Algemene gegevens PPS-nummer KV 1310-066 Titel Teelt de grond uit 2 Roadmap/Koepel Uitvoerende kennisinstelling(en) Wageningen University & Research, Proeftuin Zwaagdijk Projectleider (onderzoek) Ir. J.J. de Haan, Wageningen UR Penvoerder (namens private U. Stoll, vollegrondsgroente.net partijen) Contactpersoon overheid J. van Vliet Startdatum 01-01-2014 Einddatum 31-12-2017 Korte omschrijving inhoud (max. 4 regels) Het programma Teelt de Grond uit ontwikkelt rendabele teeltsystemen voor de vollegrondstuinbouw die voldoen aan de Europese regelgeving voor de waterkwaliteit. Uitgangspunt is dat de systemen naast een sterke emissiebeperking ook voordelen voor ondernemers opleveren en gewaardeerd worden door de maatschappij. Highlights: geef een korte beschrijving van de belangrijkste resultaten (deze beschrijving wordt als publieke samenvatting op de websites van de TKI s/topsectoren geplaatst) Per gewasgroep worden de highlights gegeven Prei: In samenwerking met Meteor Systems is in 2016 de folietunnel aangepast om windschade te voorkomen. Zo heeft de tunnel aan de kopse kanten een voorportaal gekregen en is het roldek opgesplitst in twee delen. Het grote voordeel is dat het makkelijker op te rollen is en tevens het mogelijk blijft om makkelijk vanuit de zijkant bij de drijvers te komen. Op water gezaaide prei blijkt succesvol te zijn, waarbij het opvallend is dat de opkweek periode ca 8 weken is t.o.v. ca. 12 weken in de grond. De afzet van prei bij Agrimarkt (verpakt per 3 stuks) laat een stabiele ontwikkeling zien. Licht is een belangrijke factor voor de groei van prei in combinatie met temperatuur. Met een tunnel lijkt uit de proeven in Vredepeel naar voren te komen dat na ½ mei de tunnel open moet en na ½ november dicht in combinatie met gedoseerde ventilatie. Dit omdat de gesloten tunnel in de zomerperiode een lagere opbrengst liet zien dan de vijver zonder tunnel. Ventilatie kan voorkomen dat roest in de prei komt. De teelt van prei op water behoeft nog steeds nagenoeg geen inzet van gewasbeschermingsmiddelen Individuele metingen van de variatie in oogstgewicht zijn in alle behandelingen vrij groot. Er blijkt geen geschikte subsidie mogelijkheid te zijn voor het aanleggen van een teeltsysteem in Limburg. Hierdoor heeft Vollenberg besloten om zich terug te trekken uit het project. Op dit moment zoeken we naar andere partners om de opengevallen plek in te vullen. Bedekte teelt van bladgewassen (sla) op water: De vele teeltrondes in de tunnelkas hebben veel inzicht gegeven in teeltsturing door watertemperatuur, inoculatie met nuttige micro-organismen en aanenten met water uit andere teeltsystemen. In het algemeen is het nuttig om 1) water te verwarmen zolang het maar in verhouding staat met de hoeveelheid licht dat gegeven wordt, 2) water te inoculeren of aanenten met nuttige micro-organismen dan wel van teeltsystemen waar een ziekteremmend of teeltbevorderend microbioom is. Voor de bedekte teelt van bladgewassen op water wordt gezocht naar economische optimalisatie. Het onderzoek testte in 2016 een foliekas die zowel in zomer als winter tot hoge kwaliteit sla zou kunnen leiden. De techniek bleek echter niet te leiden tot het gewenste resultaat. Een nieuwe strategie is daarom gekozen: jaarrond zeer intensief telen. Vanaf september wordt er onder hoge lichtintensiteit in een kas geteeld. Het doel blijft een strategie te ontwikkelen voor jaarrond kwaliteitsproducten tegen acceptabele kostprijs. 1
