issn 0169-2402 juli 2014 59 nieuwsbrief EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden
2 Nieuwsbrief EIS 59 (2014) NIEUWSBRIEF van EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden Nummer 59 - juli 2014 Contactorgaan voor de medewerkers van de EIS-werkgroepen Informatie: Bureau EIS Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel. 071-5687670 / fax 071-5687666 eis@naturalis.nl www.eis-nederland.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: 2014 EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: EIS Kenniscentrum Insecten, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nl. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Werkgroepen...3 Bureau EIS...4 EIS-nieuws....5 Overzicht EIS-werkgroepen...12 Een overzicht van te bestellen EIS-publicaties is te vinden op www.eis-nederland.nl/publicaties. Figuur omslag: Bij EIS kwam in juni 2014 een melding binnen van springende zaadjes onder een esdoorn in een tuin in Veendam. Rondvragen bij specialisten bracht de oplossing. Het bleken cocons met larven van de bladwesp Heterarthrus aceris. De larven maken abrupte bewegingen in de cocon, waardoor ze sprongetjes maken. Voor het volledige verhaal, zie www.natuurbericht.nl/?id=12606 (foto ). Van de redactie Bestuivers staan sterk in de belangstelling. Dit bleek weer eens bij de drukbezochte presentatie van twee bijenboeken op 4 juli in Naturalis. Het eerste boek heet Bijenplanten, nectar en stuifmeel voor honingbijen en gaat over de bijzondere relatie tussen bloemen en honingbijen. Het tweede boek, Gasten van bijenhotels, bevat alle beschikbare kennis over kunstmatige nestgelegenheid voor bijen en andere gasten. De presentatie was aanleiding om www.bestuivers.nl online te zetten. Hier zijn beide boeken als pdf in te zien en te downloaden. Door de speciale bladerfunctie in de pdf s (met geluidseffect!) wordt het analoge leesplezier aardig benaderd. De 1000-soortendag vond dit jaar plaats in de Lauwersmeer. Hoewel het gebied nogal afgelegen ligt, was de opkomst prima. De variatie in biotooptypen, met onder meer orchideeënrijke graslanden en naaldbos op zandgrond, kwam voor velen als verrassing. Op dit moment staat de teller op bijna 1400 soorten, met zelfs twee nieuwe vliegen voor Nederland. Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 60: 30 september 2014
Werkgroepen 3 Werkgroepen Mieren (Formicidae) Behaarde rode bosmier Formica rufa (foto Theodoor Heijerman). De afgelopen jaren heeft de EIS-werkgroep mieren, in nauwe samenwerking met de Mierenwerkgroep (MWG) van de NEV niet stilgezeten. Zo zijn er jaarlijks inventarisatie-excursies (onder meer naar Mook en Gennep, de Noardlike Fryske Wâlden, het westen van Noord-Brabant, Ommen, etc.) en wordt elk najaar een determinatiedag georganiseerd. Verschillende werkgroepleden hebben ook zelf veel mierenveldwerk verricht en over de bevindingen wordt regelmatig gepubliceerd in Forum Formicidarum, Entomologische Berichten, Nederlandse Faunistische Mededelingen, Natura, Natuurhistorisch Maandblad, etc. De laatste publicatie met verspreidingskaarten van onze mierensoorten stamt alweer uit 2004. Toen werd De wespen en mieren van Nederland (Nederlandse Fauna 6), gepubliceerd. Hierin werden gegevens opgenomen tot en met 2003. Inmiddels is er veel informatie bijgekomen: nieuwe soorten, extra vindplaatsen, herontdekkingen, herdeterminaties... Zie voor een overzicht Forum Formicidarum 10 (1-3): 10-17, 2009 [2012]. En ook daarna zijn er al weer wat veranderingen bekend geworden. Het lijkt ons nuttig om een nieuwe atlas uit te brengen en zo de huidige kennis van de faunistiek van onze mieren weer vast te leggen. Ook zijn er nu goede overzichten van exotische soorten in ons land. Aangezien er momenteel veel aandacht is voor deze groep dieren vanuit het natuurbeleid, krijgen de soorten die zich daadwerkelijk gevestigd hebben ook een plaats in de nieuwe atlas. Waarschijnlijk verschijnt de atlas dan in de serie verspreidingsatlassen van EIS. We roepen iedereen op om voor zover nog niet gedaan mierenwaarnemingen door te geven aan EIS voor opname in het landelijke bestand, wat de basis zal worden voor de verspreidingskaarten. Er is een