1 oktober 2013 BIJLAGE: Proeven met graveren en eroderen van de cortex van vuursteen. 1. Samenvatting en conclusies t.a.v. de proeven. Aanleiding voor het onderzoek is het ontbreken van krassen in langsrichting in de groeven van het beeldje van St. Geertruid. Dergelijke krasse ontstaan vrijwel altijd bij het graveren of schampen van steen. Het is uitzonderlijk zulke krassen ontbreken. Doel van de proeven is voldoende kennis te vergaren t.a.v. de vragen hoe de groeven op het beeldje van St. Geertruid zijn gemaakt en wanneer die groeven zijn gemaakt. Op de volgende bladzijden worden de proeven beschreven met het graveren van de cortex van vuursteen d.m.v. schrapen en met het eroderen van graveringen m.b.v. azijn (chemische erosie) of door borstelen met een verfkwast (lichte mechanische erosie). De proeven zijn gedaan op nog niet ontkalkte cortex van vuursteen van Petit Lanaye en op wel ontkalkte cortex van Neolithische vuursteen artefacten van de Kaap te St. Geertruid en het Savelsbosch. De kalkrijke cortex van de vuurstenen van Petit Lanaye is erg zacht, terwijl de ontkalkte cortex van Neolithische artefacten is erg hard is. Cortex is de overgangszone tussen de kiezelzuurconcretie (vuursteen) en de kalksteen waarin die is ingebed. Het is daarom te verwachten dat in die overgangszone een groter kalkaandeel zit dan in het dieper gelegen vuursteen. Dat is de reden waarom de buitenkant van een vers gedolven knol relatief zacht is: er zit nog veel kalk in en aan. Door bodemprocessen lost die kalk op als de vuursteen b.v. in ontklakte löss terecht komt. Wat je overhoudt is het aandeel kiezelzuur. En dat is hard. Die hardheid zal nog toenemen door de afzetting van ijzer- en mangaanoxiden, die de cortex bruin kleuren. Voor het maken van graveringen heb ik gebruik gemaakt van een vuursteen steker, een steker van ijzer, een steker van gerookt bot, een steker van (hard) been en een gewei van een reebok. Om het effect van chemische erosie op graveringen te onderzoeken, zijn de graveringen gedurende 13 uur bij kamertemperatuur ondergedompeld in schoonmaakazijn (10 cm 3 8% azijnzuur per cm 2 cortex ). Zo nodig werd dit nog een tweede maal herhaald. Lichte mechanische erosie werd gesimuleerd door borstelen met een verfkwast. In de zachte cortex van vuursteen uit Petit Lanaye ontstaan de grofste krassen bij krachtig graveren met een vuursteen steker. Die krassen zijn wat fijner, als er bij het graveren minder kracht wordt uitgeoefend. Hoe meer kracht bij het graveren wordt uitgeoefend, hoe grover de krassen. Een tweede belangrijke factor die bepaalt of er grove of fijne krassen ontstaan, is de scherpte van de schraaprand van het graveerinstrument. Als die schraaprand scherp is, maakt het niet veel uit of er gegraveerd wordt met harde vuursteen of met een veel zachter materiaal zoals gerookt bot. In vergelijking met de zachte cortex zijn beide materialen hard en slijtvast. Er ontstaan altijd grove krassen. Maar als de scherpe schraaprand bij het gerookt bot wordt afgerond, zijn de krassen wel veel fijner. En als gegraveerd wordt met een ronde geweitak van een reebok, zijn de krassen bijna niet meer zichtbaar. De krassen bleken door chemische of mechanische erosie wel te vervagen, maar niet geheel te verdwijnen. Graveren in harde ontkalkte cortex van Neolithische artefacten is lastig. Omdat de cortex zo hard is, moet bij graveren altijd veel kracht worden uitgeoefend. Bovendien is een scherpe schraaprand noodzakelijk. Als dat geval is, is er geen verschil te zien tussen de gemaakte krassen bij graveren met ijzer, met vuursteen of met (hard) been. In alle gevallen ontstaan duidelijk