Houtaantasting onder water -stopt het ooit-
|
|
- Gert de Coninck
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Houtaantasting onder water - stopt het ooit - René Klaassen 17 januari de nationale houten heipalendag Inleiding-1, tekst Beste mensen, Op de nationale houten heipalendag is houtaantasting natuurlijk een van de hoofdonderwerpen omdat het een belangrijke bedreiging vormt voor houten funderingen. Toen ik zo'n 15 jaar geleden betrokken raakte bij het funderingsonderzoek viel het me op dat er zo weinig kennis over hout was en in de loop der tijd ben ik vanuit SHR een beetje het houtgeweten van F 3 O geworden. Inmiddels weten we veel over de processen van houtaantasting rondom funderingen maar niet alles en de voortgang van kennisopbouw verloopt traag. Ik wil u vandaag een overzicht geven van de actuele stand van de kennis over aantastingsprocessen die belangrijk zijn voor houten paalfunderingen en ik wil me daarbij met name richten op aantasting onder water.
2 aantasting kesp (20 x 25 cm): 10 cm/jaar aantasting paal (Ø 20 cm): 1 cm/jaar
3 droogstand, tekst Wanneer het grondwaterniveau onder het funderingshout komt te liggen kunnen houtaantastende schimmels actief worden, zij zijn er altijd en overal en hebben zuurstof nodig, zuurstof uit de lucht. Waterverzadigd hout is moeilijk afbreekbaar omdat alleen via de omringende lucht voldoende zuurstof wordt aan gevoerd en in het hout geen of zeer weinig zuurstof aanwezig is. De speciale groep schimmels heeft zich gespecialiseerd om onder deze omstandigheden hout te kunnen aantasten. Deze vorm van aantasting zien je dus daar waar zuurstof het hout omringd. Buitenrand hout of via scheuren verder naar binnen toe. Droogt het hout uit dan komt er ook zuurstof in het hout en komen andere schimmels voor de bruin- en witrotter. Deze schimmelsoorten kunnen hout vele mate sneller afbreken dan softrotters. Daar heipalen boomstammen zijn die bedoelt zijn om water van de wortels naar de bladeren te transporteren kunt u zich voorstellen dat bij droogstand paalkoppen langer droogstand, tekst waterverzadigd blijven dan het ook hoger geleden horizontale hout, wat bij droogstand het meest gevoelig is. Bij funderingen hebben we met langjarige processen te maken en dat geldt ook voor droogstand. Staat een fundering 1 jaar boven water zonder dat het hout droogt dan is het maximale verlies aan diameter 10 mm. Bij houtsoorten met een hogere weerstand tegen schimmelaantasting is deze snelheid lager. Echter wanneer het (horizontale hout kan uitdrogen) dan schiet de snelheid omhoog tot wel 100 mm/jaar. Ook hier geldt dat de snelheid houtsoort afhankelijk is. Wanneer er langdurige droogstand heeft plaats gevonden dan zijn grote delen van het hout gewoon weg. Het mooie is dat softrotaantasting in de structuur van het hout wordt vastgelegd en op grond daarvan kun je altijd bepalen of er een risico is, ook al heb je geen peilbuizen of omdat de peilbuizen de lokale variatie niet kunnen weergeven.
4 foto: Wareco
5 aantasting maximaal: 1 mm/jaar variabele: houtsoort leeftijd boom bij kap oogstwijze aantasting onder water, tekst Wat betreft houtaantasting zijn de activiteiten tijdens de funderingsinspecties in de F 3 O richtlijnen bedoelt om de mate van aantasting in kaart te brengen die onder water is ontstaan. Deze vorm van aantasting laat, in tegenstelling tot schimmelaantasting, de uiterlijke structuur van het hout onaangetast, tenminste als het hout nat blijft, droogt het hout uit dan verschijnen dezelfde aantastingsbeelden. De hardheidsmeter moet de zachte schil in kaart brengen. Er worden grote verschillen in aantasting gevonden zelfs onder 1 pand. Om deze verschillen te kunnen verklaren gaan we eerst maar eens kijken wat er met een boom gebeurt als die als heipaal wordt gebruikt. De boom wordt gekapt, de palen worden opgeslagen of soms direct in de grond geslagen. Als interactie tussen paal en bodem kan water gaan stromen in de paal. In sterke kleiig omgeving zal niets gebeuren maar daar waar waterstroming mogelijk is, hoe klein ook, zal dat ook in het hout plaatsvinden.