waarnemingenformulier in Excel dat ingevuld kan worden en ervoor zorgt dat de gegevens door ons makkelijk overgenomen kunnen worden. Hopelijk kunnen we dan aan het eind van 2015 de nieuwe atlas afronden. Tegenwoordig kunnen de kaartjes makkelijk gemaakt worden en vlak voor het gereedkomen van de publicatie worden afgerond. Dit betekent dat er nog twee veldseizoenen zijn om aanvullende waarnemingen te doen. Er is in Nederland nog een aantal witte vlekken te vinden. Het kaartje geeft de verspreiding van de mierenwaarnemingen tot en met 2009 weer. Inmiddels zijn er al weer wat plekken onderzocht, zoals onder andere in Forum Formicidarum te lezen viel, maar het grote beeld klopt nog steeds. Nauwelijks onderzochte gebieden vinden we met name op alle kleigronden van ons land, natuurlijk ook omdat hier slechts weinig soorten zijn te verwachten. Toch is het ook nuttig om de algemene soorten in dit soort gebieden te kunnen aantonen. In deze regio s kunnen in het stedelijk gebied, en dan met name in de wat oudere stadsparken, verrassende ontdekkingen worden gedaan. We hopen dat u allemaal meehelpt om een goed gevulde mierenatlas te kunnen publiceren! André van Loon & Jinze Noordijk Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) Verspreiding van mierenwaarnemingen (hier aantal waargenomen soorten per 5x5 km) tot en met 2009. Dit jaar is begonnen met het digitaliseren van de collectie Nederlandse lieveheersbeestjes van Naturalis inclusief de voormalige ZMA-collectie. Op het moment zijn er meer dan 30.000 exemplaren gedigitaliseerd, naar schatting ruim 80% van de collectie. Ongedetermineerd materiaal is door Gerrian Tacoma op naam gebracht en in de collectie ingevoegd. Voor de digitalisatie wordt het materiaal gecontroleerd door Jan Cuppen. Naar verwachting zijn de grote lieveheersbeestjes begin september klaar. De determinatie van de kleine lieveheersbeestjes (Scymninae, Hyperaspis, Rhyzobius) vergt meer tijd en we hopen dat het lukt om die in de winter 2014-15 ter digitalisatie aan te bieden. In de periode 2015-17 willen we door middel van een atlasproject de lieveheersbeestjes meer onder de aandacht brengen. Het
4 Nieuwsbrief EIS 59 (2014) Sprinkhanen In 2013 werd het veldwerk voor het atlasproject afgesloten. Momenteel werkt het auteursteam aan de publicatie in Entomologische Tabellen. In de projectperiode (2011-2013) werden gemiddeld zo n 40.000 records ingevoerd. Dit toont de meerwaarde van de samenwerking met Waarneming.nl, waarbij de waarnemers altijd een up-to-date inzicht hebben in alle beschikbare gegevens en het leuk wordt gemaakt om waarnemingen te doen en door te geven. Het onbestippeld lieveheersbeestje Cynegetis impunctata werd in 2014 voor het eerst in Nederland aangetroffen (foto Henk Soepenberg). uiteindelijke doel is om de informatie uit de collectie van Naturalis, de gegevens van veldentomologen en de waarnemingen van Waarneming.nl samen te brengen in een verspreidingsoverzicht van de Nederlandse lieveheersbeestjes. Momenteel is hiervoor een subsidieaanvraag in voorbereiding en eind dit jaar moet duidelijk zijn of dit project van start kan. Jan Cuppen & Vincent Kalkman Werkgroep Vlinderfaunistiek Noctua was actief betrokken bij het verslag van de gemeenschappelijke Snellen/ter Haar-excursie in de Noord-Hollandse duinen, en bij de voorbereiding van de komende excursie in het Gooi. De negende Nacht van de Nachtvlinders was, wat de verwerking van de waarnemingen betreft, weer een WVF-taak. Een werkgroep in oprichting voor de vlinderfauna van de Biesbosch heeft informatie gekregen over fauna, waarnemingsintensiteit en abundanties per kilometerhok. Op basis van data uit Noctua is een nieuwe atlas verschenen van de Friese macro s (Gerrit Tuinstra, 2014. Naamlijst & voorlopige atlas van de macro-nachtvlinders in Friesland, 2/e). In overleg met De Vlinderstichting zijn in begin maart de data voor alle kaartjes en grafieken in Vlindernet.nl en Microlepidoptera.nl herberekend op basis van de situatie op 1 maart 2014. Willem Ellis Aasfauna De EIS-werkgroep aaskevers werkt nog steeds aan de controle van alle zich in musea bevindende en op Waarneming.nl ingevoerde foto s van silphiden. Inmiddels zijn