Definitief verslag van het MMK-spreekuur op 29 oktober 2012 te Coevorden Martin Katoele, Frans Duijm 2012-11-14.. 1. Spreekuur In de wijk Klinkenvlier in Coevorden leven vragen en zorgen over de gevolgen van de verspreiding van gevaarlijke stoffen door het vergistingsbedrijf aan het Alte Picardiekanaal. In het kader van een gezondheidsonderzoek op verzoek van de Gemeente Coevorden heeft de GGD Drenthe op 29 oktober 2012 een spreekuur gehouden in het Bowling- en Racketcentrum aan de Klinkenvlier 1. Bewoners waren uitgenodigd zich daarvoor aan te melden bij de GGD. Er zijn 12 bewoners op de uitnodiging ingegaan. Zij zijn op afspraak ontvangen om hun vragen te stellen en informatie te geven. De GGD heeft daarbij aangegeven hiervan een samenvattend geanonimiseerd verslag te willen maken voor de gemeente. Geen van de bezoekers van het spreekuur heeft bezwaren geuit tegen een dergelijke verslaglegging. Zij hebben het verslag niet tevoren gelezen. De opzet van het verslag is niet terug te kijken om schuldigen aan te wijzen, maar is bedoeld om het inzicht in de gezondheidsproblematiek te vergroten en vooruit te kijken om oplossingen te zoeken. 2. Soorten klachten Tijdens het spreekuur zijn veel klachten naar voren gebracht. Dit waren ten dele gezondheidsklachten, maar er waren ook veel andere klachten. In vereenvoudigde vorm zijn de klachten als volgt in te delen. - Overlast door stank - Hinder door geluid - Opgetreden gezondheidsproblemen - Zorgen over verdere gezondheidsgevolgen - Klachten over het vergistingsbedrijf - Klachten over Gemeente en Provincie - Klachten over GGD en RIVM Omdat het spreekuur bedoeld was om in te gaan op de gezondheidsaspecten, zijn de betreffende klachten nader uitgewerkt in de paragrafen 3 t/m 6. De bewoners hadden tijdens het spreekuur geen vragen over hun gezondheidsklachten; zij kwamen ze vooral melden. Daardoor hebben de paragrafen 3 t/m 6 het karakter van een inventarisatie. De gezondheidsklachten die na het spreekuur nog per mail of brief gemeld zijn, zijn samengevat in bijlage 1. 1
De klachten over het bedrijf, de overheden en andere instanties, betreffen kort weergegeven vooral het volgende. De bewoners vinden dat zij onvoldoende gehoor gevonden hebben wanneer ze problemen signaleerden of om informatie vroegen. Verkregen informatie was in hun ogen vaak onvolledig of onjuist. Toezeggingen zijn volgens hen vaak niet nagekomen. De bewoners vinden de vergunningvoorwaarden, toezicht en handhaving ontoereikend. In hun optiek is er onvoldoende deskundigheid beschikbaar, metingen zijn niet tijdig uitgevoerd en maatregelen blijven te lang uit. Ze denken dat de aannames en uitgangspunten van de berekeningen van het RIVM niet kloppen omdat de uitkomsten niet overeenstemmen met metingen door de bewoners zelf. De bewoners voelen zich onmachtig, niet serieus genomen en aan hun lot overgelaten. Zij hebben geen vertrouwen in het bedrijf, noch in de betreffende overheden en andere instanties. Zij zijn boos en ze vrezen verdere gezondheidsschade. De analyse hiervan ligt buiten het kader van het gezondheidsonderzoek. Wel relevant is dat de genoemde situatie veel stress veroorzaakt en daarmee op zich al een negatief effect op de gezondheid heeft. 3. Stank De klachten over stank betreffen soms een geur van rotte eieren maar vaak andere geuren, Genoemd zijn o.a. de geur van verschroeid rubber (zoals autobanden na remmen), of een zure of weeë lucht. Andere hebben de associatie met de geur van een raffinaderij ( Pernis ). De stankoverlast is voor de meesten begonnen in 2008 daarna toegenomen tot begin 2012. In de eerste maanden van 2012 komt hevige stank vaak voor. Na mei 2012 is er een afname. Sommige bewoners geven aan dat stankpieken opvallend vaak voorkomen buiten kantoortijden. De stank verspreidt zich soms in een tamelijk smalle baan met de wind mee door een deel van de woonwijk, terwijl in andere delen weinig of niets te ruiken is. Sommige bewoners worden onpasselijk of misselijk van de stank. Bij sommigen leidt de stank tot ontwaken, slaapgebrek, concentratieproblemen, vermoeidheid en niet fit zijn. Dit draagt bij aan een overmaat van stress. Door negatieve verwachtingen raken sommige bewoners al gespannen zodra de geur ruikbaar is. 4. Geluid Het affakkelen veroorzaakt een dreunend geluid, dat leidt tot o.a. rammelende deuren. 