Prof. Dr. Han Leune Steenbergen als militair bolwerk lezing 15 mei 2019 1
Opzet van de lezing De vesting Het fort Henricus Het garnizoen De waterlinie van Bergen op Zoom naar Steenbergen 2
Beperkingen Slechts enkele grepen uit de geschiedenis, speciaal ten behoeve van de stadsgidsen Nadruk op 17 de en 18 de eeuw Zie ook de aangekondigde lezingen van Hans Slokkers, Frans van Eekelen en Robert Catsburg 3
Deel 1 Steenbergen als vestingstad 4
Waarom was Steenbergen een vestingstad? Verdedigen van het eigen grondgebied en van de belangen van de inwoners. Verdedigen van de belangen van het huis van Nassau. Bijdragen aan de verdediging van de (nieuwe) zuidgrens van de Noordelijke Nederlanden. Bijdragen aan de defensie van de gewesten Holland en Zeeland. Onderdeel van de defensie van (Noord)Brabant en van West-Brabant in het bijzonder. Ondersteunen van de defensie van Bergen op Zoom. Essentieel bestanddeel van de waterlinie tussen Steenbergen en Bergen op Zoom (oudste deel van de Zuiderwaterlinie). 5
ca. 1375 6
1565 (Gastelse kaart) 7
17-10-1590 Belegering door prins Maurits 8
Muurresten Nieuw-Eeckelenberg 2017 9
1628 10
1639 (Van Lobbrecht) (kopie door A.W. Broek) 11
1746 (Hattinga) 12
ca. 1785 13
1824 (kort voor de afbraak) 14
Verdere ontwikkelingen o.m. 1827: Publieke verkoop van vestingwerken (wallen, lunetten, ravelijnen, stadspoorten, bruggen, fort Henricus etc.) 1871: sloop bolwerk Nassau wegens bouw suikerfabriek 1951-1952: planering van de oorspronkelijke zuidwal (de zuidelijke gracht was reeds kort na 1827 aanzienlijk versmald en deels gedempt). 15
Deel 2 Het fort Henricus 16
Fort Henricus te Steenbergen Gebouwd in 1626-1627. Genoemd naar graaf Hendrik III van Nassau (1483-1538). Onderdeel van de vesting Steenbergen onder leiding van één commandeur. Benaming Leurfort is raadselachtig. 17
Achtergronden bouw fort Henricus April 1621: einde Twaalfjarig Bestand Juli 1622: Steenbergen weer even Spaans (tot oktober); Spinola in de stad October 1622: Spaanse belegering van Bergen op Zoom mislukt ( Merck toch hoe sterck ) Juni 1625: Breda (tot oktober 1637) weer Spaans (Den Bosch nog steeds, tot 1629) 1622-1626: Zandvliet wordt sterk Spaans bolwerk (uitvalsbasis richting West-Brabant en Zeeland) 18
Frederik Hendrik als bouwheer van fort Henricus Hij combineerde vier rollen: kapitein-generaal van het Staatse leger stadhouder van de Republiek Ambachtsheer (baron) van (onder meer) Steenbergen bewaker van de belangen van het huis van Oranje-Nassau (eigenaar van de Domeingoederen en -rechten) 19
Frederik Hendrik (1584-1647) 20
Besluitvorming bouw fort Henricus Nov. 1593: niet gerealiseerd plan prins Maurits Juli 1622: Begin met bescheiden Spaanse redoute (niet gerealiseerd) Juli 1625: besluit Staten-Generaal om fort te bouwen, maar nog geen begin April 1626: Definitief besluit Raad van State en de prins van Oranje 21
Financiering fort Henricus Ruim fl. 105.000 = ca. 1,4 miljoen euro Uit de oorlogskas van de Republiek (art. 4 Unie van Utrecht, 1579) Financiers vooral Holland en Zeeland Geld deels onttrokken aan de IJssellinie Gelijktijdig ook veel geld nodig voor de fortificatie van de stad en voor de aanleg van de linie Bergen op Zoom-Steenbergen Tijdens de bouw vaak geldgebrek Vermoedelijk werd de zilvervloot van Piet Hein (1628) aangesproken in de eindfase van de bouw 22
