied met een rijke biodiversiteit. Het maaien dient bij voorkeur plaats te vinden tussen half september en oktober, zodat het ecosysteem zo min mogelijk wordt verstoord. Het riet moet tot tien cm boven de waterlijn gemaaid worden. Er kan geïnformeerd worden of de bewoners kunnen en willen participeren in het beheer van de oever. Wanneer bewonersparticipatie niet voldoende is, is Stadsdeel West verantwoordelijk voor het resterende beheer van de oever en dus ook voor het inhuren van een uitvoerende partij. Het onderhoud van de watertuinen zal voor elke tuin verschillend zijn. Elk jaar moeten de houtachtige soorten verwijderd worden. Het bedrijf dat ook de aanleg van de floatlands verzorgt, kan dit onderhoud uitvoeren, aangestuurd door Stadsdeel West. Daarnaast is het een optie om dit door de bewoners zelf te laten doen. We stellen voor dat Café/Restaurant Amsterdam de kosten voor het onderhoud van de fontein op zich neemt. Dit is namelijk voor een groot deel in hun belang. Er moet gemonitord worden of de mosselen zich niet invasief gedragen en bijvoorbeeld de fonteinen of pompen koloniseren. We raden dan ook een regelmatige controle van alle technische onderdelen aan. 6
Eveneens moet natuurlijk in de gaten worden gehouden of er nog genoeg filtrerende organismen in de vijver aanwezig zijn. CONCLUSIE De voorgestelde maatregelen en de gemaakte afbeeldingen geven inspiratie en inzicht in wat noodzakelijk is om de waterkwaliteit van de vijver op een goed niveau te brengen. Figuur 7 geeft een eventueel eindpunt aan van hoe de Waterleliegracht eruit kan komen te zien. Ontwerptechnisch is het een goed idee voor de Koepelvereniging om eens met een landschapsarchitect aan tafel te gaan laten zitten voor een esthetisch en prikkelende uitwerking van de maatregelen. Als alles goed gaat dan is het toch wel iets baanbrekends om in zo n kleine, stedelijke gracht de waterkwaliteit in zo n mate te verbeteren. Dit past helemaal in het plaatje van de eco-wijk en dat is zeker iets om op de kaart te zetten in de huidige tijd waarbij duurzaamheid en ecologie steeds belangrijker worden. FIGUUR 7. DE TOESTAND VAN DE WATERLELIEGRACHT NA ALLE FASES. HIER IS DE INTRODUCTIE VAN EEN POMP -EN FONTEINSYSTEEM TE ZIEN. EN OOK IS HIER EEN OEVERBEGROEIING AANWEZIG EN ZELFS WATERLELIES! 7