5. Opgetreden gezondheidsproblemen De individuele gezondheidsklachten lopen uiteen, maar vertonen ook overlap. De Klachten die het meest genoemd zijn, kunnen worden samengevat als irritatie van de slijmvliezen. Daartoe zijn o.a. de volgende klachten te rekenen. Ogen: prikkeling, pijn, (toenemende) ontsteking van oogleden, lichthinder, tranende ogen. Neus: verstopping, extra slijmproductie, bloedingen, reukstoornis, problemen in de bijholten. Keel: rauw gevoel, brandend gevoel, kikker in de keel, dichtgeknepen gevoel, frequent kuchen. (gauw) schor of verlies van stemvolume. Luchtwegen: droge hoest, benauwdheid, kortademigheid, piepende ademhaling. 2
Een aantal personen geeft aan frequent hoofdpijn te hebben. De meeste van hen noemen ook klachten over slijmvliezen of stress. Van beide is aannemelijk dat ze aanleiding kunnen geven tot hoofdpijn. Omgekeerd kan hoofdpijn ook het gevolg zijn van stress. Een dergelijke complexe relatie kan ook bestaan tussen vermoeidheid, stress en de bovengenoemde slijmvliesklachten. Enkele personen noemden nog de volgende gezondheidsklachten in relatie tot de uitstoot door het vergistingsbedrijf: onwel worden, hoge bloeddruk, hartinfarct, irritatie van geslachtsdelen of stoma. De opsomming van de klachten is niet volledig, maar het gaat in dit verslag vooral om de hoofdlijn en de patronen die herkenbaar zijn. De bewoners zien om een aantal redenen hun gezondheidsklachten als een gevolg van de verspreiding van gevaarlijke stoffen door het vergistingsbedrijf. Kortdurende gezondheidsproblemen beginnen of volgen telkens op het waarnemen van stank, en verminderen als de geur verdwenen is. Langdurige gezondheidsproblemen zijn begonnen tijdens of na het waarnemen van stank. Enkelen geven aan dat de klachten verdwijnen als zij op vakantie zijn en terugkeren na thuiskomst. Deze patronen geven een aanwijzing (maar geen bewijs) voor een relatie tussen de uitstoot door het vergistingsbedrijf en gezondheidsproblemen. Sommige bewoners veronderstellen dat de uitstoot van het bedrijf heeft bijgedragen aan gezondheidsklachten die begonnen zijn nadat de vergister in werking is gesteld, zonder dat zij zich een precieze tijdsrelatie met geurwaarneming herinneren. 6. Zorgen over verdere gezondheidsgevolgen Veel bewoners hebben zorgen over de gezondheidsproblemen die nog niet tot uiting gekomen zijn of die kunnen optreden door nog meer blootstelling aan gevaarlijke stoffen van het vergistingsbedrijf en andere bronnen. Men is bijvoorbeeld bevreesd voor kanker. Ook dioxinen worden regelmatig genoemd. De bewoners stellen o.a. de volgende vragen. - Wat adem ik eigenlijk in? - Wat komt er uit de irreguliere materialen voor vergisting en tijdens vergisting? - Wat kan er vrijkomen uit restmaterialen van het stilgelegde bedrijf? - Wat kan er vrijkomen bij herstart van het bedrijf? - Hoeveel uitlaatgassen en roet kunnen we binnenkrijgen door aanvoer en afvoer van materialen voor/van de vergister? - Kan er ook blootstelling op gaan treden door uitstoot van een grotere vergister op het industrieterrein? Deze vragen zijn niet meteen te beantwoorden, o.a. doordat niet precies bekend is welke stoffen verspreid zijn door het vergistingsbedrijf en de daar opgeslagen materialen. Het uitblijven van antwoorden draagt bij aan de stress van omwonenden. Dit is ongunstig voor hun gezondheid. 3