Architecten fort Henricus David van Orliens (ca. 1570-1652) Jacob Vleugels (1587-1654) 23
Locatie van het fort Bij de toegang tot de haven vanuit de Vliet Locatie was ooit het scheepshoofd van Steenbergen Drie bolwerken verrezen buitendijks in de gorzingen van de Vliet noordelijk van de Graaf Hendrikpolder; twee bolwerken binnen deze polder Door de ligging aan alle kanten goed verdedigbaar 24
Locatie van het fort in 1565 25
Grondverzet 12 gemeten poldergrond 47 gemeten uit de belendende gorzingen oppervlakte van het fort ca. 11,5 hectaren (115.000 vierkante meter) 26
Fort met vijf bolwerken Nassau Hendricus Fredericus Orange Thienen 27
Fort Henricus ca. 1639 Quirijn van Lobbrecht 28
Verdere fortkenmerken Kanonnen op de borstweringen Doornhaag op de steile grachtzijde van de binnenwal Brede en diepe fortgracht Bomen (iepen, wilgen) op de binnenwal Soms palissaden op de buitenwal Sluisje aan de zuidoostzijde voor verversing van het grachtwater 29
Hoornwerk Aan de oostzijde van het havenkanaal werd (tussen 1628-1630) tegenover het fort een hoornwerk aangelegd met een retranchement tussen dit werk en de stad Steenbergen. Retranchement: aarden wal met drie kleine bastions (redans) Hoornwerk: een buitenwerk bestaande uit een courtine (wal of muur) tussen twee halve bastions 30
Hoornwerk (2) 31
Hoornwerk (3) Op het hoornwerk woonden commiezen en roeiers van de Admiraliteit van Rotterdam, werkzaam op het wachtschip bij de ingang van het havenkanaal. Het fort Henricus fungeerde als thuisbasis. Hoornwerk gesloopt 1785. 32
Fort, hoornwerk en retranchement ca. 1640 (met foute windroos) 33
Oorlogsschip bij het fort 34
Situatie ca. 1661 35
Bebouwing in 1629 (1) Brug aan noordwestzijde Stenen toegangspoort Wachtverblijf bij de poort Kruittoren (pulvermagazijn) Magazijn Kerkgebouw Turfschuur 36
Bebouwing in 1629 (2) Enkele wachthuisjes op de hoofdwal Barakken voor drie compagnieën Woning voor de commanderend kapitein Woning voor de sergeant-majoor Woning voor een officier (luitenant of vaandrig) Woningen voor bakker, herbergier, zoetelaar Enkele secreten op de wal 37
Enige mutaties in bebouwing (1) 1662 Afbraak 54 hutten en bouw van 48 nieuwe in twee blokken van 24; in iedere hut twee bedsteden; totaal voor ca. 200 soldaten 1680 Afbraak kerktorentje 1767 Sloop van een blok barakken 1768 Bouw stenen loods (fl. 3300) 1771 Sloop majoorswoning, magazijn en kerk 38
Enige mutaties in bebouwing (2) 1776 Nog aanwezig: blok barakken, stenen arsenaal en een kruitmagazijn (idem in 1805) 1785 Sloop van de poort en van het hoornwerk, vervanging brug door aarden dam met valbrug en verkoop van wachthuisjes 39
Schetskaart fort Henricus door Ton Bos 40
Huisvestingscapaciteit van het fort periode maximaal 1629-1662 ca. 450 1663-1767 ca. 200 1768-1805 ca. 100 41
Het garnizoen van het fort (1) 1629-1648 enkele honderden (overloop uit de stad) 1651 65 1661-1665 50 1666-1669 onbezet 1670 6 1672-1674 70 1674-1681 onbezet of slechts enkelen 1682-1683 50 1683 najaar 10 1689 vermoedelijk overloop stad (daar 600 man) 1690-1701 onbezet 42
Het garnizoen van het fort (2) 1702 vermoedelijk overloop stad (daar 515 man) 1703 idem (daar 425 man) 1739 4 1746 17 1747 226 (in stad ca. 2000 man!) 1749 e.v. onbezet of slechts enkelen, gedetacheerd uit de stad of uit BoZ 1766 6 1793 4 43
