2 Wat is een heg? Als je een heg gaat planten is het plezierig om iets meer te weten over heggen. Hoe ziet een heg er uit? Een heg is een dichte rij struiken langs een weg, een weiland of een grote tuin. Meestal staan er ook bomen in of bij de heg. Hieronder zie je een flink uitgegroeide heg in het voorjaar met bloeiende struiken. In het najaar zitten in deze struiken allerlei bessen. Je ziet dan andere kleuren dan in het voorjaar. Een deel van de bessen zit er ook in de winter nog aan; fijn voor de vogels! Dit is een ontwerp voor een heg, ook wel haag genoemd, maar deze is niet zo gevarieerd en een beetje stijf. Zulke hagen zie je veel bij huizen en andere gebouwen. Waar zou je liever willen wonen als je een vogel was? In deze haag of in zo n mooie heg met allerlei soorten? Heggengeschiedenis Op veel plaatsen in Nederland staan al heel lang heggen in het landschap. De Romeinse veldheer Julius Caesar schreef er ongeveer 2000 jaar geleden al over in zijn verslag van een veldtocht. Hij vond heggen maar lastig omdat hij niet met zijn troepen dwars door de velden kon trekken. Bovendien konden zijn vijanden zich achter de heggen verstoppen. Hij schreef: 1
De mensen buigen er jonge boompjes en vervlechten de in de breedte groeiende takken, voegen struiken met doorns ertussen en zijn zo in staat deze heiningen tot een verschansing als een muur te vormen, zodat men er niet alleen niet door kan dringen, maar er zelfs niet doorheen kan kijken. Hoe zijn al die heggen ontstaan? In veel gebieden was de begroeiing eerst alleen wild struikgewas of bos. Later ging men deze gronden geschikt maken voor landbouw. De bomen en stuiken werden gekapt en veel takken werden aan de randen van de akkers gegooid. Hier groeiden dan overblijvende heggen met bomen en vaak doornige struiken. Er ontstond zo een ondoordringbare heg die indringers zoals rovers of wilde dieren tegen kon houden. Vooral in de 17 e en de 18 e eeuw zijn er nog veel meer heggen ontstaan, doordat grote stukken land opgedeeld werden in kleinere stukjes. Veel grote percelen waren eerst gemeenschappelijk eigendom van een dorpsgemeenschap. Omdat iedereen liever zijn eigen stukje grond wilde hebben werd alles opgedeeld in kleine stukjes. Vaak werden ook grote stukken land opgedeeld als ouders hun grond verdeelden over hun kinderen. Om de grens tussen alle percelen goed aan te geven werden heggen gebruikt. Goede dichte heggen zorgden er ook voor dat het vee niet naar de buren kon ontsnappen. Men snoeide de heggen en gebruikte het snoeihout om de kachel mee te stoken. Dikkere stammen werden gebruikt om mee te bouwen of om gereedschappen van te maken. Bessen en vruchten werden geplukt. Op oude landkaarten kun je het grote aantal heggen in die tijd goed zien. Op deze kaart uit 1805 zie je allemaal kleine weilandjes met heggen er om heen: De volgende kaart laat de huidige situatie zien, dus 200 jaar later. Als je de kaarten nauwkeurig vergelijkt kun je zien dat er nu veel minder heggen zijn. Op sommige plekken zijn ze zelfs helemaal verdwenen. Men schat dat tussen 1900 en 1970 in Nederland van iedere 100 meter heg meer dan 70 meter is gerooid. 2
Waarom zijn zoveel heggen verdwenen? Veel mensen, vaak kleine boeren, gingen ander werk doen en verkochten hun stukjes grond aan andere boeren die steeds meer grond kregen. Het werk op het land (zoals ploegen, zaaien, maaien, oogsten en hooien) werd eerst met de hand of met een paard gedaan. In de 20e eeuw kwamen er tractoren en steeds grotere machines en was het lastig om met kleine stukjes grond te werken. Ook werd het prikkeldraad uitgevonden en was het niet meer nodig om je grond te begrenzen met een heg. Snoeihout werd niet langer gebruikt om te stoken: mensen schakelden eerst op turf, daarna op kolen en later op aardgas over. Veel heggen werden gerooid. Er werden grotere percelen gemaakt, waar prikkeldraad om heen werd gezet om het vee in de wei te houden. Zijn er nu nog wel heggen? Gelukkig zijn op een aantal plaatsen nog oude heggen gebleven. Veel grondeigenaren hebben heggen laten staan en enkele mooie gebieden zijn opgekocht door organisaties (o.a. Staatsbosbeheer) die er op gericht zijn om mooie natuurgebieden in stand te houden. Vanaf ongeveer 1975 zijn er in Nederland ook nieuwe regels die het weghalen van heggen in mooie gebieden verbieden. En we planten weer nieuwe heggen! Waarom planten we nieuwe heggen? Heggen zijn belangrijke leefgebieden van wilde planten en dieren. Tussen de vaak eentonige akkers en weiden zijn het langwerpige eilandjes, die voor de natuur ontzettend belangrijk zijn. Door grote variatie in begroeiing en microklimaat bieden heggen aan planten en dieren veel mogelijkheden. Dieren bieden ze beschutting, een leefgebied, voedsel en een verbindingsweg tussen de open velden. 3