Van de bewoners vroeg iemand om het opstellen van een lijst van gevoelige mensen die bij een incident het eerst gewaarschuwd zouden moeten worden. Daarbij rijzen allerlei vragen, o.a. de violgende. - Wie zou er op zo n lijst willen staan? - Hoe kan een volgorde worden ebpaald? - Hoe moet zo n lijst gehanteerd worden bij verschillende windrichtingen e.d. Het valt te overweg om na te gaan of omwonenden op een lijst willen staan als er goede oplossingen te vinden zijn voor praktische problemen. Maar het lijkt beter om verdere incidenten te voorkomen. 7. Metingen door bewoners Een aantal bewoners heeft een meetapparaat voor H 2 S aangeschaft. Genoemd zijn met name apparaten van Toxirae. Zij rapporteren gehalten tot 2 ppm in hun woonomgeving. Bij deze tamelijk hoge meetresultaten trad niet altijd tegelijk een stankgewaarwording op. Een gehalte van 1 of meer ppm H 2 S zou echter wel sterk ruikbaar moeten zijn. Gebleken dat de kopers door de fabrikant en leverancier van de meetapparatuur niet ingelicht zijn over de werking van deze apparaten en de beperkingen daarvan. Het gevoelige deel van de Toxirae bestaat uit een elektrochemische cel. Deze cellen die voor H 2 S verkocht worden, zijn ook gevoelig voor diverse andere stoffen, zoals methylmercaptaan. Dit staat o.a. in een Technical Note van de firma RAE (zie bijlage 2). Het is niet aannemelijk dat de lijst in die bijlage volledig is. Methylmercaptaan is een stof die kan ontstaan bij gistings- of rottingsprocessen in zwavelhoudende organische stoffen zoals kool of houtpulp. Het betekent dat de waargenomen gehalten kunnen berusten op de aanwezigheid van H 2 S maar ook op de aanwezigheid van andere stoffen. Of die stoffen in de gemeten gehalten schadelijk zijn, is onbekend. 8. Interpretatie Veel gezondheidsklachten die vermeld zijn in paragraaf 5 en bijlage 1 passen niet goed bij wat bekend is over de samenstelling van biogas bij een reguliere bedrijfsvoering. Er zijn een aantal verklaringen denkbaar. - De gezondheidsklachten zijn het gevolg van onbekende stoffen die vrijgekomen zijn bij een niet-reguliere bedrijfsvoering. Het zou dan vooral gaan om stoffen die de slijmvliezen irriteren. Dat kan de kortdurende effecten betreffen maar misschien de langdurige effecten. - De gezondheidsklachten kunnen door allerlei verschillende oorzaken ontstaan zijn en na elkaar op het spreekuur gemeld zonder dat de frequentie van de klachten hoger is dan in een andere bevolkingsgroep van dezelfde leeftijd, enz. Dit laatste lijkt geen goede verklaring gezien het beperkte aantal bewoners van de wijk: circa 60. - De ongerustheid over de gezondheidsproblemen en over eventuele toekomstige schade aan de gezondheid, kan de aandacht voor de daarmee de intensiteit van klachten versterken. - De gezondheidsklachten kunnen extra op de voorgrond gekomen zijn door contacten tussen de wijkbewoners. De convergentie die hierbij te verwachten zou zijn, stemt echter niet overeen met de uiteenlopende verwoording van de individuele klachten. 4
- De gezondheidsklachten kunnen versterkt zijn door overmatige stress door mechanismen die vermeld zijn in paragraaf 2 en 3. Zelfs als dit zo is, blijven de gezondheidsklachten reëel en is het zaak de oorzaak weg te nemen. Waarschijnlijk zijn van deze verklaringen een aantal tegelijk geldig. Een deel van klachten zou ook bestaan hebben zonder biovergister. Sommige klachten zullen meer zijn opgevallen door onderlinge contacten tussen ongeruste omwonenden. En een deel van de klachten kan veroorzaakt zijn door onbekende stoffen die verspreid zijn door het vergistingsbedrijf. Er zijn tot nu toe geen gegevens over de feitelijke blootstelling van verschillende stoffen afkomstig van het vergistingsbedrijf. Bij een reguliere