zichtbare krassen in het graveervlak. Maar bij het graveren met been kwam dat ook, omdat veelvuldig schrapen nodig was, om de gravering te kunnen maken. Omdat daarbij niet steeds exact dezelfde baan werd gevolgd, ontstond een enigszins trapvormige bodem. De scherpte van een benen schraaprand neemt ook snel af doordat die rand afslijt. In die rand komen ook krassen omdat het been zachter is dan de harde cortex. Graveren van de cortex van een Neolithische vuursteen van de Kaap met gerookt bot, bleek vrijwel onmogelijk. Gerookt bot was te zacht om een duidelijke gravering te maken. Na een keer of tien schrapen, was wel witte cortex zichtbaar, met daarin minieme krassen. Chemische erosie van de graveringen is in ontkalkte cortex niet te verwachten. Uit een proef met huishoudazijn bleek, dat krassen door zuur niet vervagen. Er kan immers geen verdere ontkalking meer optreden. Gezien de hardheid van ontkalkte cortex zullen krassen ook niet vervagen door lichte erosie. De proef met lichte mechanische erosie door borstelen met een verfkwast, heb ik daarom niet uitgevoerd.
2 oktober 2013 2. Conclusies t.a.v. de beschouwde groeven op het beeldje van St. Geertruid. De resultaten die op de vorige bladzijde zijn opgesomd, kunnen door onderstaand proces worden verklaard. Bij schrapen wordt een laagje van de cortex door verbrokkeling verwijderd. Hoe dikker dit laagje is, hoe groter de stukjes cortex zijn die afbrokkelen. Die stukjes cortex werken als schuurpapier tussen het graveerinstrument en de gemaakte gravering en veroorzaakt de krassen in langsrichting van de groef. Daardoor is verklaarbaar dat krachtig graveren met een graveerinstrument met scherpe schraaprand de grofste krassen oplevert. Bij deze werkwijze wordt de dikste laag cortex verwijderd. Tevens is verklaarbaar dat bij graveren in zachte cortex met een graveerinstrument met afgeronde schraaprand slechts zeer fijne krassen ontstaan. Bij deze werkwijze wordt slechts een dunne laag cortex verwijderd. Bij het beeldje van St. Geertruid zijn de beschouwde groeven zo diep uitgeschraapt dat op sommige gedeelten de vuursteen onder de cortex zichtbaar wordt. In nog niet ontkalkte vuursteen is het door graveren mogelijk om zo n diepe groef zonder krassen in langsrichting te maken, door herhaald te schrapen met een instrument met afgeronde schraaprand. Als zo n diepe groef in één keer als schampspoor wordt gevormd door b.v. een ploeg of prehistorisch hak wordt in één keer een relatief dikke laag cortex verwijderd en brokkelen daardoor grote stukjes cortex af die diepe krassen in de groef maken. In harde reeds ontkalkte vuursteen is voor het graveren van een diepe groef veelvuldig schrapen met grote kracht nodig. Ook is daarbij een werktuig met scherpe schraaprand noodzakelijk. Er ontstaan dan altijd duidelijke krassen in de groef door het veelvuldige en moeizame graveren en door afgebrokkelde stukjes cortex. Ook hier geldt dat, indien een diepe groef tot op de vuursteen al in één keer als schampspoor kan worden gevormd, een relatief dikke laag cortex in één keer wordt verwijderd, waardoor grote stukjes cortex afbrokkelen die diepe krassen in de groef maken. Samenvattend: In harde reeds ontkalkte vuursteen vergt graveren veel kracht en is een werktuig met scherpe schraaprand nodig. Er ontstaan dan altijd duidelijke krassen in de groef door het veelvuldige en moeizame graveren en door afgebrokkelde stukjes cortex. Grove krassen ontstaan ook indien er geen sprake is van graveren, maar van een schampspoor. In dat geval wordt in één keer een relatief dikke laag cortex verwijderd, waarbij grote stukjes cortex afbrokkelen die diepe krassen