DE GEMENE DELER KANKER EN KANKERONDERZOEK Naam: Klas: Datum:
INLEIDING Kanker is een veelvoorkomende ziekte. Bijna een derde van de Nederlanders krijgt er vroeg of laat zelf mee te maken. Op dit moment is kanker de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. Het komt zo veel voor, dat bijna iedereen er ooit in zijn of haar omgeving mee te maken krijgt. Door middel van wetenschappelijk onderzoek komen we steeds meer te weten over kanker. En hoe beter de mechanismen die leiden tot kanker bekend zijn, hoe groter de mogelijkheden worden om het adequaat te diagnosticeren en behandelen. Zou het, met genoeg kennis, ooit mogelijk worden om van kanker een chronische ziekte te maken in plaats van een dodelijke? Of kan het misschien ooit bij iedereen genezen worden, en misschien zelfs wel voorkómen worden? Er is nog heel veel onderzoek nodig en dat wordt ook gedaan. In deze module maak je kennis met kanker als celziekte en onderzoek dat uitgevoerd wordt. Pagina 1
OPDRACHT 1: WAT WEET JE AL OVER KANKER? Kanker is een veelvoorkomende ziekte, waar veel mensen aan overlijden. In Nederland is kanker zelfs doodsoorzaak nummer één. In deze opdracht ga je aan de slag met wat basiskennis over kanker in onze samenleving. 1.1 Maak een mindmap van concepten die met kanker te maken hebben. Gebruik hiervoor het werkblad aan het eind van deze module. Tip: Je kan bij je mindmap denken aan categorieën als ontstaan, therapie, onderzoek en leefstijl. Meer informatie over wat een mindmap is en hoe je het maakt, kun je vinden bij de volgende link: http://www.lereniseenmakkie.nl/stampwerk/mindmaps/mindmaps.html Figuur 1. De incidentie (vóórkomen) van kanker, en de kankersterfte van mannen en vrouwen in Nederland van 1989 tot 2011, in aantallen per 100.000 inwoners (gestandaardiseerd voor de Europese bevolkingssamenstelling). Bron: Nederlandse Kankerregistratie, beheerd door IKNL augustus 2013. 1.2 Volgens de grafiek sterven er nu minder mannen aan kanker dan twintig jaar geleden. Dit komt onder andere doordat één van de onderstaande kankersoorten nu minder voorkomt bij mannen dan toen. Welke kankersoort is dit? Leg uit waarom je dat denkt. Blaaskanker, Darmkanker, Longkanker, Spierkanker................ Pagina 2
In de grafiek is te zien dat de incidentie (het vóórkomen) van kanker bij vrouwen in 2011 is veranderd ten opzichte van 1989. 1.3 Dit verschil kan komen door een echte verandering van de incidentie van kanker. Er is nog een verklaring mogelijk. Wat zou dit verschil nog meer kunnen verklaren?................ 1.4 Hieronder volgen drie stellingen. Bespreek elke stelling met een klasgenoot en geef vervolgens aan of deze waar of niet waar is. Schrijf je motivatie op onder de stelling. Sinds kort is kanker doodsoorzaak nr. één in Nederland. Ook in andere westerse landen stijgt kanker in de lijst van belangrijke doodsoorzaken. Stelling: Begin vorige eeuw was kanker een zeldzame ziekte. Waar / Niet waar, omdat:................ Met behulp van wetenschappelijk onderzoek is er een verband ontdekt tussen kanker en ons eigen gedrag. In 35-50% van de nieuwe kankergevallen heeft een ongezonde leefstijl waarschijnlijk een grote rol gespeeld bij het ontstaan van kanker. Stelling: Als je zonnebrandcrème gebruikt, krijg je geen huidkanker. Waar / Niet waar, omdat:................ Pagina 3
Kanker is een complexe ziekte die begint bij een enkele cel, met grote lichamelijke gevolgen. Hoewel er nog veel onbekend is, wordt er dankzij onderzoek steeds meer ontdekt over cellen, en over de mechanismen die bij kanker belangrijk zijn. Dit heeft geleid tot verbeterde diagnostiek en behandelingsmethodes. Hierdoor kunnen verschillende kankersoorten eerder ontdekt worden, en zijn meer mensen nog in leven vijf jaar na de diagnose. Stelling: Door meer onderzoek zal kanker in tien jaar een chronische in plaats van dodelijke ziekte worden. Waar / Niet waar, omdat:................ Je hebt nu al iets meer nagedacht over kanker en het kankeronderzoek. Met de volgende opdrachten ga je nog iets dieper in op je voorkennis. Maak deze opdrachten samen met je buurman of buurvrouw. 1.5 Hoe ontstaat een tumor?............ 1.6 Waardoor geeft een tumor in het begin geen klachten, maar na verloop van tijd wel?................ 1.7 Waardoor kan een patiënt die niet wordt behandeld aan kanker overlijden? Gebruik in je antwoord de termen goedaardige tumor en kwaadaardige tumor......... 1.8 Vul naar aanleiding van je antwoorden op de opdrachten 1.2 t/m 1.7 je mindmap van opdracht 1.1 aan. Pagina 4
