De neoliberale aanslag op de democratie

Maart 2010 De neoliberale aanslag op de demoratie SACHA DIERCKX Poliargus paper No 2010/04

2 De neoliberale aanslag op de demoratie Het (eonomish) liberalisme wordt vaak geassoieerd met demoratie 1. In die visie staat soialisme gelijk aan een autoritaire overheid en is een kapitalistishe markt de beste waarborg voor de demoratie. In dit essay wordt beargumenteerd dat dertig jaar neoliberale hegemonie (een extreme vorm van het liberalisme) integendeel tot een sterke aantasting van de demoratie geleid heeft. Bovendien zal worden aangetoond dat dat niet per ongeluk gebeurde, maar integendeel een gevolg is van fundamenteel antidemoratishe tendensen binnen het neoliberale denken. De politieke wetenshapper Stephen Gill shetste reeds de antidemoratishe visie van de neoliberale grondleggers von Hayek en Milton Friedman 2. Naomi Klein beshreef hoe het eerste neoliberale experiment in Chili onder Pinohet, met de steun van diezelfde Friedman, bewust een totalitair tijdperk inluidde 3. Dit essay foust hoofdzakelijk op de Westerse landen 4. Er zal worden nagegaan op welke manieren en via welke methodes de vershillende dogma s of gevolgen van het neoliberalisme de demoratie hebben uitgehold. Zo zal het essay proberen aan te tonen hoe een voorlopig einde is gekomen aan de vooruitgang van de demoratie, die sinds de opkomst van de arbeidersbeweging met horten en stoten is afgedwongen. Zowel op materieel, idealistish als institutioneel vlak veranderde de neoliberale onsensus de omstandigheden in die mate dat je kan spreken van een aanslag op de demoratie 5. Al in 1996 shreef de (ondertussen overleden) Nederlandse soiaaldemoratishe politius Thijs Wöltgens een opiniestuk, waarvan de titel het besluit van dit essay goed weergeeft: Neo-liberaal geloof maakt van demoratie shijnvertoning 6. 1. Materieel: Privatisering, liberalisering en de struturele maht van het kapitaal Op materieel vlak zijn er twee belangrijke manieren waarop het neoliberalisme de demoratie heeft uitgehold, soms onbewust, vaak bewust. Ten eerste zijn er de talrijke privatiseringen van overheidsbedrijven, waardoor de demoratishe ontrole over de eonomie is afgenomen. Ten tweede hebben de finaniële markten aan maht gewonnen, waardoor het moeilijker is geworden een links beleid te voeren. Deze twee aspeten worden hieronder meer uitgebreid behandeld. De privatisering van openbare diensten en de liberalisering van vershillende setoren vormen de eerste manier waarop de demoratie door het neoliberale beleid is aangetast. Door de overheid zo veel mogelijk uit de eonomie terug te trekken, geef je immers ook de demoratishe ontrole over (belangrijke setoren van) de eonomie uit handen. De argumenten voor privatisering en liberalisering zijn bekend: betere dienstverlening, meer effiiëntie, minder bureauratisering en meer ruimte voor de nodige investeringen. Met deze argumenten zijn diverse overheidsdiensten geprivatiseerd (of zullen ze nog geprivatiseerd worden) en vershillende setoren geliberaliseerd: kredietverlening, energie, teleommuniatie, post, treinverkeer Op minstens drie vlakken zijn deze

3 De neoliberale aanslag op de demoratie neoliberale argumenten problematish: de zogenaamd betere dienstverlening, de definitie van effiiëntie en de eonomishe onzinnigheid van onurrentie. Ten eerste is er de dienstverlening. De kapitalistishe marktwerking zorgt ervoor dat de bedrijven de onurrentie moeten aangaan om zo veel mogelijk winst te maken. Die onurrentie moeten ondernemingen zowel rehtstreeks aangaan met ondernemingen in dezelfde setor, als onrehtstreeks met ondernemingen in andere setoren om kapitaal aan te trekken van investeerders. Winstmaximalisatie en dus kostenminimalisatie zijn niet gemakkelijk te verzoenen met een goede dienstverlening. Voorbeelden tonen aan dat er op zijn minst kanttekeningen zijn te plaatsen bij het neoliberale dogma dat privatiseringen leiden tot betere dienstverlening en meer klantvriendelijkheid. Enkele duidelijke voorbeelden zijn de