bijna 11.000 exemplaren bekeken en opgenomen in het bestand. Er wordt gewerkt aan een digitale sleutel voor de Silphidae. Dit voorjaar werden weer diverse excursies gehouden. Tijdens een inleidend praatje over de keverfauna op kadavers in Utrecht in 2013 bleek het enthousiasme onder de jeugdige aanwezigen zo groot dat tijdens het Pa(as)Ka(mp) van de NJN een aaskevertour werd georganiseerd in het Korenburgerveen. Evenals in 2013, toen een bezoek werd gebracht aan het grensoverschrijdende natuurgebied Kempen-Broek, werd dit voorjaar in opdracht van Stichting Ark een aasfaunaexcursie geleid voor Limburgse natuurgidsen. Deze keer vond deze dag plaats in Nationaal Park De Meinweg waar sinds kort kadavers van grotere zoogdieren mogen blijven liggen. Een door Stichting Ark uitgegeven Natuurbericht over het in de Entomologische Berichten verschenen overzichtsartikel leidde in mei tot een bijna kwartier durende reportage over het belang van kadavers voor de Nederlandse natuur bij Vroege Vogels. De rest van het seizoen zal nog een zomerbezoek worden gebracht aan het Korenburgerveen, wordt meegeschreven aan een stuk over het belang van grote kadavers voor de Nederlandse natuur en zal de samenwerking met Stichting Ark verder worden voortgezet. Ed Colijn Bureau EIS Bereikbaarheid bureau en medewerkers Bureau EIS 071-7517314 / 071-5687670, eis@naturalis.nl Ed Colijn (di-do) 071-7517309, ed.colijn@naturalis.nl Vincent Kalkman (di-vr) 071-7517373, vincent.kalkman@naturalis.nl (ma, di, do, vr) 071-7517374, roy.kleukers@naturalis.nl Bram Koese (ma-vr) 071-7517373, bram.koese@naturalis.nl Annemarie Kroon (vr) 071-7517314, annemarie.kroon@naturalis.nl André van Loon (di, (wo), do) 071-7517314, andre.vanloon@naturalis.nl Jinze Noordijk (ma, di) 071-7517309, jinze.noordijk@naturalis.nl Menno Reemer (ma-wo, vr) 071-7517359, menno.reemer@naturalis.nl John Smit (di-vr) 071-7517359, john.smit@naturalis.nl
Werkgroepen 5 EIS-nieuws Start van de 1000-soortendag in de Lauwersmeer (foto Arja Span). 1000-soortendag 2014 Lauwersmeer In samenwerking met Staatsbosbeheer en Waarneming.nl werd op 21 juni de jaarlijkse 1000-soortendag gehouden. Tijdens de dag namen zo n 80 mensen deel aan een twintigtal excursies in diverse gebieden in het uitgestrekte Nationaal Park Lauwersmeer. De dag begon bewolkt en winderig maar het weer knapte gelukkig geleidelijk op. De meeste deelnemers waren aangenaam verrast door de, voor velen enigszins onverwachte, rijkdom van het gebied. De teller op Waarneming.nl staat op dit moment op 1392 soorten. Samen met de bij EIS binnengekomen lijstjes benadert het totaal aantal soorten inmiddels de 1600. Verder ontbreken nog gegevens van de paddenstoelenwerkgroepen en over de (vele) waterbewoners in het gebied, en wordt door diverse specialisten nog druk gewerkt aan de determinatie van de kevers. De verwachting is dat we uiteindelijk ver over de 2000 soorten zullen uitkomen. Het project leverde ook dit jaar diverse bijzondere soorten voor de Nederlandse fauna op. Op Natuurbericht (www. natuurbericht.nl/?id=12596) werden al twee nieuwe vliegensoorten voor Nederland gemeld. Inmiddels lijkt het erop dat het zelfs drie nieuwe soorten betreft. De voorlopige determinatie van de derde nieuwe soort wordt op dit ogenblik gecontroleerd door een specialist. Afgezien van deze vliegen werd ook een bijzondere micro aangetroffen. De eierdopmot Argyroploce externa werd tot voor kort als uitgestorven voor Nederland beschouwd. Buiten de Lauwersmeer is de soort recent echter ook weer gevonden op de waddeneilanden en in het Noord- Hollandse duingebied. Naar verwachting zal de 1000-soortendag in 2015 in samenwerking met Belgische collega s in het grens over schrijdende natuurgebied Het Merkske worden gehouden. van exoten. Hiervoor vormen de vrijwillige natuurwaarnemers in Nederland een zeer waardevolle schakel. Het Signaleringsproject loopt nu enkele jaren en heeft als belangrijkste doelen het informeren en enthousiasmeren van vrijwilligers voor (specifieke) exoten, het opstellen van informatiemateriaal over de prioritaire exoten en het uitbrengen van een projectnieuwsbrief (Kijk op Exoten). EIS heeft in de periode 2013-2014 voor het