Beste insectenliefhebbers, Vier maanden zijn alweer voorbij. Vier maanden van het seizoen waarin dagvlinders en libellen in de Alblasserwaard onder de loep worden genomen. Dat heeft heel wat opgeleverd. Aan het rijtje ontdekkingen is weer het nodige toegevoegd deze maand. Daarover verderop in deze nieuwsbrief meer. Wat nu ook duidelijk wordt, is dat 2012 tot nu toe een treurig slecht jaar is voor vlinders (overigens niet alleen voor dagvlinders, ook voor nachtvlinders). Het overwegend bewolkte, natte, winderige weer heeft daarbij een flinke duit in het zakje gedaan. Dat zorgt er wel voor dat al jullie waarnemingen van des te grotere waarde zijn. Daarom (wellicht ten overvloede) de herhaalde oproep: voer al je waarnemingen van dagvlinders en libellen in, liefst zo nauwkeurig mogelijk! Verder willen wij ook de Tuinvlindertelling onder jullie aandacht brengen. Op zaterdag 4 en zondag 5 augustus organiseert de Vlinderstichting deze jaarlijkse telling. Het principe is heel eenvoudig: tel op een van beide dagen op een zonnig moment- gedurende ongeveer een kwartier alle vlinders in je tuin. Mocht je niet op vakantie zijn, dan is dit dus een mooie kans om je tuinvlinders onder de aandacht te brengen. Meer info op: http://www.vlindermee.nl/. Onze vraag is: als je in je tuin telt, wil je de aantallen dan ook op waarneming.nl invoeren? Dan komen ze ook bij ons terecht. DAGVLINDERS We zitten nu in de toptijd van vlinders. In een normaal jaar zou je dagelijks met gemak tientallen tot honderden vlinders moeten zien. Hoe anders is dat dit jaar! Tot half juli was het echt sprokkelen. Natuurlijk waren ze er wel, her en der. Maar hoge aantallen of veel soorten werden op maar weinig dagen gemeld. Directe oorzaak daarvan is het tegenvallende zomerweer, met vooral veel buien en wind. Als vlinders ergens slecht tegen kunnen, is het wel veel regen en weinig zon. Ook de poppen kunnen doorgaands niet al te goed tegen veel neerslag: het vergroot de kans dat ze doodgaan door schimmels, of (soms) simpelweg verzuipen in de bodem. Gelukkig was het afgelopen week volop zomerweer. Vlinders reageerden hier direct op, getuigen de lijsten van meer dan vijftien soorten dagvlinders per dag, met vele tientallen exemplaren. Natuurlijk is dat allemaal afhankelijk van de activiteit van waarnemers, en die waren er gelukkig als de kippen bij. Hulde! De Atalanta behoorde in juli tot de soorten die vrij vaak werden gezien. In maar liefst 55 kilometerhokken werden 126 waarnemingen gedaan van vele tientallen exemplaren (in juli 2012 dus). Gorinchem was koploper, met maximaal tien exemplaren in de Woelse Waard. Maar ook bijvoorbeeld zeven exemplaren tijdens een telling van de Achterdijk te Streefkerk zijn de moeite waard. De verspreidingskaart van 2012 ziet er voor de Atalanta mooi uit (zie Figuur 1). In 83 kilometerhokken is de soort vastgesteld. In de westelijke Alblasserwaard is er bijna geen blok onbezet. Opvallend is de lege band door de midden-waard. Wie wil daar nog eens gaan kijken de komende tijd? Van de oostelijke Alblasserwaard is gelukkig al heel wat bekend. Alleen de hoek Nieuwpoort-Noordeloos oogt nog wat leeg. Dat komt met jullie hulp vast wel gevuld, de komende weken. We vergelijken dit mooie beeld toch nog even met eerdere jaren. In 2011 werd tot en met 30 juli in 31 kilometerhokken een Atalanta gemeld, en in 2010 gebeurde dat in 26 kilometerhokken. Kortom: we zijn heel goed op weg met de Atalanta s! 1