Britse spoorwegen, de Belgishe postsetor en de taximarkt in Nederland. Bij de privatisering van de Britse spoorwegen zijn minstens vraagtekens te plaatsen op vlak van de klantvriendelijkheid (veiligheid, prijzen, stiptheid, frequentie van treinen, ). In België toont de liberalisering van de postsetor duidelijk aan dat de privatisering, die samengaat met een enorme vermindering van het aantal postkantoren, moeilijk gelijkgesteld kan worden aan betere dienstverlening voor de onsument. De liberalisering van de taximarkt in Nederland is een ander goed voorbeeld van een mislukte liberalisering, en in dit geval kunnen voorstanders van privatisering moeilijk aanhalen dat die mislukking te wijten is aan te grote overheidsbemoeienis 7. Uit enquêtes blijkt in ieder geval dat grote delen van bevolking vaak tegenstander zijn van privatisering, of voorstander van hernationalisering 8. Het tweede problematishe aspet aan de neoliberale argumentatie is de definitie van effiiëntie die gehanteerd wordt. Niemand heeft iets tegen stipter treinverkeer en vriendelijkere onduteurs. Maar als 'eonomishe effiiëntie' inhoudt dat treinen worden afgeshaft die niet volledig gevuld zijn, zullen al heel wat meer mensen tegen dat soort effiiëntie gekant zijn. Tony Judt, een Britse historius en professor aan de New York University, shrijft het in een artikel over de soiaaldemoratishe beweging 9 : iedereen kan een winstgevende treinverbinding beheren tussen Londen en Edinburgh, Parijs en Marseille of Boston en Washington. Maar wat doe je met de treinen naar en vanuit plaatsen waar de trein maar af en toe genomen wordt? Zoals Judt shrijft: The subsidy required will always appear ineffiient in the eyes of a ertain sort of eonomist: Surely it would be heaper to rip up the traks and let everyone use their ar? Soiale en eologishe effiiëntie zijn dus niet altijd ompatibel met, en meestal zelfs tegengesteld aan het doel van 'eonomishe effiiëntie' dat de kapitalistishe marktwerking nastreeft. Een derde vraagteken bij het neoliberale argumentatieshema is dat privatisering vaak onzinnig is. Geprivatiseerde ondernemingen kunnen dan niet eonomish effiiënter werken dan publieke

4 De neoliberale aanslag op de demoratie diensten. Veel olletieve diensten zijn moeilijk winstgevend te krijgen, omdat ze meer kosten om ze aan te bieden en te onderhouden dan ze kunnen opbrengen (zie ook het voorbeeld van Judt hierboven). Moeten ze daarom dan afgeshaft worden? Bovendien zijn deze diensten, ook wanneer ze door geprivatiseerde ondernemingen aangeboden worden, vaak zo ruiaal voor de bevolking dat de staat instaat voor het risio dat de privé-investeerders nemen: de staat kan de geprivatiseerde ondernemingen niet laten ten onder gaan, omdat dan essentiële behoeften van de bevolking (zoals energievoorziening) niet meer vervuld worden. Nohtans is net één van de aangehaalde argumenten voor privatisering dat overheidsdiensten ineffiiënt werken omdat hun verliezen altijd gedekt worden door de staat. Maar bij deze ruiale diensten verdwijnt dus voor een groot deel het motief voor eonomishe effiiëntie door wat men moral hazard noemt. Zoals Tony Judt 10 shrijft: The hazard in question is that the private setor, under suh privileged onditions, will prove at least as ineffiient as its publi ounterpart -while reaming off suh profits as are to be made and harging losses to the state. Verder zijn er ook setoren of diensten waar het laten spelen van de onurrentie niet effiiënt is, waar een natuurlijk monopolie logish is. Je kan bij wijze van spreken geen twee treinen op één spoor plaatsen om na te gaan welke van de twee het beter doet. Ten slotte toont de bankenrisis duidelijk aan dat de kapitalistishe markt op lange termijn vaak minder effiiënt werkt dan een setor in overheidshanden, zeker als die kapitalistishe markt niet aan een strenge regulering onderworpen is. Abstratie makend van de vraag of een publieke dienst nu al dan niet eonomish, soiaal en eologish effiiënter werkt dan een geliberaliseerde kapitalistishe