Bladgewassen en kruiden proeftuin Zwaagdijk: Effect zuurstofconcentratie in de voedingsoplossing Het realiseren van zuurstofgehaltes hoger dan 100% door de Oxinator bleek geen meerwaarde te hebben t.o.v. vd referentie voor wat betreft het oogstgewicht noch de teeltduur. Het dagelijks slechts 1 uur circuleren en beluchten leidde in vergelijking met continu circuleren zonder beluchting tot een duidelijke verbetering van de groei, ontwikkeling en daarmee productie. Nieuwe circulatie- en beluchtingstechniek Een voor de teelt op water nieuwe circulatie- en beluchtingstechniek, de airlift (veelal toegepast in de viskweek) is getest en lijkt een goed alternatief te zijn voor de circulatiepomp met venturi. De met de airlift gerealiseerde zuurstofconcentraties evenaren die van de circulatiepomp met venturi en liggen veelal zelfs wat hoger. De techniek verbruikt minder energie en is op grote schaal toe te passen. De airlifttechniek wordt intussen met succes - ook op grote schaal bij praktijkbedrijf De Kruidenaer toegepast. Risico van de schimmelziekte Fusarium oxysporum f.sp. lactucae ras 4 Het is tot nu toe nog niet gelukt in de teelt van sla op water een aantasting van Fusarium oxysporum f.s.p. lactucae ras 4 op te roepen. De teelt van sla op water blijft wat betreft deze ziekte in beeld als mogelijk alternatief voor de grondteelt. De ziekte leidt in de grondteelt tot enorm veel uitval en als gevolg daarvan tot het overschakelen van telers naar alternatieve teelten. Invloed van de temperatuur van de voedingsoplossing Een verhoging van de watertemperatuur naar 29 C leidde in twee proeven tot een reductie van het oogstgewicht van ongeveer 25% bij sla. De temperatuurverhoging had geen significante effecten op de lengte en het gewicht van de wortelpruik van de sla. Bij watertemperaturen rond de 30 C toont het gewas een stressreactie in de vorm van onvoldoende celspanning (verwelking) op dagen met veel instraling en een hoge temperatuur boven de drijvers. Dit verschijnsel is eerder in een proef in Teelt de Grond Uit waargenomen en lijkt te worden bevorderd door lage zuurstofgehaltes in de voedingsoplossing. Er zijn geen significante effecten waargenomen van koelen van de voedingsoplossing in een slateelt in een onverwarmde tunnel onder zomerse omstandigheden. Opkweekmedia Er zijn 2 nieuwe opkweekmedia onderzocht (gewas sla) en daarbij vergeleken met de substraten (perskluit, paperpot, verlijmde kokos) die op basis van goede resultaten in eerdere proeven worden beschouwd als referenties. Bij beide substraten was het percentage uitval significant lager dan bij de referentieproducten paperpot en verlijmde kokos. Bij één van de nieuwe producten (Obturo, samengesteld uit kokos, veen, perliet en een bindmiddel) werden bovendien zwaardere kroppen geoogst dan van de referentieproducten perskluit en verlijmde kokos. Daarnaast waren de kroppen ook uniformer dan de kroppen geoogst van paperpots en verlijmde kokospluggen. De tweede nieuwkomer produceerde een uniform gewas maar het gemiddelde kropgewicht was lager dan bij de overige opkweekmedia m.u.v. de verlijmde kokosplug. Dit product op basis van jute is echter nog in ontwikkeling. Begeleiding praktijkbedrijven De ervaringen en ontwikkelingen in de praktijk gaan gemiddeld genomen goed maar lopen desalniettemin nogal uiteen. De jaarlijkse terugkerende teeltproblemen in de periode mei-september (teelt van sla) bij één van de consortiumleden zijn nog niet opgelost. Het systeem is nu ontmanteld om de kas voor andere doeleinden te kunnen gebruiken. Het bedrijf heeft echter te kennen gegeven de teelt van water op ene later tijdstip weer op te willen