Veel vogels, zoals heggenmus en braamsluiper, vinden in de heg een uitstekende plek om te nestelen en een voedselrijke omgeving. Roofvogels, zoals de kerkuil, gebruiken de heg als uitvalsbasis. Grote groepen trekvogels, bijvoorbeeld kramsvogels, komen hier overwinteren omdat ze in de heggen veel bessen kunnen eten. Tal van grotere en kleinere dieren gebruiken de dekking van de heg om zich te verplaatsen. Ze hoeven niet door het open veld waar ze gezien en belaagd kunnen worden door andere dieren of door mensen. De das is een schuw dier dat graag gebruik maakt van de beschutting van een heg. In het schemerdonker komt hij uit zijn hol om voedsel te gaan zoeken. Naast wormen en maïs eet de das ook graag van de bessen van struiken. Je kunt zijn sporen en zijn looppad vaak onder of langs een heg zien. Ook voor kleinere dieren als reptielen, amfibieën en insecten is de heg onmisbaar voor hun aanwezigheid in het gebied. 4
Een voor plant en dier goede heg bestaat uit diverse soorten struiken, hier en daar een boom en onder tegen de heg allerlei grassen en kruiden. Heggen zorgen dus voor een grote variatie van planten en dieren die elkaar allemaal nodig hebben. Dit noemen we ook wel biodiversiteit. Een grote biodiversiteit is nodig om met z n allen, ook onze achter-achter-kleinkinderen, gezond te kunnen leven. 5
Gebieden met heggen zijn mooi en vaak heerlijk rustig. Mens en dier kunnen er lekker in de beschutting van een heg een beetje uitrusten en van de stilte genieten. Omdat er zo veel vogels zijn gaan veel mensen graag in gebieden met heggen wandelen en vogels bekijken. Soms doen ze dat in een groepje. Ze noteren dan alle vogels die ze zien. Ook voor kinderen is speuren naar vogels erg leuk. Je moet dan wel met een klein groepje zijn en heel stil zijn. 6
Wie plant een nieuwe heg? Vaak wordt dit gedaan door de eigenaar van de grond, bijvoorbeeld een boer, de gemeente of een organisatie zoals Staatsbosbeheer. Omdat het best veel werk is wordt er vaak geholpen door vrijwilligers, mensen die in hun vrije tijd de handen uit de mouwen steken. Kinderen kunnen ook goed planten. Klassen en jeugdgroepen doen het graag. Nadat een geul gegraven is worden de jonge struikjes voorzichtig geplant. Het planten wordt in de winter gedaan. En dan? De struikjes gaan groeien, maar je moet wel een beetje geduld hebben. Bescherming tegen opdringerige koeien en paarden is eerst wel nodig. Soms wordt ook wel eens een jong struikje door een ander dier opgegeten. Ook moet voorkomen worden dat de struikjes helemaal overwoekerd worden door andere planten. Dit kan door al te opdringerige kruiden weg te trekken; als de struiken wat groter zijn is dit niet meer nodig. 7
De heg groeit verder door en na enkele jaren zie je dat hij zijn plek in het landschap heeft veroverd. Een grote heg moet goed worden onderhouden. De heg mag niet te groot worden, omdat enkele struiken dan tot grote bomen gaan uitgroeien en andere struiken en planten gaan wegdrukken. Je raakt dan de belangrijke variatie (biodiversiteit) weer kwijt. Hoe doet men dat onderhoud? Vaak wordt de heg gesnoeid met een goede machine die de zij- en bovenkant heel mooi bijknipt. Dit wordt in de winter gedaan, omdat er dan geen nestjes met jonge vogels in de heggen zitten. De takken worden verzameld en meestal op een stapel verbrand. Voor vrijwilligers is dit leuk werk en je kunt er een gezellig paasvuur van maken (wel eerst aanvragen bij gemeente of brandweer!). 8
Soms wordt het snoeien nog erg ruig gedaan met machines die hiervoor niet geschikt zijn, en de heg erg beschadigen. Om de heg goed dicht te maken worden takken soms horizontaal aan elkaar gevlochten. Dit noemen we een vlechtheg. In het Maasheggengebied bij Boxmeer zijn nog overblijfselen te vinden van een heel oud vlechtwerk. Een andere methode om een mooie heg te houden is het heggenleggen. Hierbij worden de stammen van de struiken een stuk ingehakt en daarna omgebogen. Met paaltjes en zachte lange wilgentakken wordt het geheel stevig in elkaar gedrukt. Je maakt zo een mooie dichte heg met verschillende struiken. 9
Een hele klus, maar na een tijdje is het weer een mooie bloeiende heg! Zo, je weet nu van alles over heggen. Je hebt vast zin gekregen om zelf een mooie heg te gaan planten of lekker in zo n mooi heggenlandje op onderzoek uit te gaan! Veel plezier! Nog meer weten over heggen? Kijk op onze website: www.heg-en-landschap.info. 10