markt, is en blijft het een ahteruitgang van de demoratie. Aan een setor in bezit van de gemeenshap kan je makkelijker en sneller eologishe en soiale doelstellingen opleggen dan aan een setor in privaat bezit. Bovendien is het ook veel gemakkelijker om in te spelen op maatshappelijke wijzigingen of wijzigingen in de publieke opinie. Zo zou het bijvoorbeeld veel sneller gaan om de elektrishe auto in een publiek bedrijf te ontwikkelen, dan ervoor te zorgen dat de elektrishe auto voldoende rendabel wordt zodat de private setor erin investeert. Of nog een voorbeeld: het is gemakkelijker om de VRT doelstellingen in verband met kwaliteit op te leggen dan aan ommeriële radio- en televisiezenders. De demoratie is dus ongetwijfeld vershraald door de vele privatiseringen die tijdens de neoliberale hegemonie zijn doorgevoerd. Er is nog een tweede manier waarop het neoliberalisme op materiële wijze de demoratie aantast, namelijk door wat soms de 'ditatuur van de finaniële markten' wordt genoemd 11. Elke regering die op demoratishe wijze soiale of eologishe maatregelen wil nemen die al te zwaar ingaan tegen

5 De neoliberale aanslag op de demoratie de neoliberale logia, wordt daarvoor gestraft door kapitaalbezitters. Ofwel verplaatsen deze hun kapitaal naar het buitenland, ofwel wahten ze met verdere investeringen tot de situatie gunstiger wordt voor de winstverwahtingen. Deze twee wapens van kapitaalkrahtigen waren er ongetwijfeld ook al vóór de opkomst van het neoliberalisme. Het neoliberalisme heeft de materiële omstandigheden ehter zo veranderd dat ze effetiever kunnen worden gebruikt. Ten eerste is de kapitaalmobiliteit de laatste deennia sterk toegenomen, waardoor kapitaalvluht uit landen die linkse maatregelen treffen gemakkelijker is geworden 12. Ten tweede is de vermogensongelijkheid (zowel binnen ontwikkelingslanden als ontwikkelde landen) sterk gestegen door de politiek die gevoerd is sinds de opkomst van het neoliberalisme 13. Dat betekent meer onentratie van het vermogen bij minder mensen. Deze twee fatoren zorgen ervoor dat in één keer meer kapitaal sneller kan worden overgeplaatst. In Europa komt daar nog als derde fator bij dat het vrij verkeer van kapitaal is ingeshreven in de Europese verdragen en dat inbreuken daarop kunnen worden veroordeeld door het Europees Hof van Justitie. Deze omstandigheden die door het neoliberalisme op zijn minst zijn versterkt, hebben een sterk ontradend effet en zorgen ervoor dat het veld van mogelijke politieke maatregelen veel kleiner wordt. Politieke wetenshapper Stephen Gill en eonoom David Law spreken over de struturele maht van het kapitaal 14. Daarmee bedoelen ze dat een bepaald beleid niet eens overwogen wordt omdat het zo leiden tot bestraffing door het kapitaal. Zoals Wöltgens shrijft in het eerder aangehaalde opiniestuk: Op den duur kan het de mensen met besheiden inkomens niet ontgaan, dat de internationale belastingmobiliteit het ensuskiesreht in feite in ere herstelt: hoe rijker, hoe zwaarder je stem weegt. 15 Minder keuzemogelijkheden betekent in dit geval dus ongetwijfeld minder demoratie. Eén voorbeeld maakt dat ook meteen duidelijk. Als je de soiale zekerheid wil versterken -wat gezien de armoedeijfers nodig is in België en Vlaanderen- dan moet de overheid daarvoor nieuwe inkomsten zoeken 16. Naast hogere belastingen op onsumptie zijn de twee belangrijkste mogelijkheden daarvoor een belasting op vermogen, of hogere bijdragen voor werkgevers. Beide maatregelen zouden ertoe kunnen leiden dat een aanzienlijk deel van het kapitaal zal proberen om in andere staten op zoek te gaan naar een hogere winstvoet. Het is dus moeilijk (hoewel niet onmogelijk) om de soiale zekerheid in één land te versterken, zelfs al bestaat daar een duidelijke demoratishe meerderheid voor. Opnieuw zorgt het neoliberalisme, via de deregulering van kapitaalmarkten en de verhoogde kapitaalmobiliteit, voor minder keuzemogelijkheden in de demoratishe besluitvorming. Dat is niets anders dan een sterke aantasting van de demoratie.