pakken. Opvallend is dat de teeltproblemen op het bedrijf alleen in sla speelden, de overige gewassen ontwikkelen zich wel goed. Een ander bedrijf heeft de oppervlakte drijvende teelt dit jaar uitgebreid. Na voltooien van de nieuwbouw en herstructurering zal de productie op basis van de drijvende teelt bestaan uit ca. 1,4 ha basilicum, bijna 1 ha. munt en bijna 1 ha. sla. Naar verwachting zal het aantal bedrijven met een drijvende teelt toenemen. Vrijwel zeker komt er een bedrijf met 1 ha. drijvende teelt van sla onder glas en 1 bedrijf met 1 ha. kruidenteelt in tunnels. Zomerbloemen: De teelt van Callistephus op water blijft moeizaam verlopen en net als vorig jaar werd op het praktijkbedrijf Bloemkwekerij van der Wekken geen verkoopbaar product geoogst. De ontwikkeling verliep wel duidelijk beter dan vorig jaar en het bedrijf heeft nu met eigen ogen kunnen zien dat stroming en beluchting een positief effect heeft. Toch viel het gewas uiteindelijk massaal uit. Net als vorig jaar werd de schimmel Phytophthora cryptogea in de aangetaste planten aangetoond. Een goede opkweek blijkt essentieel te zijn. Proeftuin Zwaagdijk heeft in 2016 drie proeven uitgevoerd ter ondersteuning van de praktijktoepassing bij Van der Wekken. Alle proeven moesten door grootschalige uitval voortijdig beëindigd worden door schimmelaantastingen. De gewasontwikkeling in de cultivarproef bij WUR Glastuinbouw Bleiswijk was veelbelovend. In een zogenaamde cabriokas (een tunnelkas, waarvan het dak bij goed weer open was) zijn in de zomer van 2016 drie teelten Callistephus in drijvers op water uitgevoerd steeds zonder het water te verversen. Er zijn in elke teelt meerdere cultivars gezet. In de eerste planting was er veel uitval in één van de twee bassins. De oorzaak was waarschijnlijk zuurstofgebrek. Na het plaatsen van luchtpompen 2
trad geen noemenswaardige uitval meer op. Het bleek dat een heel seizoen telen op hetzelfde water mogelijk was, terwijl meerdere teelten achter elkaar in grond met dit product onmogelijk zijn. Onder zware omstandigheden (de eerste teelt met zuurstofgebrek) leken er cultivarverschillen in prestatie. De kwaliteit werd door Bloemkwekerij van der Wekken goed genoemd. Een inkoper van AH beoordeelde de (blad)kwaliteit als zeer goed (zie foto) en ziet een goede markt voor dit product. Foto in de proeven in de cabriokas ontwikkelde de Callistephus een goede bladkwaliteit Lelie: Op Proeftuin Zaagdijk is in 2016 de opbrengst op kokosmengsubstraat vergeleken met die op potgrond. Ook is nogmaals het effect van het eerste jaar in de kas en het tweede jaar buiten onderzocht. Evenals vorig jaar was het resultaat van 1 jaar kasteelt, gevolgd door 1 jaar buiten het best. Zowel het aantal geoogste bollen en het geoogst gewicht was van deze behandeling het hoogst. Bovendien waren de bollen grover gegroeid. Ook dit jaar bleek dat op basis van het aantal blaadjes in het 1e jaar geen goede voorspelling kan worden gedaan over het uiteindelijk resultaat. Er blijken in het 1e jaar veel slapende bolletjes aanwezig te zijn die in het 2e jaar alsnog uitlopen. Verder was de oogst van het mengsubstraat en kokos beter dan de standaard potgrond. In tegenstelling tot vorig jaar kon de invloed van het antiworteldoek dit jaar niet aangetoond worden. Bij PPO in Lisse is het effect van fertigatie onderzocht. De kisten met schubben met kokossubstraat kregen drie fertigatiebeurten van 1 minuut per dag, met Kristallon Oranje met een EC van 1,5. De controle kreeg met de hand kunstmest volgens standaardschema en water naar