6 aantasting onder water, tekst Sommige houtsoorten hebben een open structuur en is door de hele paal waterbeweging mogelijk. Bij andere houtsoorten is de structuur geslotener (geheel of plaatselijk) daardoor beperkt en vaak aan de buitenrand, waterbeweging mogelijk is. Waarom dit hele verhaal over waterbeweging? omdat dit, hoe klein ook, cruciaal is voor bacteriële houtaantasting die onder water optreedt. Deze bacteriën zijn er altijd en overal en zodra een paal in de grond zit worden ze actief. Niet bij één paal maar bij al het hout in de grond. Al na enkele jaren is al het hout onder een huis in een smalle buitenrand aangetast door bacteriën. Geen of minder waterbeweging in het hout, betekent geen of minder aantasting. Het is dus heel belangrijk om te weten hoe de interactie tussen de bodemhydrologie en hout in elkaar zit zodat we kunnen verklaren waarom deze ene paal nauwelijks is aangetast terwijl de paal ernaast (bv van de dezelfde houtsoort) veel sterker en al dan niet tot aan de punt is aangetast. aantasting onder water, tekst We spreken hier over een vorm van aantasting die de paal van buiten naar binnen aantast (van daar het begrip aangetaste schil), die heel langzaam verloop en een maximale aantastingsnelheid heeft van 1 mm/jaar. In bodems waar enige waterbeweging mogelijk is, is dus bacteriële aantasting mogelijk en we kunnen op basis van het toegepaste hout best goed voorspellen hoe snel de aantasting verloopt en of deze nog actief is. De variabelen waar we mee te maken hebben zijn houtsoort, kapleeftijd boom en wijze van kap. Hier zijn de kandidaten
7 eiken elzen populier grenen dennen vuren heipaalkop na 80 jaar in de grond heipaalkop na eeuwen jaar in de grond / direct na kap geplaatst
8 aantasting onder water, tekst Meest gebruikte soorten zijn vuren en grenen en wat dennen maar bij oudere en wat eenvoudigere woningen is ook wel populier toegepast, of elzen en eiken kom je natuurlijk wel tegen maar minder als paalhout. U ziet al wel aan de rechtheid en hoogte van de bomen dat lange palen uit dennen en vuren komen en hele korte paaltjes uit elzen en populieren zijn gemaakt. Alle soorten hebben we in funderingen terug gevonden. Om nu naar het effect van de houtsoort te kijken heb ik even voor elke soort een paal met een gelijke diameter getekend. Die diameter ziet u hier opnieuw maar dan verschillend ingekleurd waarmee het verschil in openheid van de houtstructuur zichtbaar wordt. Geel is open licht groen is geslotener en donker groen is een dicht houtstructuur. Bij sommige bomen is de houtstructuur gedeeltelijk gesloten. aantasting onder water, tekst De openere houtstructuur zit altijd aan de buitenkant. Bij eiken is dit vaak een dunne rand en bij grenen is die veel dikker hoewel die ook smal kan zijn. Dit heeft met de leeftijd van de boom te maken en het zelfde geldt voor vuren. Als deze soorten 80 jaar als paal in de grond hebben gezeten waar enige water beweging mogelijk is, dan zijn elzen en populieren volledig verrot, en dit geldt ook voor de buitenrand van eiken en grenen. Dennen en vuren zijn slechts in een dunne buitenste schil aangetast. Als je deze palen eeuwen laat staan dan zal het binnenste deel van eiken, grenen en vuren onaangetast zijn terwijl al het andere hout geheel is verrot. We denken, maar dat weten we niet zeker, dat wanneer een paal direct na kap de grond in gaat ook dennen en de buitenste schil van vuren binnen 80 jaar verrot.
9
10 aantasting onder water, tekst Dus op basis van de houtsoort en de houtstructuur kunnen we een goede voorspelling doen wat de aantasting in de toekomst gaat doen en waarom er verschillen gevonden worden. Maar dit gaat alleen over de paalkoppen. Voor het voorspellen van het verloop van aantasting naar de paalpunt zijn we nog niet zo ver. We weten wel dat een paal altijd over de gehele lengte is aangetast. Bij een dunne schil aan de kop is dat ook zo aan de put. Bij een volledig verrotte paalkop kan de punt ook volledig verrot zijn (zoals vaak het geval met grenen, elzen, populier in Haarlem) maar dat hoeft niet en dit geldt ook voor de gevonden aangetaste schil aan de paalkop. Deze laatste situatie komen we veel tegen maar voorspellen kunnen we hem niet. Waarschijnlijk ligt de sleutel in de interactie tussen de wat geslotenere houtstructuren de bodemhydrologie. punt beter punt mogelijk beter
11 aantasting onder water, tekst Terug naar mijn eerdere plaatje. De verschillen die we hier zien aan de paalkoppen kunnen we heel goed voorspellen wanneer we gegevens hebben over de houtsoort en de houtstructuur. Inschatting wat er aan de paalpunten gebeurt kan niet altijd. De middelste situatie is goed te voorspellen, de rechter iets beter maar over de linker situatie weten we dat deze situatie kan plaats vinden maar dat vaak de punt van betere kwaliteit is. Terug naar de vraagstelling stopt het ooit, ja (voor funderingen) soms met een verrotte paal of soms met alleen een dun of dikkere schil. Wat betreft kennisontwikkeling moeten we nog een laatste stap zetten om interactie tussen bodemhydrologie en houtaantasting goed in de vingers te krijgen, dat betekent dus palen trekken. Verder zijn we bezig om aantasting te stoppen en om palen nieuwe sterkte te geven. Met onze innovatieve ideeën hoop ik eindelijk aan de slag te kunnen gaan in 2012 zodat ik volgend jaar hierover meer kan vertellen.
Houtaantasting onder water
Houtaantasting onder water René Klaassen Informatieavond funderingsproblematiek 10 december 2008 Inleidingtekst Houtaantasting onder water Mijn naam is René Klaassen en werk bij SHR in Wageningen. Het
Nadere informatie22/01/2013. Heipalen. René Klaassen. 17 januari ste Nationale Houten Heipalendag SHR
Heipalen in water en grond René Klaassen 17 januari 2013 8 ste Nationale Houten Heipalendag SHR 1 SHR foto FUGRO SHR 2 Database, tekst We krijgen al 15 jaar lang dit soort boorkernen binnen waaraan SHR
Nadere informatieTweede Nationale heipalendag
Tweede Nationale heipalendag Nieuwe inzichten vanuit het onderzoek naar houtaantasting 16 januari 2007 René Klaassen / Jan Hamming SHR Hout Research Welkom allemaal, grote opkomst, 1 ste dag circa 40 mensen
Nadere informatieConservering van houten paalfunderingen onder woningen en kunstwerken Stoppen bacteriële (onder water) aantasting
Conservering van houten paalfunderingen onder woningen en kunstwerken Stoppen bacteriële (onder water) aantasting Dr. René Klaassen Innovatie dag Platform Slappe bodem, Workshop: Innovaties van nu en voor
Nadere informatieProtocol voor het uitvoeren van een inspectie aan houten paalfunderingen versie 2003
Protocol voor het uitvoeren van een inspectie aan houten paalfunderingen versie 2003 Datum PROTOCOL INSPECTIE HOUTEN PAALFUNDERINGEN PROTOCOL INSPECTIE HOUTEN PAALFUNDERINGEN PROTOCOL INSPECTIE HOUTEN
Nadere informatieRAPPORT FUNDERINGSINSPECTIE PAALFUNDERING GEBOUW F & G.