Figuur 1: Verspreidingskaart van Atalanta in 2012. Waarnemingen t/m 30-07-2012 weergegeven per kilometerhok. Bron: alblas.waarneming.nl De Kleine vuurvlinder komt in de regel niet in hoge aantallen voor. De Alblasserwaard vormt op dit landelijke beeld geen uitzondering. Het is nog niet duidelijk hoe 2012 uitpakt voor de Kleine vuurvlinder. Op basis van persoonlijke veldervaring denken we dat ze het iets minder doen dan voorgaande jaren. Wat opvalt bij het bekijken van de verspreidingskaarten van 2010-2012 is dat ze op plekken waar ze eerder wel zijn waargenomen, nu ontbreken. Dat is frappant, want het gaat dan om gebieden in het veelbezochte westelijke deel van de Alblasserwaard. In Nieuw-Lekkerland bijvoorbeeld, of Oud-Alblas en het Kippenbos bij Papendrecht. In eerdere jaren zag je er hier altijd wel één of twee. Dit jaar nog geen enkele. Dat er uit andere kilometerhokken wel waarnemingen komen, is niet verwonderlijk. Een direct effect van dit project, kunnen we zeggen. Dit jaar is de Kleine vuurvlinder in 30 kilometerhokken gemeld (t/m 30-07-2012) en dat is meer dan in eerdere jaren (2011: 19 hokken; 2010: 7 hokken). Overigens is de landelijke trend van deze soort onduidelijk; mogelijk is er sprake van een lichte toename. Ze vliegen nog lange tijd, tot in oktober, dus we hebben nog ruimschoots de tijd om de verspreidingskaart van Kleine vuurvlinder verder te completeren. In de categorie slecht jaar valt het Icarusblauwtje meteen op. Tenminste, dat geldt voor de eerste generatie van 2012. De tweede generatie kan bij wijze van spreken morgen gaan vliegen, en is in de regel stukken groter dan de eerste generatie. Het tij kan dus zomaar weer keren. Dit mooie blauwe vlindertje is algemeen, ook bij ons. Hij komt voor op kruidenrijke vegetaties, zoals graslanden, bloemrijke tuinen en dijken. Vooral van dat laatste hebben we nogal wat kilometers in de Alblasserwaard. Het lijkt ons dan ook enorm leuk om de komende weken een dijkentelling uit te voeren. Niet alleen Icarusblauwtje, maar ook Bruin blauwtje kan wel eens in mooie aantallen voorkomen op onze dijken. En dan hebben we het nog niet eens over witjes, Argusvlinders en Kleine 2
vossen (en Rivierrombouten, zie verderop!). Mensen met interesse om mee te doen, kunnen dat middels een mailtje naar insectenalblasserwaard@gmail.com laten weten. Bij voldoende belangstelling kunnen we een simultane telling organiseren, half augustus, bij goed weer. Goed, het Icarusblauwtje dus. Tot nu toe in 31 kilometerhokken gemeld in 2012. Niet verwonderlijk was dit minder in 2011 (14 hokken) en 2010 (6 hokken), maar ook hier komt dat puur door de veel lagere waarnemingsinspanning. Waarneming.nl was toen nog bij lange na niet zo populair als nu. Last, but not least hebben we ook nog een mooie collectie bijzondere of leuke waarnemingen van dagvlinders. Te beginnen met het Oranje zandoogje, een aparte vlindersoort. Hij komt in ons land namelijk voor in twee gescheiden gedeelten: het zuiden, met onze regio als grensgebied, en een totaal gescheiden populatie in het noordoosten van Nederland (Drenthe, en de aan die provincie grenzende delen van Groningen, Friesland en Overijssel). Hierbuiten komt de soort niet voor. Het frappante van deze soort is dat de zuidrand van de Alblasserwaard de grens lijkt te vormen van het zuidelijke verspreidingsgebied (maar let op: westelijker in ons land is er een uitloper van de zuidelijke populatie, via de duinen tot ongeveer Katwijk). Waarnemingen in de Alblasserwaard