signaleringsproject informatie verzameld over enkele exoten, gepubliceerd op de Exotenmodule op het Soortenregister, via digitale determinatiegidsen, in artikelen en in de media. Deze periode hebben we teksten geschreven over Suzuki s fruitvlieg Drosophila suzukii, rode schorpioenmier Crematogaster scutellaris, zonnebloemboorvlieg Strauzia longipennis en noordelijke geelschildboktor Monochamus urussovi. Bovendien proberen we exoten op allerlei wijzen op de voorgrond te laten treden. Bijvoorbeeld door opname in de digitale determinatietools die we samen met Naturalis maken en door tijdens twee tv-uitzendingen de problematiek rondom exotische rivierkreeften uit te leggen. Ook hebben we over exoten geschreven in natuurwidgets (www.nederlandsesoorten.nl/node/48), natuurberichten (www.natuurbericht.nl) en een artikel over de Aziatische essenprachtkever Agrilus planipennis in het tijdschrift Dierplagen Informatie. De projectnieuwsbrief Kijk op Exoten verschijnt op de EISwebsite (onder actueel ) en verspreiden we onder onze achterban via een link in onze digitale nieuwsbrief Tentakel. Jinze Noordijk, Ed Colijn, John T. Smit & Bram Koese Ed Colijn Signalering Exoten Het Team Invasieve Exoten (TIE) van de Nederlandse Voedselen Warenautoriteit (NVWA) heeft in 2012 de VOFF opdracht gegeven voor het Signaleringsproject Exoten, waarmee breed aandacht gevraagd wordt voor het inventariseren en monitoren Zonnebloemboorvlieg Strauzia longipennis (foto Claudia Brückner).
6 Nieuwsbrief EIS 59 (2014) Jaarverslag 2013 Het volledige jaarverslag is te vinden op www.eis-nederland.nl/ jaarverslagen. Inleiding Het jaar 2013 stond voor EIS in het teken van de publicaties. Naast de Nederlandse Faunistische Mededelingen werd het boek Heidebeheer afgerond, werd meegewerkt aan entomologische themanummers van De Levende Natuur en het Natuurhistorisch Maandblad en waren EIS-medewerkers betrokken bij diverse wetenschappelijke publicaties. Een hoogte punt was ook een nieuwe aflevering van Entomologische Tabellen, over goudhaantjes. Ontdekkingen Hieronder enkele bijzondere ontdekkingen in 2013. Zebraspringstaart Fasciosminthurus quinquefasciatus. Natuurfotograaf André den Ouden maakte foto s van een blauwvleugelsprinkhaan en ontdekte pas thuis dit kleine springstaartje. Een nieuwe naam In 2013 is werk gemaakt van het verbeteren van de herkenbaarheid van EIS. De naam werd veranderd in EIS Kenniscentrum Insecten en andere ongewervelden, Maria Schilder ontwierp een nieuw logo en er werd een nieuwe opzet voor de EIS-rapporten gemaakt. Heidebeheer EIS raakt steeds meer betrokken bij advisering over beheer. Dit boek werd geschreven door Jap Smits van Staatsbosbeheer en Jinze Noordijk van EIS en propageert een andere manier van denken over het beheer van heide en de bijbehorende fauna. Het boek werd op 17 september gepresenteerd, tijdens het symposium Heidebeheer te Radio Kootwijk. Zebraspringstaart Fasciosminthurus quinquefasciatus (foto André den Ouden). Hongerwespen. Kees van Achterberg meldt in NFM 39 maar liefst zes nieuwe hongerwespen (genus Gasteruption) voor ons land. Een hongerwesp, met typerende hangende achterpoten in de vlucht. Een grote opkomst tijdens het symposium Heidebeheer in Radio Kootwijk (foto Marijn Nijssen). 1000-soortendag Roerdal De 1000-soortendag 2013 vond plaats in het prachtige Roerdal. Deze dagen zijn altijd zeer geschikt om eens kennis te maken met een nieuwe groep dieren of planten, maar zeker ook om andere gepassioneerde natuurliefhebbers te ontmoeten. De samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap, Staatsbosbeheer en Waarneming.nl beviel weer erg goed. In totaal werden ruim 1500 soorten gevonden, waaronder vele bijzondere soorten en zelfs een nieuwe spin voor ons land. Collectie-exemplaar van Exoprosopa cleomene, een nieuwe wolzwever voor Nederland. Bij onderzoek voor het project Leuke vliegen werd de duistere heiderouwzwever Exoprosopa cleomene in de collectie van Naturalis aangetroffen. Galvormende bladwespen. Buitenlands onderzoek toonde de relatie aan tussen wilgen en de bladwespen die hierop gallen vormen. Ad Mol zocht uit hoe dit voor Nederland zit. Hierbij kwamen acht nieuwe soorten uit de bus.