IFCO Funderingsexpertise BV Limaweg 17 2743 CB Waddinxveen Tel: (0182) 646 646 Fax: (0182) 646 654 E-mail: mail@ifco.nl Web: www.ifco.nl KvK: Gouda 290 32656 RAPPORT FUNDERINGSINSPECTIE PAALFUNDERING GEBOUW
Nadere informatieF3O richtlijn. Bedreigingen (voor de toekomst) te lage grondwaterstand nee geotechnische draagkracht bacteriële aantasting grenen palen ja
onderdeel overzicht resultaten funderingsonderzoek bouweenheid 025 beoordeling cfm F3O richtlijn Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Schuttersweg 107-113 bouwkundig bouwjaar: 1909 originele bouwtekeningen:
Nadere informatieKennisdag Funderingen. Congres Aanpak Funderingsproblematiek. Techniek en funderingsherstel. Frits van Tol TU-Delft Deltares.
Kennisdag Funderingen Congres Aanpak Funderingsproblematiek Techniek en funderingsherstel Frits van Tol TU-Delft Deltares November 24, 2013 1 Vermelding Sectie GeoEngineering onderdeel organisatie Overzicht
Nadere informatieF3O richtlijn. Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Exercitiestraat bouwkundig bouwjaar: 1924
onderdeel overzicht resultaten funderingsonderzoek bouweenheid 010 beoordeling cfm F3O richtlijn Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Exercitiestraat 11-14 bouwkundig bouwjaar: 1924 originele bouwtekeningen:
Nadere informatieInformatiebijeenkomst funderingsproblematiek
Urgente Aanpak Ferry van der Kwaak Deze avond algemeen doel van dit project oorzaken van funderingsproblemen bloksgewijs funderingsonderzoek en subsidie hoe nu verder? Algemeen In Rotterdam ongeveer 60.000
Nadere informatieHet Scheepvaartmuseum
Het Scheepvaartmuseum een vernieuwd gebouw op een eeuwen oude paalfundering Rijksgebouwendienst ing. J.P. Hielema 13 januari 2015 SHR Symposium - Restauratiebeurs 13 januari 2015 13 januari 2015 13 januari
Nadere informatieF3O richtlijn. Bedreigingen (voor de toekomst) te lage grondwaterstand nee geotechnische draagkracht bacteriële aantasting grenen palen nee
onderdeel overzicht resultaten funderingsonderzoek bouweenheid 026 beoordeling cfm F3O richtlijn Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Schuttersweg 101-105, Schuttersstraat 45 bouwkundig bouwjaar: 1924
Nadere informatieVoor wie. Probleemschets. Hoe herkent u funderingsproblemen?
Regeling funderingsherstel Klemmende deuren, ramen die niet meer goed dicht kunnen, scheuren in de muren en verzakkingen. Dit zijn typische kenmerken van funderingsproblemen, in de volksmond ook wel paalrot
Nadere informatieSAMENVATTING. www.woerden.nl/onderwerpen/wonen-en-leefomgeving/grondwaterstand en funderingen
SAMENVATTING Aanleiding In het westelijke deel van het Schilderskwartier zijn de woningen gefundeerd op houten palen met betonopzetters. Uit onderzoeken in de jaren 90 is gebleken dat de grondwaterstand
Nadere informatieRAPPORT FUNDERINGSINSPECTIE HOUTEN PAALFUNDERING. PROJECT: ZOETERWOUDSESINGEL 34 TE LEIDEN.
IFCO Funderingsexpertise BV Limaweg 17 2743 CB Waddinxveen Tel: (0182) 646 646 Fax: (0182) 646 654 E-mail: mail@ifco.nl Web: www.ifco.nl KvK: Gouda 290 32656 RAPPORT FUNDERINGSINSPECTIE HOUTEN PAALFUNDERING.
Nadere informatieF3O richtlijn. Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Exercitiestraat 4-6 bouwkundig bouwjaar: 1925
onderdeel overzicht resultaten funderingsonderzoek bouweenheid 012 beoordeling cfm F3O richtlijn Bureaustudie (bijlage 5) bouweenheid Exercitiestraat 4-6 bouwkundig bouwjaar: 1925 originele bouwtekeningen:
Nadere informatiePT6420. Definitiestudie Bodemsaneren en paalrot
PT6420 Definitiestudie Bodemsaneren en paalrot Definitieve rapportage Ing. W.J.Braam, Dumea-KBBL (penvoerder) Ing. A.J.W. Smits, Dumea-KBBL Dr. R.K.W.M. Klaassen, SHR Ir. P.J.M. den Nijs, Wareco Juni 2009
Nadere informatieFASE 2 GRONDWATERONDERLAST EN FUNDERINGSITUATIE SCHILDERSKWARTIER WOERDEN
FUGRO GEOSERVICES B.V. Geo-Advies West-Nederland INNOVATIEONDERZOEK betreffende FASE 2 GRONDWATERONDERLAST EN FUNDERINGSITUATIE SCHILDERSKWARTIER WOERDEN Projectnummer: 4013-0633-000 3440 AA WOERDEN Projectleider
Nadere informatieFunderingsonderzoek IJsclubstraat 37 Rotterdam.
