Inhoud 7Over de auteurs 7 9Woord vooraf 9 1 10 Kenmerken van ADHD 10 2 23 Diagnostiek 23 3 35 Oorzaken 35 4 42 Gevolgen 42 5 49 Adviezen aan de patiënt 49 6 61 Farmacotherapie 61 7 66 Psychologische behandelvormen 66 70 Literatuur 70 72 Adressen en websites 72 74 Bijlage Zelf-rapportage vragenlijst over aandachtsproblemen en hyperactiviteit voor volwassenheid en kindertijd 74 78 Register 78
Kenmerken van ADHD 1 1.1 Inleiding ADHD staat voor attention deficit hyperactivity disorder ofwel aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit. Het bekendste beeld van iemand met ADHD is dat van een druk, impulsief en onhandelbaar jongetje, een stuiterbal die niet te handhaven is. Vroeger dacht men dat kinderen er vanzelf overheen groeiden in de puberteit. Inmiddels is uit onderzoek gebleken dat dit niet zo is: 30-50% van de kinderen houdt klachten als ze volwassen zijn. In dit boek beschrijven we het beeld bij volwassenen. Het is alsof je door de regen rijdt zonder ruitenwisser, alles komt op je af. Mijn hoofd is als een motor; terugschakelen lukt echter niet, de motor blijft op volle toeren doorlopen. Het lijkt vaak alsof mijn gedachten supersnelle rondjes draaien in mijn hoofd en niet meer kunnen stoppen. Voor mensen met ADHD is het filteren van informatie en het remmen van gedrag moeilijk. Hierdoor lopen ze dagelijks tegen problemen aan op het gebied van studie, werk, sociale contacten en relaties. De hoofdkenmerken van ADHD zijn aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Dit zijn lastige kenmerken, omdat we allemaal wel eens vergeetachtig, onrustig of impulsief zijn. Je gaat bijvoorbeeld boodschappen doen na een drukke werkdag en blijkt bij thuiskomst de helft vergeten te zijn. Iedereen heeft wel van die dagen dat het hoofd vol zit met alle dingen die nog gedaan moeten worden.
1 Kenmerken van ADHD 11 De meeste mensen lukt het wel om een planning te maken en belangrijke taken af te ronden. Voor mensen met ADHD is dat echter een hele opgave. Ze kunnen moeilijk prioriteiten stellen en worden constant afgeleid door prikkels uit de omgeving. Hierdoor voelen ze zich innerlijk opgejaagd en komen ze voortdurend tijd te kort. Dit heeft een grote impact op het dagelijks leven. Mensen lopen steeds tegen dezelfde problemen aan, zonder te begrijpen waarom. Vaak heeft dit een negatief zelfbeeld en stemmingsproblemen tot gevolg. Het is dan ook belangrijk om ADHD vroeg te signaleren, want er zijn goede behandelmogelijkheden. Meer kennis over ADHD kan een hoop leed voorkomen. 1.2 Kenmerken De drie hoofdkenmerken van ADHD zijn: aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Hieronder volgt een algemeen beeld van de kenmerken. Het is daarbij belangrijk te bedenken dat geen twee patiënten hetzelfde zijn. De manier waarop de kenmerken zich uiten is bij iedereen met ADHD anders. aandachtsproblemen Wie de term aandachtstekortstoornis heel letterlijk neemt, zou kunnen denken dat iemand met ADHD niet voldoende aandacht kan opbrengen. Dit klopt slechts gedeeltelijk; het aandachtsprobleem kan beter gezien worden als moeite hebben met het richten en volhouden van de aandacht, wat tot concentratieproblemen leidt. Mensen met ADHD slagen er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details, of ze maken achteloos fouten bij hun werk of andere activiteiten. Wanneer een taak de interesse heeft of spannend is, lukt het meestal wel om hier de aandacht op te richten. Soms raken mensen dan echter overgeconcentreerd en kunnen ze niet meer stoppen met de activiteit. Dit wordt hyperfocus genoemd. Een voordeel hiervan kan zijn dat iemand uitblinkt in activiteiten die zijn interesse hebben, doordat hij er helemaal voor gaat en niet stopt voordat het af is. Saskia: Ik ben modeontwerpster en kan uren achter mijn naaimachine zitten. Het lijkt dan alsof de wereld om me heen verdwijnt en de tijd stilstaat. Als mijn vriend dan iets vraagt, hoor