komen dan ook op twee na van de zuidrand van Papendrecht tot Gorinchem. Buitenbeentjes zijn Nieuw-Lekkerland (2009) en regio Ameide (2012). De nu bekende populaties zitten in Gorinchem (grootst met minstens 40 exx.), Boven-Hardinxveld (ca. 10 exx) en Sliedrecht-Papendrecht, regio Baanhoek (ca. 10 exx). Het eerste exemplaar was mooi op tijd, en werd op 7 juli gezien te Gorinchem. Augustus is de topmaand voor deze soort, dus ogen open de komende tijd! Wie ontdekt nieuwe populaties? Het Zwartsprietdikkopje is bij ons een zeldzaamheid, maar werd opmerkelijk veel gezien in Juli. Anthonie Stip 3
Spraakmakend is de ontdekking van een Hooibeestje in Gorinchem op 25 juli door Johan Sterk. Deze soort is bij ons zeer zeldzaam. Volgens de waarnemer was Hooibeestje voorheen een regelmatige gast in Gorinchem, maar is deze al jarenlang afwezig. Deze waarneming is daarom des te mooier, omdat er als er nog een paar zwervers hier opduiken, er weer mogelijkheden zijn tot hervestiging van een kleine populatie. Verder blijkt het bij ons zeldzame Zwartsprietdikkopje in ongewoon hoge aantallen te zijn aangetroffen in Boven-Hardinxveld. Zo n 200 exemplaren werden hier gevonden op een klein terreintje langs de rivier. Andere plekken waar de soort de afgelopen weken is gezien, zijn Gorinchem (o.a. Woelse Waard, Dalemsche Donken en Gorinchem-oost; totaal ca. 20 exx), Sliedrecht-Baanhoek (ca. 10 exx) en Hardinxveld-Giessendam (omgeving Schapedrift, 1 ex). Mooie vondsten! Verder werden er op vier plekken Bruin blauwtjes gevonden, te weten: Haven Nieuw- Lekkerland, Hardinxveld-Giessendam (langs de Merwede), Koekoekswaard Tienhoven en polder Nieuwland (Papendrecht). Ook voor deze soort geldt dat wie goed zoekt op de geschikte plaatsen (dijken!) er de komende weken grote kans op maakt deze soort te zien. Overigens is dit een soort die landelijk best schaars is. We willen het stukje van dagvlinders afsluiten met een uitdaging: wie zet de eerste Koninginnepage van dit jaar op de foto in de Alblasserwaard? LIBELLEN Door hun sterke binding met water, kunnen libellen wat beter tegen veel regenval dan vlinders. Libellen verliezen geen pigment door regendruppels. Wel zijn libellen afhankelijk van de activiteit van andere insecten, want deze vormen immers hun prooi. En dat kan bij slecht weer wel eens een limiterende factor zijn voor de activiteit van libellen. Desondanks werden er lange lijsten waarnemingen ingevoerd in juli, waarvoor we iedereen nogmaals willen bedanken! Door de forse hoeveelheid soorten die actief is op het moment, zijn we genoopt om de bespreking in deze nieuwsbrief tot een aantal soorten te beperken. De heidelibellen vliegen volop. Alle soorten zijn momenteel actief. Om even het geheugen op te frissen: het gaat bij ons om de bruinrode heidelibel, bloedrode heidelibel, steenrode heidelibel, zwervende heidelibel en (jawel!) zwarte heidelibel. Om direct maar met de laatste soort te beginnen: de Zwarte heidelibel. Deze soort is op 7 juli voor het eerst met zekerheid in de Alblasserwaard vastgesteld. Het gaat om een ontdekking van drie exemplaren op polder Nieuwland (Papendrecht). Een geweldig mooie vondst, van een soort die landelijk zeer algemeen is, maar met name in het oosten van het land. Bij ons is de Zwarte heidelibel vanzelf zeer zeldzaam. Maar het verhaal werd nog mooier met de recente ontdekking van nóg twee exemplaren op 27 juli, in de nog in aanbouw zijnde nieuwe wijk tussen Papendrecht en Sliedrecht, ter hoogte