6 De neoliberale aanslag op de demoratie 2. Idealistish: Goed bestuur en de vershraling van het politiek debat Ook op het vlak van ideeën is de demoratie door het neoliberalisme sterk ahteruitgegaan. Volgens de meeste politieke wetenshappers zijn onflit en dus tegengestelde meningen één van de meest essentiële kenmerken van de demoratie. De bekendste politioloog die onflit in een goed werkende demoratie onontbeerlijk vindt, is ongetwijfeld Chantal Mouffe. Zij shrijft: Voor een goed funtionerende demoratie is een botsing der meningen, een strijd tussen vershillende legitieme politieke posities een vereiste. Dat is nu preies waar het in de onfrontatie tussen links en rehts om moet gaan. 17 Volgens haar is het liberale denken met zijn uitgangspunten van methodologish individualisme en overdreven rationalisme een belangrijke oorzaak van het verdwijnen van politieke tegenstellingen. Methodologish individualisme betekent immers dat er geen olletieve identiteiten bestaan met tegengestelde belangen, en dus geen onflitueuze belangen. De overdreven nadruk op het rationalisme in ombinatie met het methodologish individualisme wekt dan weer de shijn op dat als elk individu rationeel nadenkt, we gemakkelijk tot een rationele onsensus kunnen komen die voor iedereen aanvaardbaar is, aangezien er geen tegengestelde belangen bestaan. Conflit en tegenstellingen zijn dus essentieel in een demoratie, en preies die tegenstellingen zijn door de neoliberale onsensus volledig uitgevlakt. Linkse ideeën en oplossingen voor soiaaleonomishe problemen zijn volledig onaanvaardbaar geworden in de ogen van grote delen van de maatshappelijke elites en de publieke opinie. Er zijn voor beleidsmakers nog maar twee keuzemogelijkheden: een goed kapitaalvriendelijk bestuur of een sleht kapitaalvriendelijk bestuur. Die pensée unique uit zih zowel in het beleid als in het disours. Op nationaal niveau denken we dan meteen aan Yves Leterme, Kris Peeters, CD&V en hun goed bestuur. Dat goed bestuur is uiteraard een bestuur dat in de eerste plaats geriht is op zo veel mogelijk eonomishe groei. Een goed voorbeeld van een maatregel die dan als goed bestuur wordt verkoht, is een verlaging van wat loonkosten wordt genoemd, de kosten die een werkgever heeft voor alle werknemers die hij in dienst heeft. De belangrijkste manieren waarop die privileges aan de werkgevers kunnen worden toegekend zonder zogezegd de werknemers te raken, is door de werkgeversbijdragen of werknemersbijdragen te verlagen. Zo betaalt de overheid voor een verlaging van de loonkosten, en niet de werknemers, wordt geargumenteerd. Maar dat betekent in de praktijk dat de middelen voor de soiale zekerheid verminderen, en er dus moet gesnoeid moet worden in de soiale zekerheid. Zo worden toh de werknemers zwaar getroffen. Een verlaging van de loonkosten is dus helemaal geen kwestie van goed bestuur, maar een duidelijke politieke keuze die ten goede

7 De neoliberale aanslag op de demoratie komt aan sterkere groepen in de maatshappij ten koste van zwakkere groepen in de maatshappij. Zoals Dries Lesage, professor aan de Universiteit Gent, shrijft: Belastingverlaging als politieke doelstelling zou door alle progressieven bestreden moeten worden. 18 Toh is het neoliberalisme erin geslaagd om een loonkostenverlaging als een goede, neutrale maatregel te verkopen. Door bepaalde maatregelen als goed bestuur en andere als sleht bestuur aan te duiden, wordt het maatshappelijk debat herleid tot een tehnishe kwestie in plaats van een politieke kwestie. Dit leidt dus ontegensprekelijk tot een verarming van de demoratie. Uiteraard is dat goede bestuur geen uitvinding van CD&V, zo veel vernieuwingsdrang zou voor een onservatieve partij ongepast zijn. Dat goed bestuur wordt al jaren uitgedragen door internationale instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank onder de vorm van 'good governane'. Zo gebruikten de Wereldbank en het IMF jarenlang het jaarlijkse Doing Business rapport om voorwaarden op te stellen waartegen ontwikkelingslanden leningen konden krijgen. 19 Dat rapport beloont niet alleen het verlagen van de belastingen -zoals eerder beshreven geen neutraal bestuur, maar een duidelijke politieke keuze- met een goede sore, maar geeft ook goede punten als er weinig regels zijn in verband met nahtwerk, weekendwerk en overwerk, en vindt het beter als er minder dan 21 dagen betaalde vakantie per jaar zijn en de ontslagvergoedingen voor werknemers zo laag mogelijk zijn. Enkele onrete voorbeelden van goed bestuur volgens de rapporten: in Doing Business 2010 krijgt Cambodja slehte punten omdat het verplihte soiale zekerheid heeft ingevoerd, in het rapport uit 2009 wordt aangeklaagd dat Fiji de werkweek heeft gelimiteerd tot 48 uren (!) en 6 dagen, Tsjehië krijgt in 2008 een pluim omdat het de ontrole van onstrutiesites heeft geprivatiseerd. 