12 Een patiënt met ADHD ik hem niet of reageer ik heel bot. Daar heb ik later altijd spijt van. Mensen met ADHD raken gemakkelijk afgeleid, zowel door prikkels in de omgeving - zoals het geluid van een telefoon of muziek - als door hun eigen gedachten. Hierdoor is het erg moeilijk om taken af te maken en blijven veel dingen liggen. Een ander gevolg is dat informatie moeilijk doordringt. Hierdoor lijkt het alsof iemand niet luistert en dit geeft problemen op sociaal gebied. Ook stellen mensen met ADHD taken vaak eindeloos uit. Ze zijn niet goed in het maken van een planning of hebben moeite zich eraan te houden. Dagelijkse routineklussen, zoals het bijhouden van de administratie, zijn een hele opgave. Mensen hebben weinig greep op de tijd en de dingen die ze nog moeten doen. Daarnaast zijn veel mensen met ADHD chaotisch en vergeetachtig. Ze raken spullen kwijt of vergeten afspraken. Kortom, het overzicht ontbreekt. Mensen met ADHD lijken een andere manier van denken te hebben. Hun gedachten gaan vaak razendsnel en van de hak op de tak, waardoor een ander het niet altijd kan volgen. Hierdoor zijn ze echter ook heel creatief en vindingrijk. Ze komen op oplossingen waaraan anderen nooit gedacht zouden hebben.
1 Kenmerken van ADHD 13 hyperactiviteit Bij hyperactiviteit functioneert de rem op gedrag en gedachten niet goed. Dit uit zich bijvoorbeeld in lichamelijke onrust, zoals moeite met stilzitten en dingen in een hoog tempo doen. Soms is dat duidelijk zichtbaar voor anderen, bijvoorbeeld wanneer iemand voortdurend opstaat, onrustig met zijn benen beweegt of aan één stuk door praat. Bij volwassenen is het soms minder zichtbaar en uit het zich subtieler, bijvoorbeeld wanneer iemand zit te friemelen. Veel volwassenen met ADHD ontwikkelen strategieën om hun onrust kwijt te raken of ze houden zich in. Dit heeft soms lichamelijke spanningsklachten tot gevolg. Michiel: Ik zit nooit stil, maar dat heeft niemand in de gaten. Ik krom mijn tenen in mijn schoenen of ik span ongezien de spieren in mijn benen aan. Ook kan hyperactiviteit leiden tot innerlijke rusteloosheid. Iemand is dan geen drukke prater of doener, maar is met name in zijn hoofd onrustig. Hij voelt zich constant opgejaagd, er is altijd wel wat te doen en tijd is kostbaar. Gedachten gaan heen en weer en zijn moeilijk te stoppen. Dit heeft vaak inslaapproblemen tot gevolg. Mensen met ADHD ontspannen zich veelal op een andere manier dan mensen zonder ADHD. Ontspanning wordt bijvoorbeeld gevonden in lichamelijke activiteiten, zoals fanatiek sporten of het opzoeken van drukte of activiteiten die spannend zijn. Rustig ontspannen, bijvoorbeeld met yoga of het lezen van een boek, is meestal niet geschikt voor mensen met ADHD. Soms worden ze er juist onrustiger van. Hyperactiviteit heeft zowel voordelen als nadelen. Een voordeel is meer gedaan krijgen in minder tijd en activiteiten extra lang volhouden. Een nadeel is uitgeput raken. impulsiviteit Veel mensen met ADHD zijn impulsief: ze voeren de ideeën die ze hebben meteen uit. Ze zijn bezig met een taak, maar reageren impulsief op prikkels die voorbijkomen (een sms, e-mail of telefoontje) waardoor ze afgeleid raken van de taak waar ze mee bezig zijn.