7 Groen en Doen Het programma Groen en Doen van het Ministerie van Economische Zaken stimuleert vrijwilligerswerk op het gebied van natuur. EIS werkt met de VOFF-partners aan enkele mooie projecten: Groen Doen en Groen Tellen en Meer kleur in de tuin en Uniek scholingsaanbod. Verder werd meegewerkt aan een website voor jaarrondtuintellingen en een video over rivierkreeften. Workshop Heidebeheer op de Strabrechtse Heide (foto Jinze Noordijk). Publicaties Naast de twee reguliere nummers van Nederlandse Faunistische Mededelingen werd een themanummer over mariene diversiteit op harde substraten uitgegeven. Daarnaast een nummer van Entomologische Tabellen, over goudhaantjes. Verder was EIS betrokken bij een populaire uitgave over nachtvlinders (Nachtvlinders Belicht, van de Vlinderstichting en de werkgroep Vlinderfaunistiek), entomologische themanummers van De Levende Natuur en het Natuurhistorisch Maandblad en diverse wetenschappelijke artikelen.
8 Nieuwsbrief EIS 59 (2014) EIS-dag 2014 Op 25 januari werd de EIS-dag gehouden, met als thema Heidefauna. Er was nadrukkelijk gekozen voor een soortgroep overstijgend thema om een groter publiek aan te spreken. Dit is gelukt. De laatste jaren was de opkomst 60-80 personen, maar dit jaar ruim 120. Het programma begon al s morgens, met het werkgroepenoverleg in de middagpauze. Het was een geslaagde dag met mooie plaatjes en leuke verhalen, onder meer over de herontdekking en uitzetting van de lentevuurspin in België en het beheer van de terreinen van Defensie, met bijzondere soorten als de kleine wrattenbijter. Alle lezinghouders worden bij deze nogmaals bedankt, in chronologische volgorde: Jap Smits, Ward Walraven, Kevin Lambeets, Theodoor Heijerman, Remco Versluijs, Niels Gilissen, Arno Braam, Joost Vogels, Michiel Wallis de Vries en Roy Kleukers. John Smit Samenwerking slakken EIS en Anemoon Stichting Anemoon verzamelt gegevens over de mariene fauna van Nederland. Dit gebeurt door een groot aantal vrijwilligers, waaronder leden van strandwerkgroepen, strandwachten en duikers. Daarnaast onderzoekt Anemoon de land- en zoetwaterslakken. Hiervoor wordt samengewerkt met EIS en samen zijn zij beheerder van de landelijke bestanden. Afgelopen jaren was deze samenwerking minder intensief en liepen de meeste activiteiten, tot beider tevredenheid, via stichting Anemoon. Begin 2014 heeft stichting Anemoon besloten om een deel van de werkzaamheden weer bij EIS onder te brengen. Betaalde inventarisatieopdrachten met betrekking tot slakken worden daarom sinds dit jaar uitgevoerd door EIS. Daarnaast verzorgt EIS de aansturing van het NEM (Netwerk Ecologische Monitoring) van de slakken van de Habitatrichtlijn (nauwe korfslak, zeggekorfslak en platte schijfhoren). De veldwerkzaamheden worden uitgevoerd door Arno Boesveld die eerder bij EIS in dienst was voor de inventarisatie van de slakken van Noord-Brabant en Zuid-Holland. Naast de werkzaamheden voor het NEM worden er dit jaar inventarisaties uitgevoerd in Meijendel, de Amsterdamse Waterleidingduinen, Noord-Kennemerland, het Naardermeer, de Oostelijke Vechtplassen en Terschelling. Er is geen actuele atlas van de Nederlandse land- en zoetwaterslakken voorhanden en hopelijk kan de intensievere samenwerking leiden tot een nieuw verspreidingsoverzicht van deze groepen. Vincent Kalkman Leuke vliegen; de eerste resultaten Het laatste restantje collectiegegevens van de roofvliegen wordt momenteel ingevoerd bij Naturalis. Daarmee zijn de collectiegegevens van alle vijf de families digitaal beschikbaar. In totaal betreft het nu, nog zonder de roofvliegen, 29.104 records. Deze zijn samengevoegd