20 De internationale instellingen leggen zo niet alleen het neoliberaal beleid op aan landen die hulp vragen, ze verkopen dat bovendien onder de vorm van goed bestuur waarover geen disussie mogelijk is - het beleid wordt niet voor niets met de term 'Washington Consensus' aangeduid. 3. Institutioneel: Over uitbesteding van het beleid en new onstitutionalism Ook op institutioneel vlak is de demoratie aangetast. Door ten eerste belangrijke delen van het beleid toe te wijzen aan politiek onafhankelijke organen en door ten tweede neoliberale regels te institutionaliseren, is de demoratie beperkt tot de grenzen die het neoliberalisme als aanvaardbaar beshouwt. Deze twee strategieën worden hieronder meer diepgaand geïdentifieerd. Een eerste wijze waarop het neoliberalisme op institutioneel vlak de demoratie aantastte, is door belangrijke delen van het soiaaleonomish beleid aan de demoratishe besluitvorming te onttrekken. Er wordt ons, zoals hierboven beshreven, voorgehouden dat soiaaleonomish beleid

8 De neoliberale aanslag op de demoratie een kwestie van goed bestuur is en niet van politieke keuzes. Aangezien volgens deze denkwijze politii vooral oog hebben voor de volgende verkiezingen en dus kortetermijnbelangen nastreven, kan dat goed bestuur dat de langetermijnbelangen in het ahterhoofd houdt, enkel gewaarborgd worden door het uit te besteden aan niet-politii, aan tehnoraten die politiek onafhankelijk zijn. Het monetair beleid van Europa is een typevoorbeeld van deze denkwijze. De doelstelling van de Europese Centrale Bank (ECB) bestaat bijna exlusief uit het onder ontrole houden van de inflatie. Simpel gesteld, moet je volgens de meeste eonomen vaak een keuze maken: ofwel wil je een beleid voeren dat werkloosheid tegengaat, en dan zal je meer inflatie krijgen; ofwel wil je een beleid voeren dat de inflatie tegengaat, en dan zal je meer werkloosheid reëren. Maro-eonoom Freddy Heylen shrijft hierover, na het afwegen van de nadelen van inflatie tegenover die van werkloosheid: De vraag naar een gefundeerde verantwoording voor de opvallende en blijvende anti-inflatoire ijver in de OESO-landen, en in Europa in het bijzonder zelfs nu de inflatie in de meeste landen beduidend kleiner is dan 5 % blijft dan ook grotendeels onbeantwoord. Er blijven hoogstens een aantal vanuit welvaartsoogpunt minder gefundeerde, en soms zelfs irrationele redenen. 21 Toh wordt ons voorgehouden dat het anti-inflatoir beleid van de ECB het enige goede beleid is. Zo wordt monetair beleid gedepolitiseerd en weggehaald uit het maatshappelijk debat. Aangezien monetair beleid volgens die visie geen kwestie van politieke keuzes is, maar een kwestie van goed bestuur, is de Europese Centrale Bank dan ook als een politiek onafhankelijk orgaan geïnstalleerd. Eonoom en Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz stelt die politieke onafhankelijkheid in een interview met Mo Magazine sterk in vraag 22. Volgens hem zijn de Westerse entrale banken wel onafhankelijk van politieke ontrole, maar laten ze zih sterk beïnvloeden door finaniële pressie- en belangengroepen. In landen als China en Brazilië, die geen politiek onafhankelijke entrale bank hebben, hebben de entrale banken volgens Stiglitz beter werk geleverd. Hij stelt dus dat demoratishe ontrole over de entrale bank eonomish effiiënter is dan de politieke onafhankelijkheid die door het neoliberalisme wordt gepredikt. Maar vooral, zoals Chantal Mouffe shrijft, gaat het bij dit soort kwesties niet om louter tehnishe vraagstukken die door experts moeten worden opgelost, zoals ons door het neoliberalisme wordt voorgehouden, maar om politieke problemen waarbij een keuze gemaakt moet worden tussen botsende alternatieven 23. De tweede manier waarop de demoratie op institutionele wijze wordt uitgehold, is door het verankeren van neoliberale regels in moeilijk te wijzigen internationale regimes (verdragen, grondwetten, internationale organisaties...). Zo zijn ook toekomstige generaties gebonden aan regels die ze moeilijk kunnen omzeilen of veranderen. Stephen Gill noemt dit new onstitutionalism 24.