Funderingsonderzoek IJsclubstraat 37 Rotterdam. C.J. SMIT & ZN bv Aannemingsbedrijf Funderingstechniek 23 januari 2017. C. J. Smit & Zonen b.v. AANNEMINGSBEDRIJF- FUNDERINGSTECHNIEK bezoekadres Oostbaan
Nadere informatieFASE 3 GRONDWATERONDERLAST EN FUNDERINGSITUATIE SCHILDERSKWARTIER WOERDEN
FUGRO GEOSERVICES B.V. Geo-Advies West-Nederland INNOVATIEONDERZOEK betreffende FASE 3 GRONDWATERONDERLAST EN FUNDERINGSITUATIE SCHILDERSKWARTIER WOERDEN Opdrachtnummer: 4013-0633-000 Projectleider Projectcoördinator
Nadere informatieGrondwater en de fundering van uw huis
Grondwater en de fundering van uw huis Vlak onder de grond is de bodem verzadigd met water: dit is het grondwater. Als uw huis houten funderingspalen heeft of géén funderingspalen, dan kan een lage grondwaterstand
Nadere informatieHerontwikkeling Zoeterwoudsesingel 34, Leiden Notitie fundering herstel
Pieters Bouwtechniek Martinus Nijhofflaan 2 2624 ES Delft 015-2190300 Postbus 1047 2600 BA Delft info@pbt-delft.nl www.pietersbouwtechniek.nl Herontwikkeling Notitie fundering herstel Opdrachtgever: Architect:
Nadere informatieBOOM de kampioen. vertelt over de plek die alle bomen over de hele wereld in ons. Er zijn ontelbaar veel boomsoorten en soms heeft een boom
BOOM de kampioen vertelt over de plek die alle bomen over de hele wereld in ons leven innemen. En in het leven van de dieren. Er zijn ontelbaar veel boomsoorten en soms heeft een boom ook nog eens familieleden
Nadere informatieOpstart modulen. Einde topografie oefenen
Start Topografie oefenen Opstart modulen Onderwerp kiezen Onderwerp uitvoeren Afsluit module Einde topografie oefenen Start opstart module Charlie zit Charlie gaat staan, gaat zwaaien met 1 hand en hij
Nadere informatieHerfstwerkboekje van
Herfstwerkboekje van Herfst werkboekje groep 5 1 De bladeren aan de bomen worden bruin en rood en vallen naar beneden, het is weer herfst! September wordt herfstmaand genoemd, dit omdat op 22 september
Nadere informatieklas 3 beeldende vormgeving buitentekenen
ZOEKEN Weet jij wat een zoeker is? Hierboven is er een getekend. Hij wordt gebruikt bij het zoeken naar een geschikt gedeelte om te tekenen. Zo n zoeker heeft brede randen en geeft je als het ware een
Nadere informatieSpelen met Acrylic sheets:
Spelen met Acrylic sheets: Wat zijn Acrylic Sheets. Weet niet goed hoe ik dit moet vertalen maar, ik bedoel niet de plastic vellen die je in de winkel komt. Deze Acryl vellen worden gemaakt van een laag
Nadere informatieSchets van het probleem en hypothesen waarom er geen schade is vastgesteld. Fase 1: Verkennen t.p.v. de voormalige school
Bewonersavond Innovatieonderzoek Schilderskwartier Woerden Plan Van Aanpak. Peter Nelemans Maarten Profittlich 5 februari 2014 Inhoudsopgave Korte introductie Fugro en het projectteam Schets van het probleem
Nadere informatieS CHILDERSKWARTIER. Infobrief. Funderingspalen zijn goed door gebrek aan zuurstof in de bodem. Wat leest u in deze nieuwsbrief?
S CHILDERSKWARTIER Ontwikkelingen rondom grondwateronderlast en funderingssituatie Nr. 12 - November 2014 Infobrief Wat leest u in deze nieuwsbrief? Met deze infobrief informeren de samenwerkende partijen
Nadere informatieFUNDERING VAN TEYLERS MUSEUM. Jasper Vosdingh Bessem Fundering Teylers Museum Historie. Ovale zaal.
FUNDERING VAN TEYLERS MUSEUM Jasper Vosdingh Bessem j.vosdinghbessem@fugro.nl Historie Ovale zaal bron: Ten Cate & Van Wiele 1 20-1-2014 Historie : start bouw in 1779 naar een ontwerp van de jonge architect
Nadere informatieFunderingsherstel en funderingsverbetering, (in de Volkshuisvesting)
Funderingsherstel en funderingsverbetering en de invloed daarvan op de omgeving in Amsterdam. januari 2017 ing. Frans Sas 1 Inleiding. In Amsterdam zijn er allerlei soorten herstel en verbeteringen aan
Nadere informatieExtra -Laat de kinderen eventueel op internet zoeken naar gezonde en ongezonde bomen
Bomen van binnen Lesduur: 60 tot 90 minuten Bestemd voor groep 6 t/m 8 Sluit aan bij kerndoelen: 37, 39, 40, 41 Inleiding Korte omschrijving van de les: Lengtegroei en diktegroei, de lagen van een boom,
Nadere informatieWARECO AMSTERDAM BV. ", atb~ Funderingsonderzoek Padlaan 12 te Krommenie. Uitgebracht aan:
WARECO AMSTERDAM BV. bode, wa fj-2 ", atb~ Funderingsonderzoek Padlaan 12 te Krommenie bodemsanering waterbeheer funderingen Uitgebracht aan: Gemeente Zaanstad Dienst Stadsbedrijven T.a.v. de heer R. Begers
Nadere informatieBlij, boos, verdrietig of sip Het zijn allemaal gevoelens van geboorte tot rip Als je gepest word ben je verdrietig De pestkoppen zijn daarom ook
Aarde 9 miljoen mensen zijn jarig op de zelfde dag als jij. Dan zijn er veel mensen op de wereld, Mensen zoals jij. Al die mensen, Staan op de aarde, Een aarde van 6000.000.000.000.000.000.000.000 kg.