OPDRACHT 2: CELLEN BESPIONEREN Hoewel kanker bij iedereen anders is, ontstaat de ziekte bij elke patiënt uit één enkele cel. Kankercellen kunnen uitgroeien tot een tumor en gezonde cellen overwoekeren. Dat gebeurt niet van de ene op de andere dag, en bovendien niet op één bepaalde manier. Het ontstaan van kanker is een complex proces. Voor de behandeling ervan is kennis hierover belangrijk en daarvoor is veel onderzoek nodig. In deze opdracht maak je kennis met wetenschappelijk onderzoek naar kanker en zie je een aantal Nederlandse kankeronderzoekers. 2.1 Bekijk de film Kijken naar Kanker : http://youtu.be/ovdkt4w9if0 Gezonde cellen vertonen allerlei activiteiten in het lichaam. Een voorbeeld is: een cel transporteert zuurstof. Een aantal celactiviteiten kunnen de onderzoekers met hun opnametechnieken op film bekijken. 2.2 Noem drie celactiviteiten die in de film genoemd zijn......... Een aantal activiteiten die je bij gezonde cellen tegenkomt, blijken in kankercellen verstoord. Onderzoekers willen weten hoe dat komt. 2.3 Noteer in de linker kolom van de onderstaande tabel vier activiteiten van gezonde cellen die voor kankeronderzoekers interessant zijn om te bestuderen. 2.4 Omschrijf in de rechterkolom wat er aan deze activiteit anders is bij kankercellen. Activiteit van gezonde cellen Verstoorde activiteit in kankercellen........................ Pagina 5
2.5 De onderzoekers uit de film willen kijken wanneer een cel in de fout gaat, hoe dat gebeurt, en wat de gevolgen daarvan zijn. Hieronder staan twee uitspraken geformuleerd die beide waar zijn. Kies een van deze uitspraken, en beredeneer waarom deze klopt. Uitspraak 1: Het is logisch om onderzoek te doen op celniveau om kennis over kanker te vergaren. Uitspraak 2: Om goed onderzoek te doen naar kanker, is het belangrijk om niet alleen te kijken naar kankercellen, maar ook naar gezonde cellen................. Pagina 6
OPDRACHT 3: THE HALLMARKS OF CANCER Er zijn verschillende typen kanker. De precieze combinatie van eigenschappen van de kankercellen verschilt per type kanker, maar ook per patiënt. Het kankeronderzoek is daardoor zeer omvangrijk. De Hallmarks of Cancer staan centraal in het kankeronderzoek. Dit zijn een aantal karakteristieke kenmerken die tumorcellen bij alle vormen van kanker gemeen hebben. Deze Hallmarks of Cancer geven structuur aan het onderzoek en helpen om deze complexe ziekte te begrijpen. In deze opdracht maak je kennis met de Hallmarks of Cancer. In de rest van de module zullen we de term Hallmarks gebruiken. 3.1 Lees hoofdstuk 6 van het naslagwerk Op de volgende pagina zie je een tabel met in de eerste kolom de Hallmarks, met daarnaast kolommen voor celactiviteiten, metaforen, en de bijbehorende onderzoeksgebieden. Sommige cellen in de tabel zijn al ingevuld. 3.2 Uit de omschrijving van een Hallmark kun je activiteiten afleiden die gezonde cellen vertonen. Vul deze in kolom 2 in (kijk eerst goed naar de twee voorbeelden). 3.3 Probeer de Hallmarks te vertalen naar metaforen uit de wereld om ons heen. Doe dit in kolom 3 (kijk eerst goed naar de twee voorbeelden). 3.4 De Hallmarks komen terug in onderzoeksgebieden rondom kanker. Hieronder staan een aantal onderzoeksgebieden die met kanker te maken hebben. Deel deze in bij de meest overeenkomende Hallmark in kolom 4 van de tabel. A. Onderzoek naar de rol van mitochondriën bij kanker. B. Onderzoek naar hoe cellen voortbewegen. C. Onderzoek naar hoe cellen zelfmoord plegen. D. Onderzoek naar hoe tumoren zorgen voor voldoende energie en zuurstof om groter te groeien. E. Onderzoek naar hoe zieke cellen door het lichaam worden herkend en opgeruimd. F. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat afgestorven cellen worden vervangen. G. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat cellen een maximaal aantal delingen mogen doen. H. Onderzoek naar mechanismen die ervoor zorgen dat gezonde cellen niet te veel delen. In deze opdracht heb je kennis gemaakt met de verschillende Hallmarks. Tumorcellen krijgen deze Hallmarks doordat bepaalde moleculen die allerlei taken uitvoeren in de cel veranderd zijn in de tumorcellen ten opzichte van normale cellen. 3.5 Welke moleculen worden hier bedoeld die veranderd zijn in tumorcellen ten opzichte van normale cellen?.... Pagina 7
1 Hallmark 2 eigenschap/ kenmerk normale cel 3 metafoor voor Hallmark 4 onderzoeksgebied Kankercellen zijn niet meer afhankelijk van signalen van buitenaf om tot celdeling over te gaan. Normale cellen delen alleen in reactie op groeisignalen van andere cellen. vastzittend gaspedaal van een auto Kankercellen reageren niet meer op signalen die de celdeling onderdrukken. Kankercellen worden niet herkend door het immuunsysteem. onzichtbaar zijn voor de politie Kankercellen gaan niet in apoptose (geprogrammeerde celdood). Kankercellen kunnen een oneindig aantal celdelingen doorlopen. Normale cellen delen slechts een eindig aantal keer. Kankercellen kunnen bloedvatvorming (angiogenese) stimuleren. Kankercellen kunnen loskomen uit eigen weefsel, en omliggend en verder gelegen weefsel binnendringen. Kankercellen hebben een energiehuishouding dat is gericht op groei en celdeling. Pagina 8
WERKBLAD Pagina 9