9 De neoliberale aanslag op de demoratie Zoals Gill shrijft: The aim of new onstitutionalism is to allow dominant eonomi fores to be inreasingly insulated from demorati rule and popular aountability. Naast de hierboven beshreven werking van de Europese Centrale Bank, is ook de manier waarop de Wereldhandelsorganisatie (WTO) funtioneert een duidelijk voorbeeld. De WTO is de enige internationale organisatie ter wereld die over een sterk santiemehanisme beshikt, het zogenaamde dispute settlement body. Dit is een juridish orgaan, waarin onafhankelijke experts zetelen, dat nog vrij veel ruimte heeft om de WTO-regelgeving te interpreteren. Dat heeft onder meer tot gevolg dat dit Dispute Settlement Body kan bepalen wanneer nationale regelgeving tegen de WTO-regels ingaat en wanneer er dus santies genomen mogen worden tegen een land dat die regels demoratish goedkeurt 25. Zo kan een land bijvoorbeeld heel moeilijk eologishe of soiale eisen opleggen aan produten uit andere landen. Je zou kunnen stellen dat de WTO de Europese Unie kan verbieden produten te weigeren die tegen uiterst gevaarlijke arbeidsomstandigheden en met een eologish zeer shadelijk produtieproes worden gemaakt. Nog een sprekend voorbeeld is het Stabiliteits- en Groeipat van de Europese Unie. Dat bepaalt dat je in normale omstandigheden geen begrotingstekort van meer dan 3 % mag hebben (een voorwaarde waar trouwens geen enkele staat door de huidige risis aan voldoet). Maar dat pat houdt geen rekening met de eonomishe toestand. Eonomen spreken over het strutureel en het feitelijk begrotingssaldo. Het strutureel saldo is het saldo waarop de overheid een grote invloed heeft, los van de eonomishe toestand. Het feitelijk begrotingssaldo is het begrotingssaldo zoals het is, en bevat ook de ylishe omponenten van de begroting, omponenten die vooral bepaald worden door de eonomishe toestand en waar de overheid dus minder vat op heeft. Ook al heeft de overheid dus weinig tot geen vat op het feitelijk begrotingssaldo, toh is net dát het saldo waarop het Stabiliteits- en Groeipat zih foust, en dat geen tekort van meer dan 3 % mag vertonen. Stel nu dat je als land een strutureel begrotingssaldo in evenwiht hebt, maar door de eonomishe risis heb je een feitelijk begrotingssaldo van -4 %. Dan zal de EU je vragen om je begroting opnieuw in evenwiht te krijgen. Dat betekent dat je moet besparen, maar door te besparen zal je de eonomishe risis nog versterken. In Keynesiaanse termen voer je dan een proylish beleid, een beleid dat de risis nog versterkt. In risistijden is net antiylish beleid nodig, beleid dat de risis tegengaat, en waardoor je tijdelijk nog grotere begrotingstekorten hebt. De Amerikaanse eonoom en Nobelprijswinnaar Paul Krugman, voor Europa niet eens iemand met eht linkse standpunten, pleit in zijn olumns telkens opnieuw voor zo'n antiylish beleid 26. Dat dit door het Stabiliteits- en Groeipat in de praktijk zeer moeilijk tot onmogelijk gemaakt wordt, toont opnieuw de

10 De neoliberale aanslag op de demoratie institutionalisering, de verankering, van een neoliberale politiek, waardoor het voeren van een alternatief beleid moeilijk wordt. 4. Een aanzet tot verandering Zowel door materiële, idealistishe als institutionele ontwikkelingen heeft dertig jaar neoliberale hegemonie de demoratie zwaar aangetast. Eén van de belangrijkste gevolgen is dat het om vershillende redenen moeilijker wordt om een links beleid te voeren. Ook linkse partijen en bewegingen treft shuld. Over de laim dat er, na de val van het Sovjet-model, geen alternatief is voor de liberale demoratie shrijft Chantal Mouffe: Deze laim werd aanvaard door soiaaldemoratishe partijen die onder het mom van modernisering steeds meer naar rehts zijn opgeshoven en zihzelf als entrum-links hebben geherdefinieerd. Verre van te hebben geprofiteerd van de risis van haar oude ommunistishe tegenspeler, werd de soiaal-demoratie in die val meegezogen. (...) Er was een gerede kans voor een verdieping van het demoratishe projet, omdat de traditionele politieke grenzen nu opengebroken waren en op progressievere wijze opnieuw getrokken hadden kunnen worden. Deze kans werd helaas gemist. 27 Maar niet alleen de soiaaldemoratie is verantwoordelijk, ook groene partijen en het middenveld zijn shuldig, zoals Professor Dries Lesage treffend beshrijft 28. De eonomishe risis die in 2007 is uitgebroken, biedt samen met de eologishe en soiale risis de mogelijkheid om gemaakte fouten reht te zetten. Dat zal niet gemakkelijk worden, maar ook niet onmogelijk. Een eerste noodzaak is in ieder geval dat het opnieuw mogelijk wordt om een links beleid te voeren. Door de belangrijkste fatoren en manieren te identifieren waarmee het neoliberalisme dat bemoeilijkt heeft, hopen we dat dit essay een besheiden bijdrage kan leveren. Het is immers duidelijk dat bovenstaande analyse met de drie analyseniveaus betekent dat het noodzakelijk is om ook op deze drie analyseniveaus te ageren, en dus zowel op materieel, idealistish als institutioneel vlak een sterke tegenmaht op te bouwen. Eindnoten 1 Het bekendste werk dat liberalisme met demoratie assoieert, is uiteraard Fukuyama, F. (1992). The end of history and the last man. New York: Free Press. 2 Gill, S. (1998). New ontitutionalism, demoratisation and global politial eonomy. Global Change, Peae & Seurity, 10 (1), 23-38. Zie ook Hahnel, R. (2009). Why the market subverts demoray. Amerian Behavioral Sientist, 52 (7), 1006-1022. 3 Klein, N. (2007). The shok dotrine. The rise of disaster apitalism. Londen: Penguin Books. 4 Voor een aantal goede voorbeelden van de antidemoratishe impat van het neoliberalisme op vershillende ontwikkelingslanden, zie Doom, R. (ed.) (2008). Conflit en ontwikkeling. Overleven in de grensgebieden van de globalisering. Gent: Aademia Press.