Nadere informatie2-2-2015. Terugblik op 5 jaar F3O en 10 jaar houten heipalendagen. Peter Nelemans 22 januari 2015. Melding van oprichting F3O à Krachten bundelen
Tussen 2006 en 2010 is 5 keer een nationale houten heipalendag georganiseerd door: René Klaassen (SHR) 2x Terugblik op 5 jaar F3O en 10 jaar houten heipalendagen Peter Nelemans 22 januari 2015 Peter den
Nadere informatieRAADSINFORMATIEBRIEF 14R.00530
RAADSINFORMATIEBRIEF 14R.00530 Van : college van burgemeester en wethouders Datum : 2 december 2014 Portefeuillehouder(s) : wethouder Koster Portefeuille(s) : Openbare ruimte, onderdeel water Contactpersoon
Nadere informatieEigenschappen van eiken
Eigenschappen van eiken ir. Jos Creemers SHR studiemiddag 1 oktober 2015 SHR, Nieuwe Kanaal 9 b, 6709 PA Wageningen, T:0317-467366, E: info@shr.nl, W: www.shr.nl 1 Eiken en eik (Quercus) 2 22 SHR Studiemiddag
Nadere informatieProfessionalisering en kwaliteitsborging van funderingsonderzoeken
Professionalisering en kwaliteitsborging van funderingsonderzoeken Peter Nelemans KCAF congres Fugro GeoServices BV 21-11- 2013 Inhoud: Introductie F3O De F3O richtlijnen voor funderingsonderzoeken In
Nadere informatieBomenpad Park Vredeoord. Antwoordenblad. Vul hier eerst jullie namen in:
Antwoordenblad Vul hier eerst jullie namen in: 1......................................................................................... 3.........................................................................................
Nadere informatie(FRUIT-)BOMEN SCHRIJVEN GESCHIEDENIS
(FRUIT-)BOMEN SCHRIJVEN GESCHIEDENIS MENSEN, DIEREN EN PLANTEN GROEIEN EEN BEPAALDE PERIODE VAN HUN LEVEN TOT ZE HUN UITEINDELIJKE GROOTTE HEBBEN BEREIKT. BIJ MENSEN EN DIEREN IS MEESTAL WEL TE ZIEN OF
Nadere informatieBollen en knollen Les 1: bollen en knollen... 2 Werkblad bol en knol... 4 Bol en knol stripverhaal... 5 Achtergrondinformatie... 6
INHOUD Bollen en knollen Les 1: bollen en knollen... 2 Werkblad bol en knol... 4 Bol en knol stripverhaal... 5 Achtergrondinformatie... 6-1 - Les 1: Bollen en knollen Nodig: Van Milieueducatie: - Aardappel(en)
Nadere informatieWervelbedfilters. Van glas kan je het dus ook maken zoals ik al eerder op merkte Voordeel het is goedkoper Nadeel het is kwetsbaarder
Wervelbedfilters Een nieuwe ontwikkeling opgebied van filtering is een wervelbedfilter. Deze wordt al een geruime tijd toegepast op proffesioneelgebied denk maar aan Oceaan van Dierentuin Blijdorp te Rotterdam.
Nadere informatiewww.houtcompagnie.nl
www.houtcompagnie.nl Houtinkoop voor bijzondere afmetingen: Wie en wat zijn wij: Nick Faber, ik ben Directeur/eigenaar van Houtcompagnie Almenum BV in Harlingen. Wij zijn een houthandel/zagerij. Ik ben
Nadere informatie1 Vinden de andere flamingo s mij een vreemde vogel? Dat moeten ze dan maar zelf weten. Misschien hebben ze wel gelijk. Het is ook raar, een flamingo die jaloers is op een mens. En ook nog op een paard.
Nadere informatieDe klimaatbestendige (oude) stad
De klimaatbestendige (oude) stad Peter den Nijs Wareco ingenieurs F3O KANS OP PAALROT Groot deel Nederland Grote verschillen bodemopbouw Grote verschillen in klimaateffect Grote spreiding in risico s 1
Nadere informatieF3O richtlijn. Bureaustudie (bijlagen 4 en 6) bouweenheid Rakstraat 9-23 bouwkundig bouwjaar: 1910
onderdeel overzicht resultaten funderingsonderzoek bouweenheid 029 beoordeling cfm F3O richtlijn Bureaustudie (bijlagen 4 en 6) bouweenheid Rakstraat 9-23 bouwkundig bouwjaar: 1910 originele bouwtekeningen:
Nadere informatieM I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D
1 M I J N Z E L F B O U W A Q U A R I U M A C H T E R W A N D Na wat rondkijken op internet, en vragen stellen aan andere aquarianen ben ik toch zelf begonnen. Ik had er ook in div. winkels al veel gezien
Nadere informatieZAAI- GOED DEZE LESBRIEF IS VAN..
ZAAI- GOED DEZE LESBRIEF IS VAN.. DIT BOEKJE GAAT OVER ZADEN EN WAT ER MEE GEBEURT ALS JE ZE IN DE GROND STOPT Heb jij wel eens wat in de tuin gezaaid? ja / nee Misschien woon je in een huis zonder tuin
Nadere informatieHet bouwen van je eigen Rotsachterwand en zijwanden. Door: Niels de Smit
Het bouwen van je eigen Rotsachterwand en zijwanden Door: Niels de Smit Ik heb dit artikel geschreven omdat ik andere hobbyisten mijn ervaringen wil laten zien, en lezen over het zelf maken van een rotsachterwand
Nadere informatieLesbrief Uitvinders. Inleiding
Lesbrief Uitvinders Inleiding Ruben laat Sara zien dat hij een satéprikker door een ballon kan prikken zonder dat de ballon knapt! Ook kan hij een regenboog maken met een glas water. Sara vindt het erg
Nadere informatieVOORBEELD WETENSCHAPPELIJK VERSLAG
VOORBEELD WETENSCHAPPELIJK VERSLAG LET OP: DIT IS EEN VOORBEELDVERSLAG EN IS DUS ERG BEKNOPT! NAAM: VOORNAAM & ACHTERNAAM KLAS: 1M1 - SCHOOL VAK: BIOLOGIE DOCENT: MEVROUW SMIT INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding..