in de groef maken. Hieruit kan worden geconcludeerd dat de beschouwde graveringen of schampsporen op het beeldje van St. Geertruid (waarin krassen ontbreken) niet gemaakt kunnen zijn in harde ontkalkte cortex. In zachte niet ontkalkte cortex kunnen met gemak wel diepe graveringen worden gemaakt waarin krassen ontbreken, indien met een werktuig met afgeronde schraaprand wordt gebruikt. Daardoor wordt bij herhaald schrapen steeds een dunne laag cortex wordt verwijderd. De afgebrokkelde stukjes cortex zijn dan ook klein en veroorzaken slechts fijne krassen, die bij latere ontkalking van de cortex nog wat zullen vervagen. Maar bij een diep schampspoor worden ook in zachte cortex wel grove krassen gemaakt. In dat geval wordt in één keer een relatief dikke laag cortex verwijderd, waarbij grote stukjes cortex afbrokkelen die diepe krassen in de groef maken. Deze krassen vervagen wel bij latere ontkalking van de cortex, maar blijven duidelijk zichtbaar. De beschouwde (diepe) groeven op het beeldje van St. Geertruid (waarin krassen ontbreken) zijn dus graveringen, gemaakt door herhaald schrapen met een instrument met afgeronde schraaprand en geen schampsporen. Ze moeten gemaakt zijn in zachte kalkrijke cortex, voordat deze ontkalkte.
3 oktober 2013 Verschillen door de wijze van graveren en door verschillende graveerinstrumenten bij graveren in zachte, niet ontkalkte cortex van Petit Lanaye. Onderstaande graveringen zijn gemaakt met een vuursteen steker. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 25 mm Aan rechterzijde van de gravering is ca. een derde deel gemaakt door stevig op de steker te drukken: diepe krassen. Aan de linkerzijde is ca. twee derde deel gemaakt door slechts licht op de steker te drukken: ondiepe krassen. Onderstaande gravering is gemaakt met een steker van gerookt bot. Scherpe schraaprand rechts op de foto. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 5 mm. De gravering is gemaakt door stevig op de steker te drukken en te schrapen met de scherpe schraaprand: vrij diepe krassen. Onderstaande gravering is gemaakt met steker van gerookt bot met een afgeronde schraaprand. Afgeronde schraaprand rechts onder op de foto. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 10 mm. De gravering is gemaakt door stevig op de steker te drukken en te schrapen met de afgeronde schraaprand. Er zijn slechts zeer fijne krassen. Onderstaande gravering is gemaakt met een (ronde) geweitak van een reebok. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 10 mm. Er is met stevige druk gegraveerd met de ronde onderzijde van de geweitak. Er moest meerdere malen worden geschraapt. Vrijwel geen krassen.
4 oktober 2013 Chemische erosie van krassen in de cortex van vuursteen uit Petit Lanaye. Onderstaand de foto s van een gravering met een vuursteen steker vóór eroderen/ontkalken met azijn. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 14 mm De krassen zijn hier nog scherp en duidelijk te zien. Onderstaand dezelfde gravering na 13 uur in schoonmaakazijn (10 cm 3 8% azijnzuur per cm 2 cortex ). Er was na onderdompeling in azijn, duidelijk een chemische reactie waarneembaar (kleine gasbellen en goed hoorbaar ruisen). Door de erosie/ontkalking zijn de fijnste krassen vervaagd. Onderstaand de gravering na een tweede keer 13 uur in azijn (10 cm 3 8% azijnzuur per cm 2 cortex ). Er was nauwelijks nog een chemische reactie waarneembaar (alleen zeer zwak ruisen) na onderdompeling. Door de verdere erosie/ontkalking zijn de fijnste krassen nog iets meer vervaagd. Het effect was nu echter zeer gering, omdat de cortex voor de tweede proef al vrijwel geheel ontkalkt was.