van Baanhoek. Omdat er nog meer van zulke kale terreintjes met plasjes aan de zuidrand van de Alblasserwaard te vinden zijn, kan het best dat de soort op nog meer plaatsen aanwezig is. Goed zoeken loont, dat blijkt maar weer! De al eerder besproken landelijk zeldzame Zwervende heidelibel heeft in het hele land een best goed jaar. Op veel nieuwe plekken duikt de soort op, ook in Zuid-Holland. Het blijft echter leuk dat er in polder Nieuwland (Papendrecht) echt een populatie van deze soort aanwezig is. Diverse waarnemingen werden in de afgelopen weken in dit gebied gedaan. De felrood gekleurde mannetjes vielen daarbij het meest op, maar ook vrouwtjes werden (sporadisch) gezien. Let wel, het betreft hier 4
dus de tweede populatie van de Alblasserwaard! Een derde plek werd ook ontdekt: de Schapendrift te Hardinxveld. Hier blijken minstens drie exemplaren rond te vliegen, getuige de ontdekking op 25 juli. Deze mooie soort lijkt hier vrij eenvoudig te vinden te zijn. Dat de Gewone Oeverlibel erg algemeen is, behoeft geen nadere uitleg. Van de afgelopen maand is het wel een van de meest gemelde libellen, in ieder geval qua locaties. De verspreidingskaart van de soort in 2012 ziet er goed uit (figuur 2). In maar liefst 110 kilometerhokken is een Oeverlibel gemeld, een aantal waar we best trots op mogen zijn. Exact in het midden van de waard oogt de kaart nog wat leeg, en hetzelfde geldt voor de regio ten noordoosten van Goudriaan. Wie vult daar de kaart nog wat? Weer even ter vergelijking: in eerdere jaren werden veel minder Oeverlibellen doorgegeven, getuigen de resultaten van 2011 (35 kilometerhokken) en 2010 (19 kilometerhokken). Figuur 2: De verspreiding van de Gewone Oeverlibel in 2012, t/m 30-07. Weergegeven zijn waarnemingen per kilometerhok. Bron: alblas.waarneming.nl. Houtpantserjuffers vliegen nu volop. In augustus is het echt een van de meest voorkomende libellen in onze regio. Voer ze allemaal in, want de huidige verspreidingskaart vertoont nog best wat lege plekken. Bijvoorbeeld in de driehoek Streefkerk-Nieuwpoort-Molenaarsgraaf, de driehoek Nieuwpoort-Goudriaan-Ameide en de driehoek Goudriaan-Noordeloos-Gorinchem. Een ding is zeker, ze komen ongetwijfeld in elk stukje ruigte met wat bomen voor. De Watersnuffel, een best lastig te herkennen juffertje, is onverwacht toch nog behoorlijk verspreid in de Alblasserwaard. Tot nu toe is deze soort in 33 kilometerhokken waargenomen (in 2012). Dat overtreft onze verwachtingen! Deze soort vliegt nog tot in oktober, waardoor we nog zeker tweeënhalve maand de tijd hebben om alle potentiële plekjes op Watersnuffels af te struinen. Help je mee? 5
In de categorie bijzonder zijn de afgelopen maand nog meer waarnemingen gedaan. Zo werden er ten noorden van Dalem (en ten oosten van Gorinchem) tot wel negen Vuurlibellen gezien. De Vuurlibel is een landelijk zeldzame soort, die net als de Zwervende heidelibel stiekem op best wat plekjes wordt gezien. Een bekende locatie in de Alblasserwaard is de Avelingen, en daar is sinds kort een nieuwe plek aan toegevoegd: de Schapendrift bij Hardinxveld. Geheel onverwacht werd hier een exemplaar overduidelijk gefotografeerd. Fraai! De zeldzame Vuurlibel is al op minstens twee plekken gezien dit jaar. Hier in de buurt van Gorinchem. Johan Sterk De eerste Bruine glazenmaker werd op 13 juli gezien, waarna nog enkele exemplaren volgden. Deze forse libellensoort vliegt nog tot begin oktober, maar is komende weken het algemeenst. Het