Nadere informatieVertaling Uitgave maart 2014 Bonsaiblad Satsuki Kenkyu
Vertaling Uitgave maart 2014 Bonsaiblad Satsuki Kenkyu Les 3: De basis methodes om jonge planten te vormen door bedrading(deel 2) Door Isamu Enomoto (officieel lector van de Japanse Satsuki Vereniging)
Nadere informatieDroogte in de stad Geohydrologie, civiele techniek en bouwkunde verbonden
Droogte in de stad Geohydrologie, civiele techniek en bouwkunde verbonden drs. ing. Maarten Kuiper Wareco ingenieurs ing. Arjen van Maanen Wat gaan we doen? Geohydrologische effecten van droogte (we meten,
Nadere informatieExcursie 4-9-2014. 3 september 2014
Excursie André de Prouw (Constructiebureau De Prouw) Marcel van Dasselaar (ArcheoMedia) Barbara Veselka (Fysisch Antropoloog) Jasper Vosdingh Bessem (Fugro GeoServices) 3 september 2014 André de Prouw
Nadere informatieinhoud Herfst 1. Het weer 2. Overal blad 3. Zaden 4. Paddenstoelen 5. De eekhoorn 6. De egel 7. Insecten 8. Vogels op reis 9. Filmpje Pluskaarten
Herfst inhoud Herfst 3 1. Het weer 4 2. Overal blad 5 3. Zaden 6 4. Paddenstoelen 7 5. De eekhoorn 8 6. De egel 9 7. Insecten 10 8. Vogels op reis 11 9. Filmpje 12 Pluskaarten 13 Bronnen en foto s 15 Colofon
Nadere informatieInformatie reader. Over bomen
Informatie reader Over bomen Bron: een selectie uit folders van de bomenstichting Hoe groeit een boom? blz. 1 t/m 4 Bomen en mensen blz. 5 t/m 7 Bomen en feesten blz. 8 t/m 10 Bomen en medicijnen blz.
Nadere informatieEn rijke mensen werken niet. Die kunnen de hele dag doen wat ze leuk vinden.
Warm in Verona Romeo loopt een beetje rond. Dat doet hij bijna elke dag. Hij vindt het leuk om door het stadje te lopen. Door de kleine straatjes. Langs de rivier waar de meisjes de was doen. En over de
Nadere informatieJurgen Vansteenkiste : Atlas Atheneum Gistel. Dwarse doorsnede van een boomstam
Jurgen Vansteenkiste : Atlas Atheneum Gistel Dwarse doorsnede van een boomstam Spinthout (licht) en kernhout (donker) Spinthout is het niet-verkernde hout van een boom: het bevindt zich tussen het kernhout
Nadere informatieAANVULLENDE FUNDERINGSINSPECTIES ENERGIEHUIS AAN DE NOORDENDIJK 148 TE DORDRECHT
FUGRO INGENIEURSBUREAU B.V. Regio Zuid - Geotechniek RAPPORT betreffende AANVULLENDE FUNDERINGSINSPECTIES ENERGIEHUIS AAN DE NOORDENDIJK 148 TE DORDRECHT Opdrachtnummer: 7009-0076-000 Opdrachtgever Constructeur
Nadere informatieHygroscopische eigenschappen
2013/12 Hout Hygroscopische eigenschappen Hout en vocht Hout is een natuurproduct dat na droging en verwerking gevoelig blijft voor vocht. Dit betekent dat het kan uitzetten en krimpen. Gebeurt dit ongelijkmatig,
Nadere informatieEen verhaal uit het tijdschrift Handwerken zonder grenzen. ( 4/81 )
VILTEN Een verhaal uit het tijdschrift Handwerken zonder grenzen. ( 4/81 ) De GESCHIEDENIS: Het vilten of vervilten van wol is een heel oude techniek en was en is verspreid over de hele wereld. Er werd
Nadere informatieEr was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen.
Een klein gesprekje met God Er was eens een Kleine Ziel die tegen God zei: Ik weet wie ik ben, ik ben het licht net als alle andere zielen. God lachte breed. Dat is waar!, zei God. Jij bent ook het licht.
Nadere informatieBraziliaanse regenwoud. Jesse Klever. Groep 7
Braziliaanse regenwoud Jesse Klever Groep 7 Voorwoord Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik dit een heel interessant onderwerp vind. We hebben er al op school over gesproken en het leek mij wel een leuk
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieINDELING INLEIDING (AANLEIDING?) GRONDWATERBEHEER IN DELEN DE WATERWET OVERLAST EN ONDERLAST: DE PROBLEMEN VERBONDEN.
INDELING Grondwaterbeheer in de stad: een kans Peter den Nijs Inleiding Grondwaterbeheer in de stad: een kans Beleid grondwater stedelijk gebied Het wordt alleen maar slechter Afsluiting en vragen Grondwaterbeheer
Nadere informatieHet Nieuwe Rijksmuseum
Peter den Nijs Wareco ingenieurs: adviesbureau voor de ondergrond Rotterdam, 17 januari 2011 In 1876 besluit om te bouwen Architect P.J.H. Cuypers Open 1885 Plannen renovatie begin jaren 90 Wareco sinds
Nadere informatieTWEE DERDE KANDIDATEN HEEFT ERVARING MET WERKEN OP FLEXIBELE BASIS
#.3 Flexibel werken TWEE DERDE KANDIDATEN HEEFT ERVARING MET WERKEN OP FLEXIBELE BASIS + Gemiddeld heeft twee derde ervaring met werken op flexibele basis en voor een derde is dit nog steeds van toepassing.