met de waarnemingen die tot 1 januari 2014 waren ingevoerd op waarneming.nl (17.340) en enkele losse bestandjes tot een totaal aantal van 49.221 records. Hier komt de komende tijd nog wel wat bij, zoals de gegevens die in notitieboekjes staan van diverse dipterologen. Bij eerste beschouwing zien we al leuke patronen. Zo wisten we al dat de muurrouwzwever Anthrax anthrax het tegenwoordig goed doet in Nederland en recent een spectaculaire uitbreiding laat zien. Mogelijk profiteert de soort van een toename aan gastheren, als gevolg van de toename aan bijen- en insectenhotels? Andere parasieten lijken het juist slecht te doen. Zo lijkt de op de zandgronden vrij algemene zwart-gele blaaskop Conops flavipes hard achteruit gehold in Nederland. De hoornaarblaaskop C. vesicularis laat weliswaar landelijk geen hele sterke achteruitgang zien, maar lijkt sinds 2005 nagenoeg verdwenen van de Veluwe. Nog dramatischer is het gesteld met het heideblaaskaakje Myopa fasciata. Waar deze soort vroeger wijdverspreid op de Veluwe en de Utrechtse heuvelrug voorkwam lijkt deze daar nu volledig verdwenen. Maar er zijn ook positieve berichten. Zo heeft de slanke blaaskop Conops scutellatus zich in de laatste 10 jaar behoorlijk uitgebreid over Zuidoost-Nederland, waar deze vroeger beperkt was tot Zuid-Limburg. Beide blaaskoppen die parasiteren op hommels doen het ook nog steeds goed tot zeer goed. Het gewoon knuppeltje Physocephala rufipes en de roestbruine kromlijf Sicus ferrugineus hebben zich beide zeer sterk uitgebreid, met nagenoeg een verdubbeling van het aantal hokken. Gezien de toename van het aantal waarnemingen lijken zeker de negatieve trends ook reëel te zijn. Kwamen er in de periode 1950-2000 gemiddeld zo n 500 waarnemingen per jaar binnen, sindsdien zijn dat er gemiddeld ruim 1300, en de laatste 10 jaar zelfs ruim 1900. Wellicht dat deze toename daarmee ook deels verantwoordelijk is voor de uitbreiding van bepaalde soorten. Voor P. rufipes en S. ferrugineus lijkt dat goed mogelijk. Die waren al verspreid over het land aangetroffen, maar voor C. scutellatus lijkt de uitbreiding toch moeilijk te koppelen aan een waarnemerseffect. Waar dat dan wel aan ligt in onduidelijk want de gastheer is de gewone wesp Vespula vulgaris, die niet bepaald een dramatische verandering in verspreiding heeft laten zien. John Smit & Menno Reemer Bijzondere bijenboeken Op 4 juli j.l. vond de presentatie van maar liefst twee boeken over bijen plaats in het auditorium van Naturalis. Het betrof het boek Bijenplanten, nectar en stuifmeel voor honingbijen van de hand van Arjen Neve en Raymond van der Ham en Gasten van bijenhotels van Pieter van Breugel. Gezien de problemen op het spoor was de opkomst van ruim 120 mensen verrassend hoog. De dag werd ingeleid met een inspirerend verhaal van Koos Biesmeijer over het belang van bestuivers en Menno Reemer leidde de zaal door de bijenquiz. De auteurs hielden een inleiding over hun boeken waarna de eerste exemplaren werden uitgereikt aan respectievelijk Jan Dommerholt (voorzitter van de Nederlandse Bijenhoudersvereniging) en Menko Wiersema (Coördinator Biodiversiteit bij de provincie Zuid-Holland). Beide boeken zijn als pdf in te zien en te downloaden op www. bestuivers.nl en te bestellen via natuurenboek@naturalis.nl voor 22,50 euro (Bijenplanten) resp. 27,50 euro (Gasten van bijenhotels).
EIS-nieuws 9 De auteurs van de bijenboeken, Pieter van Breugel (links) en Raymond van der Ham, praten na over de presentatie (foto Herman Berkhoudt). Een volle zaal (foto Herman Berkhoudt). De bijenquiz petje op, petje af (foto ). Bladerboek op www.bestuivers.nl.