bedrijfsvoering van een biovergister is te verwachten dat het biogas grotendeels bestaat uit methaan, kooldioxide en stikstof. Daarbij zitten kleine hoeveelheden zuurstof, waterstof en zwavelwaterstof. Tevens kan biogas zeer kleine hoeveelheden bevatten van o.a. allerlei andere zwavelverbindingen, aromatische of/of gehalogeneerde koolwaterstoffen, koolmonoxide, fosfine, cyanide, ammoniak, aldehyden en alcoholen (RIVM, 2011). Het is bekend dat de hoeveelheid zwavelwaterstof (H 2 S) kan leiden tot stank in de wijde omgeving. Bij reguliere bedrijfsvoering wordt van de uitstoot van H 2 S door een vergister van een omvang zoals die aan het Alte Picardiekanaal geen lichamelijke gezondheidsschade verwacht op een afstand van een paar honderd meter, ook niet bij een storing (RIVM, 2012). De hoeveelheid van de andere stoffen is ook niet zodanig dat lichamelijke gezondheidsschade wordt verwacht. Het is echter onbekend of de bedrijfsvoering aan het Alte Picardiekanaal regulier is. De stankklachten zoals vermeld in paragraaf 3, kunnen een aanwijzing vormen dat de bedrijfsvoering niet regulier is geweest. 9. Conclusie Over de feitelijke blootstelling van de bewoners is nauwelijks iets bekend. De bewoners van de Klinkenvlier hebben veel hinder en overlast ervaren en hebben veel gezondheidsklachten en zorgen over hun toekomstige gezondheid in relatie tot het vergistingsbedrijf aan het Alte Picardiekanaal. Zij voelen zich niet goed gehoord, niet goed geïnformeerd, onmachtig en niet goed beschermd. Er bestaat geen vertrouwen in overheden en instanties. De stankoverlast, de gezondheidsproblemen, de situatie als geheel en de zorgen over de toekomst veroorzaken veel stress en hebben daarmee op zich een negatief effect op de gezondheid. De stress is mede het gevolg van een ontoereikende communicatie. Er bestaat een complex gezondheidsprobleem bij degenen die het spreekuur hebben bezocht en degenen die aanvullende informatie hebben gezonden. De hoofdzaken van het door deze bewoners gepresenteerde patroon van gezondheidsklachten kunnen passen bij het vergistingsbedrijf aan het Alte Picardiekanaal als bron. Echter het patroon past niet bij een reguliere bedrijfsvoering van een biovergister. De verkregen gegevens zijn niet geschikt om een oorzaak aan te tonen of uit te sluiten. 5
10. Literatuur Heezen PAM, Gooijer L, Mahesh S. Het veilig bouwen en beheren van co-vergistingsinstallaties voor de productie van biogas; bestaande kennis, regelgeving en praktijksituaties. Bilthoven, RVIM, rapport 6200113001/2011. Hagens WI, Heezen PAM, Ter Burg W. Biogaslekkage Coevorden; verspreidingsberekeningen en gezondheidseffecten. Bilthoven, RIVM, briefrapport 609400005/2012. 6
BIJLAGE 1 Gezondheidsklachten die n.a.v. het spreekuur gemeld zijn per mail of per brief Hier zijn de problemen samengevat die na het spreekuur gemeld zijn en die nog niet in de paragrafen 3 t/m 6 staan. Stank Geur van mest, gier, diarree, digestaat, kuilvoer, moeras, kadaver, zwavel, chemie, metaal, methaan, gas, andere vreemde geuren. (Opmerking: methaan is geurloos. Misschien bedoelt de afzender de geur van gas uit het leidingnet.) Opgetreden gezondheidsproblemen Ogen: rood, tranende ogen, wazig zien. Mond/keel: vieze smaak in de mond, metaalsmaak, geen smaak, hees, keelpijn, gevoel dat keel wordt dichtgeknepen. Andere gezondheidsproblemen: - een kant van het gezicht rood alsof verbrand - rare plek op lip - oorpijn, doof - dooie vingers - hoest, verkouden - rillerig - pijn op de borst - af en toe spierkrampen / spierzwakte - urologische problemen - (Onder)kleding ruikt naar sigarettenrook zonder rokers in de omgeving: door veranderde samenstelling van zweet? - verminderde sociale contacten door diverse (lichamelijke) problemen 7
BIJLAGE 2 Eigenschappen H 2 S-meetapparaten van RAE, type Toxirae 8