Nadere informatieEr was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig
Nadere informatieProtocol voor het uitvoeren van een inspectie aan houten paalfunderingen versie Datum 23 juni 2003
Protocol voor het uitvoeren van een inspectie aan houten paalfunderingen versie 2003 Datum 23 juni 2003 CONCEPT-PROTOCOL INSPECTIE HOUTEN PAALFUNDERINGEN 2 / 15 1 Inhoudsopgave 1 Inhoudsopgave 2 2 Inleiding
Nadere informatieMANDEN VLECHTEN WERKEN MET JE HANDEN WORK SHOP * UIT DE TIJD VAN DE ZUIDERZEE *
WORK SHOP De liefde voor vakmanschap MANDEN VLECHTEN * UIT DE TIJD VAN DE ZUIDERZEE * MAKKELIJK /MOEILIJK WAT IS DAT INSPIREREND! WERKEN MET JE HANDEN 03 Paola Kalshoven neemt voor Libelle een kijkje bij
Nadere informatieAANVULLEND FUNDERINGSONDERZOEK COMPLEX B Drievriendendwarsstraat 12 te Rotterdam
FUGRO INGENIEURSBUREAU B.V. Regio Zuid - Geotechniek RAPPORT betreffende AANVULLEND FUNDERINGSONDERZOEK COMPLEX 871-172B Drievriendendwarsstraat 12 te Rotterdam Opdrachtnummer: 7006-0193-000 Opdrachtgever
Nadere informatieInstructies voor de overgang naar tubeless
Instructies voor de overgang naar tubeless Wat u nodig heeft, voordat u begint: Een fietswiel (van een mountainbike, cyclocross) met band Een conversieset - "Stan's NoTubes Conversion Kit Een veiligheidsbril
Nadere informatieVertaling van het December nummer 2014 van The Satsuki Kenkyu. Deze les wordt u gepresenteerd voor diegene die graag Satsuki bomen willen vormen in
Vertaling van het December nummer 2014 van The Satsuki Kenkyu. Deze les wordt u gepresenteerd voor diegene die graag Satsuki bomen willen vormen in goede stijlen vanaf het eerste begin. Hoe echte Satsuki
Nadere informatieNationaal congres Taal en Lezen. 15 oktober 2015 Begrijpend luisteren WWW.CPS.NL
Nationaal congres Taal en Lezen 15 oktober 2015 Begrijpend luisteren WWW.CPS.NL Contactgegevens Annemarieke Kool a.kool@cps.nl 06 55 81 87 65 Programma 1. Welkom 2. Doelen van workshop 3. Theorie strategieën
Nadere informatieO-KAARTJES EXP 8B.indd 1 20-06-2005 10:56:1
O-KAARTJES EXP 8B.indd 1 20-06-2005 10:56:1 1 Schachten (Bovenkant van het bouwmodel. Je kunt niet alles zien) In het begin konden we de vuursteen zo uit het bos halen. Je hoefde maar even te graven en
Nadere informatieIk ga je wat vertellen, je hoeft alleen maar te volgen wat ik zeg, mijn stem is nu het enige wat voor jou belangrijk is om te volgen.
Oefening 1: Nodig: 2 personen en een boom of een huisdier: Zoek een plek op bij een boom of in de buurt bij je paard of ander huisdier waar je even niet gestoord wordt en veilig even je ogen dicht kunt
Nadere informatieTechnische uitvoering van damwanden, steigers en meerpalen
Technische uitvoering van damwanden, steigers en meerpalen Damwanden Damwand wordt in de waterbouw toegepast om water en grond te scheiden, veelal langs een oever waar een bepaalde waterdiepte vereist
Nadere informatieHottub, extra opbouwtips!!
Hottub, extra opbouwtips!! Alle schroefgaten voorboren om splijting tegen te gaan. In tegenstelling tot de omschrijving zitten er 50 wandplanken bij. Als de bodem in elkaar zit de hele onderkant van de
Nadere informatieWelkom! Het programma. Welkom! Innopool 6/26/2017. Conserveren houten paalfunderingen. Op ontdekkingstocht naar praktijkervaring
Op ontdekkingstocht naar praktijkervaring Welkom! Geert Roovers, lector Bodem en Ondergrond, Antea Groep Mijn droom en mijn expeditie Je eigen logboek Het programma 13:00-14:00 Plenair programma 14:00-14:30
Nadere informatieNodig: Het is belangrijk dat het genoemde materiaal gebruikt wordt, zodat de nachtegalen weersbestendig zijn!
Nodig: Per leerling 1 sheet van 50 x 50 cm. Tekenpotloden Goede scharen Pandakrijtjes (óf acrylverf+penselen+water) Onderleggers Nietmachines Duct tape (duck tape) Het is belangrijk dat het genoemde materiaal
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Eend Inleiding Ik hou mijn werkstuk over eenden omdat ik het leuke dieren vind en ik wil er wat over leren. Dit wil ik er over weten: Wat doen eenden de hele dag? Wat eten eenden? Wat voor soorten eenden
Nadere informatieEr staan een paar zaaibakken in de hoek van de tuin waar een aantal scheuten eerder in gepoot werden.
Vertaling Les 8 augustus 2014 Bonsaiblad Satsuki Kenkyu Geschreven door Isamu Enomoto (officieel lector van de Japanse Satsuki vereniging). Handleiding om Satsuki azalea s te kweken en te vormen in alle
Nadere informatie1. Levende wilgenstaken I blz. 2 2. Levende wilgenstaken II blz. 2 3. Levende meidoornhaag blz. 2
SOORTEN OMHEININGEN Inhoud: Omheiningen van levend materiaal 1. Levende wilgenstaken I blz. 2 2. Levende wilgenstaken II blz. 2 3. Levende meidoornhaag blz. 2 Andere soorten omheining 4. Dood hout blz.