5 oktober 2013 Mechanische erosie van krassen in de cortex van vuursteen uit Petit Lanaye. Onderstaand foto s van een gravering met een vuursteen steker vóór eroderen door borstelen met een verfkwast. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 25 mm Aan rechterzijde van de gravering is ca. een derde deel gemaakt door stevig op de steker te drukken: diepe krassen. Aan de linkerzijde is ca. twee derde deel gemaakt door slechts licht op de steker te drukken: ondiepe krassen. Onderstaand dezelfde gravering na borstelen met een verfkwast. De fijne krassen aan de linkerkant zijn bijna verdwenen. De grovere krassen rechts zijn vervaagd, maar nog goed zichtbaar.
6 oktober 2013 Graveren en eroderen/ontkalken van een Neol. kernsteen van de Kaap te St. Geertruid. Onderstaand de gegraveerde kernsteen. Er is gegraveerd met een vuursteen steker. Onderstaand de foto s van de graveringen voor eroderen/ontkalken met azijn. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 4 mm. De krassen zijn hier goed te zien. Onderstaand dezelfde graveringen na 13 uur in schoonmaakazijn (10 cm 3 8% azijnzuur per cm 2 cortex ). Er was na onderdompeling in azijn (zoals verwacht) geen chemische reactie waarneembaar. Doordat de cortex al geheel was ontkalkt blijven latere graveringen en krassen onveranderd door inwerking zuur.
7 oktober 2013 Graveren met gerookt bot in een Neolithische kernsteen van de Kaap te St. Geertruid. De gravering is gemaakt met een steker van gerookt bot. Scherpe schraaprand rechts op de foto. De breedte van de gravering (gemeten haaks op de graveerrichting) is ca. 7 mm. De gravering gemaakt door stevig op de steker te drukken en te graveren met de scherpe schraaprand. Graveren was vrijwel onmogelijk. Gerookt bot was te zacht. Na een keer of tien schrapen, was er wel witte cortex zichtbaar, met daarin minieme krassen.
8 oktober 2013 Een eerder uitgevoerde proef met graveren een Neolithische vuursteen uit Savelsbosch. Deze proef was in een oud concept van mijn publicatie opgenomen en wordt hier daarom ook weer vermeld. Helaas zijn de close ups van matige kwaliteit zijn. En er nu ook vragen rijzen over het been, waarmee werd gegraveerd. De cortex van de Neolithische vuursteen is gegraveerd met een vuursteen steker (VS), met ijzer (IJ) en met been (B). Onderstaand een foto van de gebruikte graveer instrumenten. Anders dan bij de proef met het graveren van een kernsteen van de Kaap met gerookt bot, lukte graveren met been wel, zij het moeizaam. Het gebruikte been was afkomstig van een oude /antieke borstel. Vragen die nu rijzen zijn: was het wel been? En zo ja, is het op een of andere wijze behandeld om het te harden? Aangezien de cortex zeer hard was (ontkalking) en er toch gegraveerd kon worden, was het gebruikte been kennelijk harder dan het gerookt bot. Zie onderstaande foto. De letters R/G zijn de vindplaats aanduiding van Rijckholt/St. Geertruid (het Savelsbosch). De breedte van de graveringen was ca. 3 mm. De gravering met been is wel ongelijkmatiger dan de graveringen gemaakt met ijzer of vuursteen, doordat veelvuldig schrapen nodig was om die gravering te maken. Omdat daarbij niet steeds exact dezelfde baan werd gevolgd, ontstond een enigszins trapvormige bodem. Er was geen verschil te zien tussen graveringen gemaakt met been, vuursteen of ijzer. Marius Meulenberg