Enkele aspecten van het fortleven Variërend van enerverend tot zeer saai Contrast tussen voor en na 1648 Primitieve woonomstandigheden (onverwarmde barakken), zeker voor gezinnen Gebrek aan goed drinkwater Monopolie van de gereformeerde religie 44
Het fort in 1735 Cornelis van Bommel 45
Fort in 1735 (2) 46
Het fort in 1805 47
Reconstructie fort Henricus in 2017-2018 Herstel van de binnenwal met de vijf bolwerken Herstel van de gracht (deels) Herstel van het binnenterrein ( terre ) Bouw van een toegangsbrug voor voetgangers Bouw van een uitkijktoren 48
Geen reconstructie van: De buitenomwalling Het hoornwerk De bebouwing 49
Luchtfoto fort Henricus 2018 (Niek Perdaems) 50
Mijn boek over het fort J.M.G. Leune Het fort Henricus te Steenbergen GigaBoek, Broek op Langedijk, 2017 https://www.hanleune.nl/steenbergen/209- het-fort-henricus-te-steenbergen 51
Deel 3 Het garnizoen 52
Enkele kenmerken van het garnizoen Omvang sterk variërend van enkele tientallen tot ca. 2000 man. Onrust maar ook economisch gewin voor de bevolking. Infanteristen en cavaleristen. Soldaten waren huurlingen uit allerlei windstreken. Huisvesting in hutten en middels inkwartiering. Alleen op het fort waren barakken. Strenge militaire tucht. Vermenging met burgerbevolking door soldatenhuwelijken. 53
Gereformeerde huwelijken van militairen in Steenbergen Periode Aantal 1655-1699 1608 1700-1744 1648 1745-1794 202 totaal 3458 54
Sterkte op 1 november 1747 Rang Stad Fort Totaal Hoofdofficieren 8 1 9 Kapiteins 42 3 45 Andere 89 6 95 officieren Sergeanten 134 16 150 Soldaten 1652 200 1852 Totaal 1925 226 2151 55
Enkele grepen uit de krijgsgeschiedenis tot 1795: 1572: beleg door geuzen 1577: bezetting door Staatse troepen 1582: weer Spaans 1583: Slag bij Steenbergen (17-6) 1590: Verovering door Maurits (17-10) 1622: Weer kortstondig Spaans 1631: Slag op het Slaak 56
Vervolg krijgsgeschiedenis tot 1795 1648: Einde Tachtigjarige Oorlog 1666: Bedreiging door troepen uit Münster 1672: Bedreiging door Fransen 1747: Idem, maar anders dan Bergen op Zoom niet bezet, wel veel schade 1795: Bezet door Fransen; komst Bataafse Republiek 57
Deel 4 De waterlinie tussen Steenbergen en Bergen op Zoom 58
De linie Bergen op Zoom-Steenbergen, 1629 Frans van Schooten 59
Samen met linie Eendracht, 1629 60
Tussen Steenbergen en Bergen op Zoom 1655-1682 (door Laurens Boudins) 61
Zuiderwaterlinie, zoals bedoeld 62
De waterlinie in werking 1628-1649 hervatting van de Tachtigjarige Oorlog 1673-1678 dreigende inval van de Fransen 1701-1712 Spaanse Successieoorlog 1747-1748 Oostenrijkse Successieoorlog 1784-1785 dreiging uit Oostenrijk 1794-1795 Fransen op komst 1830-1832 Belgische Opstand 63
Enkele aanvallen op de linie Augustus 1632 (Spaans) Juli 1636 (Spaans) Augustus 1712 (Frans) Juli 1747 (Frans) Begin 1795 (Frans) 64
Spaanse aanval 1636 65
Inundaties in 1747 66
Effectiviteit van de waterlinie (lastig te meten) 1628-1649 ja, maar vooral dankzij Slag op het Slaak 1631 1671-1678 ja 1702-1713 ja, behalve incident in 1712 op eiland Tholen 1743-1748 ja (Steenbergen) en nee (Bergen op Zoom) 1784-1785 n.v.t. (linie niet belaagd) 1794-1795 nee 1830-1832 n.v.t. (linie niet belaagd) 67
Belangrijke auteurs over de vesting Steenbergen in vroeger tijd Albert Delahaye Willem van Ham 68
Website van Han Leune www.hanleune.nl/steenbergen 69