Nadere informatieVoor we iets gaan maken moeten we wel het een en ander weten van meten. We zeggen altijd meten is weten. Hoi Leuk dat je er weer bent.
Hallo ik ben TECH. Wij gaan samen in het technieklokaal een Boomhoogtemeter maken. We moeten ons eerst goed voorbereiden op school. Daar ga ik jou bij helpen. Als je klaar bent kun je hierdoor in het technieklokaal
Nadere informatieM. Bekkers, W. van Bodegraven, M. Stam, J. Michel
VOORSTEL AAN BURGEMEESTER EN WETHOUDERS & RAADSINFORMATIEBRIEF Van: W. Visser Tel nr: 8635 Nummer: 14A.00921 Datum: 26 november 2014 Team: Realisatie en beheer Tekenstukken: Ja Bijlagen: 3 Afschrift aan:
Nadere informatieOnderzoeksbureau. Funderingsonderzoek. xxxxxxxxxxx. Projectcode xxx. Datum 30 september Versie concept. Opdrachtgever xxxxx. xxx.
Onderzoeksbureau Funderingsonderzoek xxxxxxxxxxx Projectcode xxx Datum 30 september 2015 Versie concept Opdrachtgever xxxxx Opsteller xxx Paraaf Opsteller: Projectbegeleider xxx Paraaf Projectbegeleider:
Nadere informatieTelen van Kwaliteitshout Wouter Bax, Parenco hout. Parenco hout Wat is kwaliteitshout Welke factoren zijn van belang
Telen van Kwaliteitshout Wouter Bax, Parenco hout Inhoud Parenco hout Wat is kwaliteitshout Welke factoren zijn van belang Markt Terreinomstandigheden Partijkenmerken De kwaliteit Beschrijving per houtsoort
Nadere informatieFUNDERINGEN. Presentatie Raadscommissie W+L 26 maart 2003 Naar aanleiding van de Evaluatie van januari 2003 Door P. Bekkers, PM iov SO
FUNDERINGEN Presentatie Raadscommissie W+L 26 maart 2003 Naar aanleiding van de Evaluatie van januari 2003 Door P. Bekkers, PM iov SO FUNDERINGEN Korte historie Beleid Fundering en funderingsproblemen
Nadere informatieOpwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieKOPIEERBLADEN. THEMA 5: Ik wil ridder worden! Plantyn - TotemTaal - Thema 5: ik wil ridder worden!
KOPIEERBLADEN THEMA 5: Ik wil ridder worden! 97 97 Wat moet je doen om ridder te worden? Vind je dit goed? Moet er nog iets bij? Als je de opdrachten hier goed uitvoert, krijg je een ridderdiploma. Page
Nadere informatieBijzondere verrichtingen
Bijzondere verrichtingen Zelfstandig bijzondere manoeuvres uitvoeren dmv gebruik aangeleerde bijzondere verrichtingen: omkeeropdracht d.m.v: bocht achteruit via parkeervak 3x steken halve draai parkeeropdracht:
Nadere informatieHevel bij regenwaterputten
Hevel bij regenwaterputten Ik heb thuis 2 regenwaterputten geplaatst met daartussen een hevelsysteem. Hierdoor stijgt en zakt het water in de 2 putten gelijktijdig. De watertoevoer van de dakgoten komt
Nadere informatielet op: het maken van een schild is veruit het makkelijkst met twee personen.
HOE MAAK IK EEN VROEGMIDDELEEUWS RONDSCHILD? Door Imme Strang Vereniging voor Militaire Living History Werkgroep Milites Francorum Versie 12-2016 let op: het maken van een schild is veruit het makkelijkst
Nadere informatieSpelletjes: moeilijkheidsgraad makkelijk
Spelletjes: moeilijkheidsgraad makkelijk Bewegingsspel vogels Wanneer er KRAAI geroepen wordt, bewegen de kinderen hun armen traag op en neer om de grote krachtige vogel na te bootsen, bij KOOLMEESJE sneller
Nadere informatieStappenplannen Schutting plaatsen
Stappenplannen Schutting plaatsen Type tuinafscheidingen Draadafscheiding Een draadafscheiding kan redelijk snel geplaatst worden. Dit is één van de goedkoopste en meest onderhoudsvriendelijke tuinafscheidingen.
Nadere informatieEner-gie ge-bruiken of ge-ven?
Naut Groep 6 thema 1, les 1 Natuurlijke verschijnselen Werkblad 1 Ener-gie ge-bruiken of ge-ven? Zet een kruis voor het goede antwoord. ijs me-ten sla-pen wor-tel voet-bal-len snoep brood le-zen Vul in.
Nadere informatietandglazuur kroon tandvlees zenuwholte wortel kaakbot bloedvat en zenuw r tandbeen
Een wit en stralend gebit. Wie wil dat niet? Mooie witte tanden zijn populair en het aanbod om ze te krijgen is enorm. De reclames beloven hagelwitte tanden, vaak zelfs binnen een uur. Tanden wit maken
Nadere informatieWat doe ik als bestuurder met (mogelijke) funderingsproblemen?
Wat doe ik als bestuurder met (mogelijke) funderingsproblemen? Schrikbeeld in veel gemeenten Rotterdam Amsterdam Haarlem Dordrecht Weesp Zevenaar Schiedam Zaanstad Echten (Fr) Spakenburg Maar hoe zit het
Nadere informatie1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden
BO 6 Tijdsinvestering: Bomen meten Tijdstip: lente, zomer of herfst 1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden Nodig: Materiaal hoogtemeter Meetlint werkbladen potloden
Nadere informatieHallo iedereen! 2D vs 3D vs diepte
Hallo iedereen! In deze blog zou ik graag een licht werpen op twee uitdagingen van landschapsfotografie, namelijk diepte en grootsheid. Landschapsfotografie lijkt wellicht een makkelijke bezigheid; het
Nadere informatie