10 Nieuwsbrief EIS 59 (2014) Nederlandse Faunistische Mededelingen In juli 2014 komt NFM nummer 42 uit. Ditmaal veel artikelen over Diptera, maar ook aandacht voor zeerupsen, hooiwagens, het kalkdoorntje, kokerjuffers, springstaarten en de doornkaakzandbij. 1 H. Wijnhoven, J. Noordijk & Th. Heijerman Het hooiwagengenus Trogulus in Nederland (Opiliones: Trogulidae) 11 J. Noordijk, J. Bink & H. Wijnhoven Uitbreiding van de hooiwagen Astrobunus laevipes (Opiliones) 19 N.-J. Dek, J. Wind & P. Oosterbroek Drie steltmuggen nieuw voor Nederland (Diptera: Limoniidae) 25 E. de Bree, F. van de Meutter & J. Mortelmans Het zilveren elfje Melangyna lucifera nieuw voor Nederland en Belgie (Diptera: Syrphidae) 29 J.T. Smit & E. de Bree Het Sachalin-elfje Melangyna pavlovskyi nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae) 33 L. van der Leij De zwarte vlieg Bibio venosus nieuw voor de Nederlandse fauna (Diptera: Bibionidae) 37 A. Barendregt, J. Mortelmans & J.W. van Zuijlen Slakkendodende vliegen van het genus Psacadina in Nederland en Belgie (Diptera: Sciomyzidae) 47 A. Barendregt, J. Prijs & J.H.C. Velterop Slakkendodende vliegen van het genus Anticheta in Nederland, met twee soorten nieuw voor de fauna (Diptera: Sciomyzidae) 55 P. Eekelder Verspreiding en biotoop van het kalkdoorntje Tetrix tenuicornis in de Gelderse Poort (Orthoptera) 63 M.P. Berg & J.J. van Duinen De springstaart Entomobrya unostrigata nieuw voor Noordwest-Europa (Hexapoda: Collembola: Entomobryidae) 71 M.A. Faasse Sigalionide zeerupsen in Nederland, met Fimbriosthenelais minor nieuw voor Nederland (Polychaeta: Sigalionidae) 75 J. Smit & A.H. de Wilde Nieuwe vondsten van de doornkaakzandbij Andrena trimmerana in Nederland (Hymenoptera: Apoidea: Andrenidae) 81 R.J.M. Franken, A.G.M. Klutman & D. Tempelman Spatial and temporal distribution of caddisfly larvae in two lowland streams in the Netherlands (Trichoptera) Vijfde jaar Monochamus-monitoring Boktorren van het genus Monochamus kunnen vector zijn voor het dennenhoutaaltje Bursaphelenchus xylophilus. Zowel het dennenhoutaaltje als niet-europese Monochamus-soorten staan op Europese Fytorichtlijn als quarantaineorganismen. Dit zijn schadelijke organismen die niet, of in beperkte mate, in de Europese Unie aanwezig zijn. Alle lidstaten zijn verplicht om introductie en verspreiding van deze organismen te voorkomen. Als het dennenhoutaaltje gevonden wordt in een Nederlandse boom, moeten er ingrijpende uitroeiingsmaatregelen worden getroffen. In 2013 heeft EIS voor de vijfde keer een Monochamus-inventarisatie gehouden in opdracht van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA, waar de voormalige Plantenziektekundige Dienst nu onder valt). In de periode 2009-2012 zijn verscheidene belangrijke bosgebieden met veel dennenopstan- Monochamus galloprovincialis (foto Theodoor Heijerman).
EIS-nieuws 11 den geïnventariseerd op het voorkomen van Monochamus-populaties. In 2013 zijn dennenbossen geïnventariseerd die in de nabijheid liggen van bedrijven waar veel verpakkingshout binnenkomt, zogenaamde risicolocaties voor Monochamus en het dennenhoutaaltje. In totaal zijn er 1.182 kevers (exclusief de kortschildkevers) gevangen in 30 vallen. Deze behoorden tot 103 taxa (94 soorten, plus negen niet verder op naam gebrachte genera), afkomstig van 37 keverfamilies. Er werden dit jaar geen exemplaren van Monochamus gevangen. Daarnaast zijn kevers gedetermineerd die gevangen zijn in vallen die de NVWA op risicobedrijven had hangen. Hiermee werden 1.168 keverexemplaren verzameld (exclusief ca. 2.790 kortschildkevers) behorende tot 195 taxa van 44 families. Deze monstername leverde interessante vangsten op van enkele exotische soorten. Het is duidelijk geworden dat er op risicolocaties ook daadwerkelijk exotische houtgebonden kevers ons land binnenkomen en dat gerichte inventarisaties nodig zijn om de omvang van dit probleem vast te stellen. Over de vondsten zal nog nader gepubliceerd worden. Theodoor Heijerman & Jinze Noordijk Het Nederlands Soortenregister heeft achter de schermen een grote metamorfose ondergaan. Het systeem wordt nu onderhouden en verder ontwikkeld door programmeurs van Naturalis. Er zijn enkele onderdelen, zoals de fotomodule en de beheerschermen voor de taxonomie, die de komende tijd worden afgemaakt. Daarna zal bekeken worden hoe de website verder kan worden uitgebouwd. Enkele concrete ideeën die leven zijn het incorporeren van digitale determinatiesleutels, een meer inzichtelijke presentatie van de soortinformatie, het tonen van video s van Nederlandse soorten en een koppeling met de Nationale Databank Flora en Fauna. Tuinpissebeddentelling Het populair wetenschappelijk tijdschrift Quest organiseert samen met EIS en Naturalis de tuinpissebeddentelling. Hiervoor is een speciale zoekkaart gemaakt, waarmee de gewone soorten in de tuin op naam gebracht kunnen worden. Wie mee wil doen kan tot 1 januari 2015 waarnemingen doorgeven via www. quest.nl/pissebedden. Hier is ook de zoekkaart te downloaden. Matty Berg heeft in de uitzending van 15 juni van Vroege Vogels een toelichting gegeven bij het project. Nederlands Soortenregister Zoekkaart pissebedden.