behoefte. Fertigatie zorgde voor een veel betere groei ten opzichte van de controle en leverde in de teeltperiode van twee jaar goed bruikbare schubbollen op. Naast de fertigatie waren in de proef behandelingen opgenomen, waarin de schubben vóór het planten zijn gedompeld in suiker of hormonen. Deze behandelingen hebben echter geen positieve effecten op de opbrengst opgeleverd. Een ruwe bedrijfseconomische vergelijking toont aan dat het systeem voor de productie van ziektevrij uitgangsmateriaal uit kan, maar voor grootschalige bolproductie te hoge kosten met zich meebrengt. Appel: Het hoge kwaliteitsproductie-niveau van 2015 kon in 2016 worden gehandhaafd, zodat de verwachting is dat dit niveau een aantal jaren gehandhaafd kan blijven. Er is een nieuwe pilot gestart op praktijkschaal (1ha; bij de andere pilots ging het om 400 m2) met een nieuwe gewas, namelijk peer; het motief voor de teler is het oplossen van een onoverkomelijk bodemprobleem, namelijk honingzwam. Een andere pilot is wegens bedrijfsbeëindiging gestopt. Uit het onderzoek van 2016 met appel bleek een relatief geringe reactie van de vruchtgroei op de gecontroleerde waterstress; uit de literatuur blijkt dat de vruchtgroei-reactie bij peer relatief groot zal zijn. Firma Den Ouden Groep heeft op indicaties van WPR een gestandaardiseerd substraat op basis van minerale grond ontwikkeld voor sleuventeelt met appel of peer; dit substraat is in de nieuwe pilot met peer gebruikt. Als spin-off van dit project kan genoemd worden dat voor de gangbare teelt een wireless en automatisch uitleesbaar bodemvochtmeetsysteem ontwikkeld gaat worden door partner Bodata. Blauwe bes: De resultaten van 2016 zijn nog niet beschikbaar. Deze worden op een rij gezet en besproken met de gewasgroep. Boomteelt: In 2016 is het telen van het sortiment van het Dutch U systeem verder uitgebreid. In totaal zijn er nu ervaringen met 250 verschillende planten (geslachten, soorten, cultivars) in het systeem opgedaan. In 2016 is op verzoek van de deelnemende bedrijven onderzoek uitgevoerd naar het effect van twee verschillende toevoegingen aan het substraat op de groei van gewassen. De toevoegingen gaven geen groeiwinst in vergelijking met de controle situatie. Op een praktijkbedrijf is een verkenning uitgevoerd naar het effect van op de temperatuur in het gewas met/zonder hagelnet. De analyse van de 3
gegevens is nog niet afgerond. In opdracht van een meststoffenproducent is het effect van twee verschillende soorten gecontroleerd vrijkomende meststoffen op de groei van twee gewassen vergeleken. Tussen de twee meststoffen werd geen verschil gevonden. Programmaleiding en koepelactiviteiten: Vanuit de programmaleiding zijn enkele algemene presentaties en artikelen verschenen. Daarnaast is op 30 november tijdens de Tuinbouwrelatiedagen in Venray het symposium Innovatiedilemma: supermarkt versus teler of supermarkt én teler georganiseerd met de PPS GROEN. Het symposium ging over hoe je als teler kan innoveren samen met de keten. Aantal opgeleverde producten in 2016 (geef in een bijlage de titels en/of omschrijving van de producten of een link naar de producten op openbare websites) Wetenschappelijke artikelen Rapporten Artikelen in vakbladen Inleidingen/ workshops/ invited lectures 1 3 14 25 4