14 Een patiënt met ADHD Impulsiviteit kan zich ook uiten in de manier waarop iemand praat. De zogenaamde flapuit geeft al antwoord voordat de vraag gesteld is. Mensen zijn vaak direct en eerlijk en zeggen wat ze vinden. Ongeduld is ook een vorm van impulsiviteit. Mensen met ADHD hebben vaak moeite met wachten. Ze reageren geïrriteerd wanneer ze moeten wachten in de rij voor de kassa, als de trein vijf minuten vertraging heeft of als de automobilist voor hen niet snel genoeg rijdt. In hun ogen doen andere mensen dingen veel te langzaam, waardoor ze de neiging hebben het over te nemen. Veel mensen met ADHD onderbreken anderen vanuit ongeduld of omdat ze bang zijn te vergeten wat ze wilden zeggen. Impulsief gedrag kan zowel positieve als negatieve gevolgen hebben. Positieve gevolgen zijn eerlijkheid, enthousiasme, humor, flexibiliteit en spontaniteit. Het leven van iemand met ADHD is soms een stuk spannender, doordat hij in allerlei onverwachte situaties verzeild raakt. De partner van een patiënt met ADHD zei ooit: Onze relatie is nooit saai, elke week verrast hij me weer met spontane uitjes. Negatieve gevolgen zijn schulden, conflicten en veel wisselingen in relaties en/of banen doordat men snel verveeld raakt. Bovendien verhoogt impulsiviteit het risico op verslaving. 1.3 Drie typen ADHD In de geestelijke gezondheidszorg wordt gebruikgemaakt van de Diagnostic and statistical manual of mental disorders ofwel de DSM-IV-TR (American Psychiatric Association, 2001). Dit is een overzicht van alle psychiatrische stoornissen, met de daarbij horende symptomen. De drie hoofdkenmerken van ADHD worden in de DSM-IV-TR in twee symptoomclusters onderverdeeld: aandachtsproblemen en hyperactiviteit/impulsiviteit. Deze symptomen kunnen in verschillende mate voorkomen, zodat er drie typen ADHD worden onderscheiden.
1 Kenmerken van ADHD 15 type 1: het gecombineerde type Bij het gecombineerde type is er sprake van symptomen uit beide clusters, dus zowel aandachtsproblemen als hyperactiviteit/impulsiviteit. Dit type komen we in de hulpverleningspraktijk het meeste tegen. Op het spreekuur meldt zich Peter, een 27-jarige man die in de bouw werkt. Peter voelt zich de laatste tijd steeds minder lekker in zijn vel zitten, doordat hij bepaalde dingen niet op orde krijgt. Hij heeft twee jaar geleden een huis gekocht, maar komt er niet toe bepaalde klussen aan te pakken. Hij moet nog steeds verven, plinten leggen en de badkamer verbouwen. Elke dag denkt hij: nu ga ik beginnen, maar als hij thuiskomt na een dag werken stapt hij liever op de motor dan dat hij de verfkwast ter hand neemt. Zijn administratie is een puinhoop. Alle papieren liggen op een hoop en hij stelt het uit om ze netjes op te bergen. Hij heeft al vaak herinneringen gehad van rekeningen die niet betaald zijn. Tot twee jaar geleden woonde hij nog thuis en hoefde hij zich nergens druk om te maken. Zijn moeder zorgde voor zijn natje en zijn droogje. Ook nu gaat hij nog driemaal per week eten bij zijn ouders, die vijfhonderd meter verderop wonen. Peter vindt zichzelf gemakzuchtig en vraagt zich af wat er met hem aan de hand is. Hij kan goed beschrijven waar hij tegenaan loopt. Het valt op dat hij zeer snel en met veel woorden spreekt. Hij is erg onrustig en neemt tijdens het gesprek vaak een andere houding aan. Bij doorvragen naar de reden van het niet aanpakken van klussen in huis vertelt Peter dat hij zijn hele leven al concentratieproblemen ervaart. Ook is hij erg onrustig en doet hij alles het liefst in een hoog tempo. Hij heeft weinig geduld en kan zich alleen focussen op dingen die snel gaan of spannend zijn, zoals motorrijden. Taken in huis vervelen hem snel: als hij eraan begint, gaat hij na vijf minuten over op iets anders. Hij raakt afgeleid door elk geluid of beeld dat voorbijkomt.