EIS-werkgroepen 12 Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) Nieuwsbrief EIS 59 (2014) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond (0347-341555), [pterophoridae@gmail.com] Vlinders van schorren M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden (0344-603758), [m.g.m.jansen@minlnv.nl] ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen (024-3652471), [g.vandervelde@science.ru.nl] Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft (015-2518531), [martin.soesbergen01@rws.nl] Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden 071-5271760, [dirk.platvoet@naturalis.nl] Rivierkreeften B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [bram.koese@naturalis.nl] Watermijten (Acari: Hydrachnidia) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687667), [harry.smit@naturalis.nl] Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Huissensestraat 85, 6833 HM Arnhem (06-42809974), [jaapdaan@chello.nl] Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [awm.mol@hccnet.nl] Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Swadenburgerdam 25, 2471 AR Zwammerdam (06-23945953), [bram.koese@naturalis.nl] Kokerjuffers en schietmotten (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam (06-20968344), [david.tempelman@grontmij.nl] K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, [koen_lock@hotmail.com] Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg (013-5425688) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht (078-6812819) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen (0344-661440), [mbpdrost@xs4all.nl] BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan (075-6142620), [m.p.berg@vu.nl] Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam (06-28689819), [jnahoffer@gmail.com] GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden (071-5274881), [j.c.roskam@biology.leidenuniv.nl] MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg (020-6136134), [rykelhdebruyne@gmail.com] S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven (030-2210613), [sylvia25@versatel.nl] SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5273507), [peter.vanhelsdingen@naturalis.nl] Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen (0317-419189), [jinze.noordijk@naturalis.nl] OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517374), [roy.kleukers@naturalis.nl] Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum (0317-312557), [baukema@hetnet.nl] Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout (076-5613450), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562) [john.smit@naturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort (033-4635913) [maartje.liefting@gmail.com] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek W.N. Ellis, Jisperveldstraat 591, 1024 BD Amsterdam (020-6328080) [wnellis@bladmineerders.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687682), [erik.vannieukerken@naturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser (0534-786467), [sjaak.koster@planet.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest (035-5885858), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bombyliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), houtvliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide (030-8887111), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, (071-5687316), [ben.brugge@naturalis.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden (043-8512036), [paul.beuk@home.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht (06-25011562), [john.smit@naturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België (0032-2-5581837), [marc.pollet@inbo.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen (0346-264671), [w.v.steenis@casema.nl] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen (0342-471451), [a.barendregt@geo.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen (0345-570387), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden (071-5680446), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren (050-5349813), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk (0416-332914), [JeWe.vZ@gmail.com] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum (0317-316406), [h.turin@hccnet.nl] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven (040-7873468), [dre.teunissen@onsneteindhoven.nl] Kortschildkevers (Staphylinidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht (030-2722209), [vorst@xs4all.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde (0592-414411), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam (020-6446222), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede (0318-652039), [jancuppen@hccnet.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen (0317-422778), [theodoor.heijerman@weevil.demon.nl] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-7517309), [ed.colijn@naturalis.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen (073-5219621), [awm.mol@hccnet.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (071-5687657), [cees.vanachterberg@naturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel (0183-561402), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg (013-4560116), [ptheo@xs4all.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad (0320-240683), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar (072-5113975), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda (076-5421333), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven (0316-284793), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden (020-6997585), [andre.vanloon@naturalis.nl]