Bijlage: Titels van de producten of een link naar de producten op een openbare website Prei: Inleiding Teelt de grond uit prei voor top 15% preitelers wereldwijd van Nunhems op 22 september 2016. Artikelen in vakbladen GF actueel. Twee teeltrondes prei kunnen zeker en drie rondes als het meezit. 17 maart 2016. GF actueel. Uitbreiding prei op water kan, mits.. 21 juli 2016. Groente en Fruit. Prei op water lijkt serieus afzet alternatief. 25 februari 2016. Groente en Fruit. Het doel is toch jaarrond prei op water. 27 mei 2016. Bedekte teelt van bladgewassen (sla) op water: Wetenschappelijk artikel (ingediend): Comparison of Lactuca sativa growth performance in rainwater and RAS-water-based hydroponic nutrient solutions. Simon Goddek and Tycho Vermeulen. Artikelen in vakbladen Onder Glas onderzoek. Juni 2016. Janse, J., T. Vermeulen en P. van Weel, 2016. Jaarrondteelt op water van slatypen in een cabrio tunnelkas met led-verlichting. Posterpresentatie op plantgezondheidsevent Bleiswijk, 10 maart 2016. Janse, J., T. Vermeulen en B. van Haaster, 2016. Sla de grond uit: onderzoek Wageningen UR Glastuinbouw in Bleiswijk. Duurzame jaarrondteelt van sla in kassen. Bleiswijk, presentatie voor BCO op 31 maart 2016. Janse, J., T. Vermeulen en F. van Leeuwen, 2016. Snelle slateelt in de winter. Presentatie Team Teelt en Gewasfysiologie, Bleiswijk, 28 april 2016. Snelle groei sla in winter met groeilicht. Onder Glas juni/juli. Pag 35. Janse, J., T. Vermeulen en N. Dubernard, 2016. Onderzoek sla op water WUR Glastuinbouw. Enkele resultaten 1e halfjaar 2016. Presentatie voor begeleidingsgroep Teelt de Grond uit in IJsselmuiden op 1 juli 2016. Janse, J., T. Vermeulen en N. Dubernard, 2016. Onderzoek sla op water WUR Glastuinbouw. Enkele recente resultaten onderzoek in cabriokas. Schipluiden, presentatie voor BCO 24 augustus 2016. Janse, J. en T. Vermeulen, 2016. Onderzoek sla op water in cabriokas Wageningen University & Research. Enkele resultaten 2e halfjaar 2016. Bleiswijk, presentatie voor BCO 25 november 2016. Plantgezondheidsevent, Bleiswijk, 10 maart. (Aantal bezoekers die in 2016 bij het systeem zijn rondgeleid: 1964). Bladgewassen en kruiden Proeftuin Zwaagdijk: Artikelen Artikel in vakblad Onder Glas nr. 8, augustus 2016, pagina 13-15: Bladgewassen geschikt voor waterteelt, bij bloemen meer kennisopbouw nodig. Augustus 2016. Artikel in vakblad Groenten & Fruit nr. 19: Bladgewassen in de grond is hier te veel risico. 16 september 2016. Foto-item in vakblad Nieuwe Oogst, jaargang 12, nummer 39: Veel interesse proeven teelt op water in Zwaagdijk. 1 oktober 2016. Vakblad Groenten & Fruit nr. 21: Artikel pagina 8-10: Nu drie Systemen van Hydroponics met drijvers. Foto-item pagina 32: Sla op water lijkt minder gevoelig voor Fusarium. 14 oktober 2016. Lezingen, excursies e.d. Lezing voor de Landelijke Commissie Radijs. 7 juni 2016. Lezing ter gelegenheid van het Symposium Hydroponics as possibility for water saving tijdens de Greentechbeurs. 14 juni 2016. Excursie Landelijke Commissie Radijs (Proeftuin Zwaagdijk). 27 september 2016. Symposium Hydroponics ter gelegenheid van het evenement Seed meets Technology. 28 september 2016. Lelie: Handout Teelt de grond uit lelie 2016, Onderzoek naar 2-jarige teelt van lelieschubben op bakken, zonder tussentijds rooien, om verspreiding van ziekten te voorkomen. Handout voor Open Dag St. ROL te Vledder, 19 augustus 2016. Casper Slootweg en Henk Gude (PPO) en Frank Kreuk (Proeftuin Zwaagdijk). Artikel Tussentijdse resultaten van het project Teelt de Grond Uit, Lelie en samengevatte eindresultaten van het Praktijknetwerk uitgangsmateriaal lelieteelt los van de ondergrond. Artikel in Proevengids St. 5