16 Een patiënt met ADHD De huisarts ziet voldoende aanwijzingen om Peter door te verwijzen voor een ADHD-onderzoek. De diagnose ADHD, gecombineerde type wordt inderdaad gesteld. type 2: het onoplettende type Het onoplettende type wordt in de volksmond ook wel ADD genoemd. De aandachtsproblemen staan op de voorgrond en de symptomen van hyperactiviteit/impulsiviteit zijn minder aanwezig. Deze mensen hebben veel moeite om zich te concentreren, ze zijn dromerig, afwezig, chaotisch en vergeetachtig, maar niet druk of ongeduldig. Maria is een studente die op kamers woont. Ze wordt wakker, kijkt om zich heen en denkt vrolijk: vandaag ga ik eens écht goed beginnen. Ze maakt een lijst die al gauw twintig punten bevat. Haar kleding en boeken liggen in stapels over de vloer, er moeten boodschappen gedaan worden, ze moet al dagen de tandarts bellen, de afwas stapelt zich op en ze moet ook nog studeren. Het is moeilijk te bepalen waarmee ze moet beginnen. Dan belt een studiegenoot met de vraag of ze al klaar is met haar deel van de opdracht voor morgen. Maria schrikt: is het al zover? Ze dacht nog genoeg tijd te hebben. Ze start haar computer op en wil gaan typen, maar wordt afgeleid door een binnenkomende e-mail, waarin een link staat naar een muzieksite. Ze besluit een fotocompilatie met muziek te maken van haar vakantie met haar huisgenoten. Daar gaat ze helemaal in op; ze kan niet wachten tot haar huisgenoten thuiskomen. Wanneer een huisgenoot haar op de schouders tikt en vraagt waarom ze nog niet aan het koken is, kijkt ze op de klok om te ontdekken dat het opeens drie uur later is. Ze heeft niemand binnen horen komen. Haar huisgenoot is geïrriteerd en snapt niet dat Maria het op haar vrije dag niet eens voor elkaar krijgt om te koken. Blijkbaar was ze er te lui voor, want ze had immers wel tijd voor de fotocompilatie. Ook Maria s studiegenoten zijn boos omdat ze haar deel van de opdracht niet opgestuurd heeft.
1 Kenmerken van ADHD 17 Maria meldt zich op het spreekuur omdat ze vastloopt in haar leven. Niet alleen haar studie verloopt moeizaam, ook op andere gebieden ervaart ze problemen. Het organiseren van het dagelijks leven is een hele opgave voor haar. Maria heeft niet eens zo n druk sociaal leven, maar het plannen van sociale activiteiten, huishoudelijke taken en studieopdrachten is elke dag een puzzel. Prioriteiten stellen lukt niet: ze doet wat het makkelijkste is en stelt moeilijke taken uit. Pas als ze een deadline heeft, begint ze met studeren. Hierdoor heeft ze inmiddels een flinke achterstand opgelopen. Een vriendin wees haar op ADD, en toen ze op internet de symptomen las, voelde het alsof haar leven werd beschreven. type 3: het hyperactieve-impulsieve type Bij de derde variant staan juist de hyperactiviteit en impulsiviteit op de voorgrond. Deze mensen zijn heel druk, constant bezig, praten aan één stuk door en zitten nooit stil. De aandachtsproblemen zijn minder aanwezig. Dit type komen we in de hulpverleningspraktijk niet vaak tegen. Dat komt waarschijnlijk doordat deze mensen als volwassene minder tegen problemen aanlopen. Het is over het algemeen makkelijker te leven met hyperactiviteit dan met aandachtsproblemen. Zeker wanneer het lukt om een baan te zoeken waarin de hyperactiviteit een voordeel kan zijn of waarin iemand constant geprikkeld wordt.