is wel een van de soorten waarvan we graag een beter beeld krijgen van de verspreiding in de Alblasserwaard. De soort vliegt vooral in beboste gebieden, maar ook die hebben we voldoende in onze regio. Let er maar eens op de komende tijd! Hetzelfde geldt eigenlijk voor het broertje van de Bruine glazenmaker, de Blauwe glazenmaker. Ook deze forse libel vliegt nog maar net (eerste waarneming 15 juli), en wordt nog algemener de komende weken. En net als van de Bruine glazenmaker willen we graag meer weten van de Blauwe glazenmaker en zijn verspreiding in de Alblasserwaard. De soort vliegt in gebieden waar enige bosschages of bomen aanwezig zijn, en kan goed in tuinen en recreatiegebieden worden gezien. Er werden deze maand nog een paar Bruine korenbouten gemeld in de regio van Gorinchem. Mooi, want dat maakt ons beeld van de verspreiding van deze soort steeds beter. Ook een 6
Weidebeekjuffer werd gezien, nu bij de plasjes van Slingeland. Deze mobiele soort kan werkelijk overal opduiken. Tengere grasjuffers waren nog present op de bekende plekken, al waren de aantallen beduidend lager dan in juni. Waarschijnlijk neemt dat de komende weken weer toe, want de tweede generatie is net begonnen met vliegen. Recente waarnemingen van 30 exemplaren duiden daar in ieder geval wel op. Tegenvaller is dan weer wel dat de vegetatie in polder Nieuwland op een belangrijke plaats allemaal is gemaaid (helaas). Hoe dat uitwerkt op de aantallen, zullen we gaan zien. We sluiten deze nieuwsbrief af met mooie berichten van de Rivierrombout. In de vorige nieuwsbrief meldden we al dat deze grote rivierlibel erg lastig te vinden is vanwege zijn snel verstoorbare gedrag en de typische neiging om bijna verticaal het luchtruim te kiezen en boven de rivier te verdwijnen. Toch zijn op diverse plaatsen de afgelopen weken Rivierrombouten ontdekt. Het betreft in de meeste gevallen nieuwe plaatsen. Bij Gorinchem werd een larvenhuidje van Rivierrombout gevonden. Wellicht niet de meest bevredigende waarneming, maar toch een heel duidelijk signaal dat de soort hier zelfs heeft voortgeplant. Een ander exemplaar werd gezien bij Gors Landhoeve (Nieuw- Lekkerland), een reeds bekende plek van eerder dit jaar en ook vorig jaar. Een nieuwe plek werd bij Langerak gevonden. Liefst twee exemplaren hier! Verder oostwaarts langs de Lek werden ook zeer goede kandidaten gezien, maar vanwege hun haast onmogelijke gedrag konden deze waarnemingen niet op zeker. Een laatste mooie vondst betreft een exemplaar in Alblasserdam, nabij de Waterbussteiger. Deze Rivierrombout werkte goed mee voor de waarnemers, en kon uitgebreid worden gefotografeerd. En dat is echt een gelukje bij deze ADHD-libel! Overig De mensen die tweemaal dit jaar hun gebiedje tellen op vlinders en libellen hebben nog tot en met september de tijd om de tweede telling uit te voeren. Ons advies voor een datum is half Augustus. Iedereen die minstens driemaal per jaar zijn of haar gebiedje telt: de derde telronde is in augustusseptember. Ons advies is om rond de maandwisseling naar September te tellen. Of iets eerder, voor de dagvlinders. We wensen iedereen wederom veel plezier toe in het veld en hopen op goed weer voor de tellingen. Uiteraard zijn losse waarnemingen nog steeds meer dan welkom. Ga dus op pad, en breng de vlinders en libellen in je omgeving in kaart! Tevens een prettige voortzetting van je vakantie toegewenst!. Gerdine den Ouden & Anthonie Stip insectenalblasserwaard@gmail.com 7