11 De neoliberale aanslag op de demoratie 5 We houden hier de driedeling materieel idealistish institutioneel aan voor analytishe doeleinden. In de praktijk is er een dialetishe relatie tussen deze drie, dat wil zeggen dat ze elkaar onderling beïnvloeden. 6 Wöltgens, T. (1996). Neo-liberaal geloof maakt van demoratie shijnvertoning. Geraadpleegd op 26 februari 2010 op http://www.volkskrant.nl/arhief_gratis/artile669277.ee/neoliberaal_geloof_maakt_van_demoratie_shijnvertoning. 7 Karman, J. (2009). Liberalisering taximarkt is mislukt. Geraadpleegd op 1 maart 2010 op http://www.parool.nl/parool/nl/124/verkeer/artile/detail/237460/2009/04/16/liberaliseringtaximarkt-is-mislukt.dhtml. 8 Zie bijvoorbeeld http://www.guardian.o.uk/uk/1999/ot/26/ladbrokegrove.transport1 over de Britse spoorwegen, http://www.publifinane.o.uk/news/2009/05/publi-opposes-partprivatisation-of-royal-mail over de Britse post, http://www.globesan.om/news_arhives/bb2009_berlin_wall/bakgrounder.html voor resultaten van een wereldwijde BBC-poll waaruit blijkt dat 57 % van de Fransen en 53 % van de Italianen vindt dat de overheid meer bezittingen moet hebben in de eonomishe setor. 9 Judt, T. (2010). What is living and what is dead in soial demoray? The New York Review of Books, 56 (20), s.p. Het artikel kan ook gelezen worden op http://www.nybooks.om/artiles/23519. 10 Judt, T. (2010). Op. Cit. 11 Zie bijvoorbeeld Went, R. (1996). Grenzen aan de globalisering? Amsterdam: Het Spinhuis; Naessens, B. & Jones, P.T. (2000). De ditatuur van de broeikasgangsters. Geraadpleegd op 18 februari 2010 op http://www.uitpers.be/artikel_view.php?id=108; Goeman, E. (2009). Barroso, Sarkozy, Brown, Merkel ten strijde voor een mondiale Tobintaks? Geraadpleegd op 18 februari 2010 op http://vl.atta.be/artile1458.html. 12 Gill, S. & Law, D. (1989). Global hegemony and the strutural power of apital. International Studies Quarterly, 33 (4), 475-499; Goodman, J.B. & Pauly, L.W. (1993). The obsolesene of apital ontrols? Eonomi management in an age of global markets. World Politis, 46 (1), 50-82; Jayadev, A. (2007). Capital aount openness and the labour share of inome. Cambridge Journal of Eonomis, 31 (3), 423-443. 13 Lesage, D. (2006). De maatshappelijke inzet van fisale rehtvaardigheid. Uitdagingen van het Belgishe tot het mondiale niveau. Oikos, 39, 33-45; Vandaele, J. (2007). De stille dood van het neoliberalisme. Antwerpen: Houtekiet. 14 Gill, S. & Law, D. (1989). Op. it. 15 Wöltgens, T. (1996). Op. it. 16 Zie ook een artikel in De Morgen, te lezen op http://www.wvssws.be/index.php?option=om_ontent&view=artile&id=684:loonkostenverlaging-is-nooitpijnloos&atid=42:nieuws2&itemid=88. 17 Mouffe, C. (2008). Over het politieke. Kampen: Uitgeverij Klement. 18 Lesage, D. (2006). De maatshappelijke inzet van fisale rehtvaardigheid. Uitdagingen van het Belgishe tot het mondiale niveau. Oikos, 39, 33-45. 19 Vandaele, J. (2009). Goede ijfers voor slehte besherming. Geraadpleegd op 25 februari 2010 op http://www.mo.be/index.php?id=348&tx_uwnews_pi2%5bart_id%5d=26531&hash=81b96ffa5. 20 De Doing Business rapporten zijn gratis te downloaden op http://www.doingbusiness.org/downloads. 21 Heylen, F. (2009). Maro-eonomie. Antwerpen Apeldoorn: Garant. 22 Goris, G. (2009). Joseph Stiglitz: Reddingsplannen bevoordelen Westerse bedrijven. Mo* Magazine, 28 oktober 2009. Het interview is na te lezen op http://www.mo.be/index.php?id=348&tx_uwnews_pi2%5bart_id%5d=26521&hash=7a8a56453. 23 Mouffe, C. (2008). Op. it. 24 Gill, S. (1998). Op. it.