18 Een patiënt met ADHD Evert is 46 jaar en gaat met zijn gezin kamperen. Op de dag van vertrek staat hij al om 5.00 uur ongeduldig naast zijn bed: hij kan niet wachten om te vertrekken. Zijn vrouw probeert overzicht te houden over de spullen die door Evert haastig zijn ingepakt en driftig naar de auto gedragen worden. Bepakt en bezakt kunnen ze eerder dan gepland vertrekken, maar dan zijn de autosleutels zoek. Uiteindelijk vindt zijn vrouw die in Everts jaszak. Op de camping aangekomen gaat Evert meteen aan de slag. In een mum van tijd liggen alle spullen uit de auto verspreid over de grond en begint hij met het opzetten van de tent. Voor anderen is zijn volgorde van doen onbegrijpelijk, maar hij krijgt het kampement razendsnel op orde. Na een dag weet iedereen op de camping wie Evert is. Hij helpt nieuwkomers ongevraagd bij het opzetten van hun tent. Hij babbelt vrolijk met mensen tijdens de afwas en schrijft zich in voor elke activiteit. Hij komt wel vaak te laat, want hij wil aan alles meedoen. Wanneer Evert s avonds voldaan in bed ligt, begint het plotseling flink te waaien. Na een rukwind ligt de familie ineens in de buitenlucht: Evert blijkt vergeten de tent vast te zetten met scheerlijnen. Evert heeft het hyperactieve-impulsieve type ADHD maar heeft daar zelf weinig last van. Hij zal zich dan ook niet snel melden op het spreekuur. Mogelijk heeft zijn omgeving wel last van zijn tomeloze energie. Zijn vrouw vraagt zich af of Evert zich niet uitput en maakt zich zorgen om de toekomst. Wanneer zijn vrouw het vraagt wil Evert wel mee naar de huisarts om het te bespreken. Tijdens het spreekuur blijkt dat Evert als kind onhandelbaar was voor zijn ouders. Er waren veel problemen thuis en op school. Evert heeft zijn leven nu echter goed op orde. Hij heeft een leuke baan, hij sport driemaal per week en zijn gezinsleden accepteren hem zoals hij is. Aangezien er op dit moment geen sprake is van disfunctioneren, is een doorverwijzing niet op zijn plaats.