ROL op Leliedag KAVB te Emmeloord, 17 februari 2016. Casper Slootweg en Henk Gude (PPO) en Frank Kreuk (Proeftuin Zwaagdijk). Open dag ROL, 19 aug 2016 (toelichting op project) Appel: Handout Handout Bodemvochtsensoren voor Open dag Proeftuin Randwijk 18 augustus te Randwijk Excursie Vochtsensoren door Rien van der Maas op de Open dag Proeftuin Randwijk 18 augustus te Randwijk Posterpresentatie Werken met bodemvochtsensoren door Rien van der Maas op Open dag Proeftuin Randwijk 18 augustus te Randwijk Posterpresentatie Productie Junami bij sleuventeelt: 60 ton/ha haalbaar door Rien van der Maas op de Kennisdag Fruit 18 november te Wageningen Presentatie Ontwerp en resultaten sleuventeelt appel: keuze van substraat en substraatsysteem door Rien van der Maas op Kennisdag Substraat 24 maart te Bleiswijk Presentatie Effect of regulated deficit irrigation (RDI) on vegetative growth and production of apple door M.P. van der Maas op ISHS Symposium, Sensing Plant Water Status - Methods and Applications inhorticultural Science, October 5-7, 2016 in Potsdam/Berlin Germany Presentatie Vruchtgroei-regulatie via water bij appel door Rien van der Maas op de Kennisdag Fruit 18 november te Wageningen Nieuwsberichten Vijf Berichten van Rien van der Maas in Nieuwsbrief Proeftuin Randwijk: - Nr. 8. Uit het onderzoek: Werken met bodemvochtsensoren: stand van zaken en toekomst. - Nr. 9. Uit het onderzoek: Sleuventeeltsysteem levert hoge kwaliteitsproductie. - Nr. 10. Uit het onderzoek: Junami bij sleuventeelt weer 60 ton/ha. - Nr. 11. Uit het onderzoek: Effect van water geven op de vruchtgroei bij peer. - Nr. 12. Uit het onderzoek: Bedrijven doen mee aan ontwikkeling sleuventeelt. Twee Berichten van Rien van der Maas op website Wageningen University & Research: - https://www.wur.nl/nl/nieuws/sleuventeelt-in-appel-biedt-perspectief.htm - https://www.wur.nl/nl/nieuws/reguleren-van-vruchtgroei-bij-appel-met-stress.htm Boomteelt: Rapporten Eerste verkenning naar het effect van hagelnetten op de temperatuur in het gewas (notitie in voorbereiding). Onderzoek naar het effect van twee toevoegingen op de groei van boomkwekerijgewas-sen in het Dutch U systeem. Het effect van twee verschillende gecontroleerd vrijkomende meststoffen op de groei van twee boomkwekerijgewassen in het Dutch U systeem. Artikelen (aangeboden ter publicatie) Het effect van twee verschillende gecontroleerd vrijkomende meststoffen op de groei van twee boomkwekerijgewassen in het Dutch U systeem. Maart 2016 Teelt de grond uit: Vergelijking groei in veen en kokos substraat. Resultaten 2015. Presentatie voor deelnemers project. Projectleiding en Koepelactiviteiten Artikelen Georg Mathisen,Janjo de Haan. Dyrker grønnsaker uten jord. Vakbladartikel forskning.no. 10 Feb 2016 http://forskning.no/2016/02/dyrker-gronnsaker-uten-jord Janjo de Haan & Ulko Stoll. Teelt de grond uit draait door. Vakbladartikel. Van de grond. Feb 2016. Stijn van Gils, Janjo de Haan, Xavier San Giorgi. Eten uit het bos of uit de waterbak. Vakbladartikel. Vork. Juni 2016. Janjo de Haan. Landbouwtech zónder bodem. Hoofdstuk in boek. Leve(n) de bodem, De basis onder ons bestaan. Biowetenschappen en maatschappij. 2016. Vol 35-3. Blz 80-81. ISBN 978-90-73196-83-4 Janjo de Haan. Soilless cropping systems for outdoor vegetable production, Clean, efficient and sustainable. Presentatie Greentech 14 juni 2016, Amsterdam, 40 aanwezigen. Janjo de Haan. Extreem weer kan je schade voorkomen? Presentatie Symposium Anticiperen op weersextremen 1 dec 2016. Venray, 90 aanwezigen Janjo de Haan, Marleen Riemens& Ulko Stoll. Symposium Innovatiedilemma: supermarkt versus teler of supermarkt én teler. 30 nov 2016. Venray, 50 aanwezigen 6