12 De neoliberale aanslag op de demoratie 25 Nadkarni, A. (1999). World trade liberalisation. National autonomy and global regulation. In J. Mihie & J.G. Smith (eds.), Global instability. The politial eonomy of world eonomi governane (pp. 140-157). New York: Routledge. 26 Bijvoorbeeld Krugman, P. (2010). Niet stoppen met defiit spending. De Morgen, 3 oktober 2009. Of Krugman, P. (2009). Blijf u vooral zorgen maken over de eonomie. De Morgen, 17 juni 2009. 27 Mouffe, C. (2008). Op. it. 28 Lesage, D. (2009). De risis van links en het belang van ideologishe weerbaarheid. Samenleving en Politiek, 16 (9), 6-15. Over de auteur(s) Saha Dierkx (1986) studeerde journalistiek aan de Erasmushogeshool Brussel en behaalde vervolgens een Master in de Politieke Wetenshappen (afstudeerrihting Internationale Politiek) en een Master in de Algemene Eonomie aan de Universiteit Gent. Momenteel werkt hij als dotoraatsbursaal (BOF) aan de Gentse vakgroep Politieke Wetenshappen (onderzoeksgroep Ghent Institute of International Studies). De auteur shrijft zijn bijdragen in eigen naam. e-mail: saha.dierkx@poliargus.be Over Poliargus Poliargus is een onafhankelijk forum binnen de demoratish soialistishe en eologishe beweging. Het forum komt op voor vrijheid, demoratie en solidariteit. Het vrijheidsstreven betekent de maximalisatie van levenskansen door het wegwerken van struturele ongelijkheden. Struturele ongelijkheden zijn relatief: soiale groepen hebben minder kansen omdat andere groepen er meer hebben. Struturele bronnen van ongelijkheid zijn in de hedendaagse maatshappij ondermeer soiale klasse, etniiteit, queer, en gender. Ehte vrijheid is pas mogelijk bij een vergaande politieke en eonomishe demoratisering. Mahtsbronnen moeten gedemoratiseerd worden. Het onttrekken van speifieke levensdomeinen aan de liberale marktwerking (deommodifiatie) is hiervoor een noodzakelijk middel. Demoratisering wordt ehter gedragen door solidariteit. Die solidariteit moet zowel met doelrationele (solidariteit werkt beter) als waarderationele (solidariteit is een belangrijke waarde op zih) argumenten verdedigd worden. Om bovenstaande redenen shrijft dit forum zih in de demoratish soialistishe en eologishe beweging in. Vanuit dit ideologishe kader streeft dit forum twee onrete doelstellingen na. Enerzijds willen we een onstrutieve bijdrage leveren aan het maatshappelijke debat door in te spelen op atuele thema s. Anderzijds willen we de ideologishe onderbouw van de brede linkse beweging verstevigen. Op deze manier wil dit forum de publieke opinie naar links doen opshuiven. Stevig buiten de ideologish hegemonishe lijntjes kleuren is de uitdaging. Meer info: www.poliargus.be Eerder vershenen in deze reeks Paper 2010/03 Paper 2010/02 Paper 2010/01 Het streven naar het begrotingsevenwiht: een dogma? (Olivier Pintelon) De disursieve kraht van het begrip allohtoon (Pieter-Paul Verhaeghe) De netwerkpartij als kraakpand (Pieter-Paul Verhaeghe)