1 Kenmerken van ADHD 19 1.4 Prevalentie Uit onderzoek blijkt dat ADHD voorkomt bij 3-5% van de kinderen in de basisschoolleeftijd. Bij 50% persisteert ADHD in de adolescentie en bij 30% persisteert het in de volwassenheid. Dit betekent dat ADHD bij 1-2% van de volwassenen in de algemene bevolking voorkomt (Kooij, 2002). Een prevalentie van minimaal 1% in de algemene bevolking betekent dat er in een gemiddelde huisartsenpraktijk van 2.400 patiënten dus minimaal 24 volwassen patiënten met ADHD zullen zijn. In de psychiatrische hulpverlening is het aantal patiënten met ADHD uiteraard groter. In Amerikaans onderzoek werd een prevalentie van 4,7% gevonden, dus iets meer dan in Nederland (Kooij, 2002). Uit een internationaal bevolkingsonderzoek in 2007, uitgevoerd in tien landen in Amerika, Europa (waaronder Nederland en België) en het Midden-Oosten, bleek een geschatte gemiddelde prevalentie van 3,4% in de onderzochte leeftijdsgroep (spreiding 1,2-7,3%). Voor Nederland werd een prevalentie van 5,0% gevonden, voor België 4,1%. ADHD werd minder frequent vastgesteld in ontwikkelingslanden (1,9%) dan in westerse landen (4,2%). ADHD komt dus in alle werelddelen voor en de prevalentie is fors (Carpentier, 2007). mannen en vrouwen De gegevens over de verschillen tussen mannen en vrouwen wisselen per onderzoek. Kooij (2006) beschrijft in haar artikel een epidemiologisch onderzoek bij volwassenen, waarbij de prevalentie tussen beide geslachten ongeveer gelijk is. In het genoemde internationale bevolkingsonderzoek uit 2007 concludeert men dat ADHD vaker bij mannen dan bij vrouwen voorkomt (M:V = 1,5:1; Carpentier, 2007). De variatie in prevalentiecijfers is voornamelijk toe te schrijven aan methodologische verschillen tussen de onderzoeken (Verhulst, 2006). jongens en meisjes De gegevens over de prevalentie bij jongens en meisjes wisselen eveneens. Buitelaar en Kooij (2000) spreken van een geslachtsverhouding van J:M = 2:1 tot 3:1 in bevolkingsonderzoek. Jongens met ADHD hebben door de sterkere samenhang met agressief gedrag een grotere kans te worden doorverwezen voor onderzoek dan meisjes.
20 Een patiënt met ADHD Ook in de multidisciplinaire richtlijn (Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2005) staat beschreven dat ADHD meer voorkomt bij jongens dan bij meisjes. De richtlijn noemt ook een verhouding van J:M = 2:1 tot 3:1. Bij kinderen die in behandeling zijn, zou de verhouding zelfs J:M = 5:1 zijn. De prevalentie is bij kinderen dus anders verdeeld dan bij volwassenen. Dit lijkt bijzonder omdat ADHD een ontwikkelingsstoornis is die niet pas op volwassen leeftijd ontstaat. Hiervoor zijn twee verklaringen te bedenken: 1 jongens groeien vaker over de stoornis heen dan meisjes, en 2 er is sprake van onderdiagnostiek bij meisjes. De laatste verklaring lijkt de meest logische. Zoals gezegd, hebben meisjes minder last van hyperactiviteit en agressief of storend gedrag. Meisjes hebben vaker het onoplettende type (zie paragraaf 1.3). Dit type wordt minder snel herkend dan het hyperactieve of gecombineerde type, doordat de klachten en problemen meer naar binnen gericht zijn (afdwalen, dromerig zijn) in plaats van naar buiten zoals bij jongens (druk en storend gedrag). 1.5 Verschillen tussen kinderen en volwassenen De diagnose ADHD wordt bij volwassenen wel eens over het hoofd gezien, doordat de volwassene niet voldoet aan het typische beeld dat er van kinderen met ADHD bestaat. Kinderen hebben in vergelijking met volwassenen meer last van hyperactief/impulsief gedrag, terwijl volwassenen vaker last hebben van de innerlijke onrust en aandachtsproblemen. De lichamelijke onrust die kinderen veelal vertonen slaat op volwassen leeftijd als het ware naar binnen, waardoor volwassenen vooral een innerlijk opgejaagd gevoel ervaren. Er zijn ook volwassenen die wel veel last blijven houden van hyperactief gedrag, maar zij weten er vaak beter mee om te gaan dan kinderen. Ze sporten intensief of zoeken andere (spannende) activiteiten waarbij ze hun onrust kwijt kunnen. De aandachtsproblemen staan bij volwassenen dan ook meer op de voorgrond (Buitelaar & Kooij, 2000).
1 Kenmerken van ADHD 21 Gunstige factoren in de kindertijd - zoals een geringe ernst, weinig of geen comorbiditeit, weinig psychosociale risicofactoren en geen familiaire belasting - hangen samen met een gunstig beloop in de volwassenheid (Biederman e.a., in Kooij, 2006). 1.6 Overige problemen naast ADHD Mensen met ADHD hebben vaak allerlei bijkomende problemen zoals slaapproblemen, verhoogde prikkelbaarheid, stemmingswisselingen en dyslexie. slaapproblemen Veel mensen met ADHD hebben slaapproblemen, vaak al vanaf de kindertijd. Het gaat daarbij zowel om inslaap- als doorslaapproblemen. De inslaapproblemen worden veelal veroorzaakt door onrustige gedachten in het hoofd, de dag niet rustig kunnen afsluiten, lichamelijke gespannenheid of een onregelmatig dag-nachtritme. Veel mensen met ADHD zijn nog niet moe om 23.00 uur en gaan pas naar bed als ze wel moe zijn, wat vaak laat in de nacht is. Men vermoedt dat bij mensen met ADHD het lichaamseigen hormoon melatonine ook een belangrijke rol speelt. Melatonine is het hormoon dat de biologische klok en het dag-nachtritme regelt. Een verstoorde melatoninebalans zou de oorzaak kunnen zijn van verschillende slaapstoornissen. Wanneer de melatonineproductie s avonds te laat op gang komt, kan dit leiden tot een verlate slaapstoornis (ofwel delayed sleep phase syndrome ). Op het tijdstip dat men normaal gesproken naar bed gaat, heeft het brein dan nog niet voldoende melatonine afgescheiden. Het innemen van melatonine in de juiste hoeveelheid en op het juiste tijdstip kan helpen om het verstoorde slaappatroon te doorbreken (Kooij, 2007). De dosering bij volwassenen is: 2 mg per dag, innemen 1-2 uur voor het slapen gaan en na het eten van wat voedsel. De dosis moet gedurende drie weken worden gehandhaafd (zie het Farmacotherapeutisch kompas). prikkelbaarheid en stemmingswisselingen Mensen met ADHD geven vaak aan verhoogd prikkelbaar te zijn. Een reden daarvoor is dat ze alle prikkels uit de omgeving opmerken. Ze raken gemakkelijk afgeleid door externe prikkels en worden op die manier steeds uit hun concentratie gehaald. Dat is erg vervelend als iemand al veel moeite heeft om te focussen. Deze verhoogde prikkel-
22 Een patiënt met ADHD baarheid gaat vaak samen met stemmingswisselingen. Dit zijn kortdurende wisselingen in de stemming die meermalen per dag kunnen voorkomen. De stemming wisselt snel en meestal zonder duidelijke aanleiding. Mensen met ADHD hebben hier vaak al hun hele leven last van. Bij sommige mensen loopt de irritatie zo hoog op dat ze woede-uitbarstingen krijgen of zelfs agressief worden. dyslexie Dyslexie is een leerstoornis waarbij problemen optreden bij het lezen en schrijven, zonder dat dit valt te verklaren uit gebrekkig onderwijs, slechte ogen of een matige intelligentie. Mensen met dyslexie hebben leren lezen, maar blijven altijd moeite houden met technisch lezen (niet-begrijpend lezen). Het lezen gaat niet vloeiend, kost veel concentratie en gaat vaak trager. Men denkt dat naar schatting 20% van de mensen met ADHD tevens dyslexie heeft. Een mogelijke verklaring is dat ADHD en leerstoornissen dezelfde genetische kwetsbaarheid delen (Taylor e.a., 2005). Bij beide stoornissen is er sprake van een probleem met de informatieverwerking in de hersenen, maar het zijn wel twee aparte stoornissen. Soms zijn ADHD en dyslexie moeilijk uit elkaar te houden: heeft iemand moeite met geconcentreerd lezen doordat het lezen zelf moeilijk gaat of doordat er sprake is van een aandachtstekort? Dat is niet altijd duidelijk.