schreeuw om een betere wereld rolverdeling op de achterzijde van friedrich schiller regie theu boermans dramaturgie rezy schumacher vertaling tom kleijn scenografie bernhard hammer lichtontwerp stefan dijkman kostuumontwerp catherine cuijkens kap- & grimeontwerp pilo pilkes assistentie regie marileen bloemhard, bert edelenbos, florian hellwig (stage) assistentie scenografie katrijn baeten hoofd techniek & productie götz schwörer productieleiding annetje van dijk, götz schwörer casting adviezen hans kemna casting kinderen martha mojet kleedster petra kamphuis kap & grime roswitha evenwel kinderbegeleidster jona rens techniek arist richartz (1 e inspiciënt), david logger, boy van maasakker, sjef van de ven, theunis zijlstra souffleur robert joosten decor uitgevoerd door atelier amsterdam kostuums uitgevoerd door atelier toneelgroep amsterdam: farida bouhbouh, renske kraakman, o.l.v. wim van vliet kap & grime uitgevoerd door atelier toneelgroep amsterdam: roswitha evenwel, david verswijveren cellolessen scarlett arts met dank aan villa ruimzicht, brillen en lenzen Don Carlos is de eerste samenwerking van Toneelgroep Amsterdam en de Theatercompagnie. De komende jaren worden nog twee grootschalige voorstellingen gemaakt waaronder Ajax van Sophocles (07/08), geregisseerd door Theu Boermans. 2 fotografie chris van der burght, jasper zwartjes ontwerp brochure jan versweyveld en studiojona druk ssp amsterdam 3
De Spaanse koning Philips II regeert met ijzeren hand over de grootste multinational van de zestiende eeuw. Het leven aan zijn hof wordt bepaald door de dictatuur van religie en bureaucratie. Kroonprins Don Carlos is verliefd op zijn stiefmoeder Elisabeth, die hem ooit als bruid is beloofd. Om politieke redenen is zijn vader met haar getrouwd. Temidden van de hovelingen leidt hij een eenzaam en wanhopig bestaan. Het is dan ook een godsgeschenk wanneer zijn jeugdvriend, de markies van Posa, na een lange reis door Europa naar het Spaanse hof terugkeert. Carlos hoopt met Posa s hulp Elisabeth te kunnen spreken. Maar Posa is teruggekomen om samen met Carlos het revolutionaire doel dat ze zich hadden gesteld, het scheppen van een vrije en rechtvaardige wereld, te realiseren. Hij wil dat Carlos deelneemt aan de vrijheidsstrijd die in de Nederlanden tegen de Spaanse dictatuur wordt uitgevochten. Wanneer hem dat niet lukt, maakt hij van Carlos een werktuig voor zijn eigen plannen. Het toeval schiet Posa hierbij te hulp. Koning Philips, nieuwsgierig geworden naar de onafhankelijke globetrotter, laat Posa bij zich komen. Posa denkt in zijn overmoed de koning van politieke overtuiging te kunnen veranderen. Het pakt anders uit. Philips beveelt Posa Elisabeth en Carlos te bespioneren, die hij ervan verdenkt een geheime relatie te hebben. Posa gaat schijnbaar in op het bevel. Daarmee bedriegt hij niet alleen Philips, maar ook zijn vriend Carlos die van niets weet. Posa denkt alles onder controle te hebben en bereidt in het geheim Carlos vlucht naar de Nederlanden voor. Toeval en misverstanden doorkruisen zijn plannen. Het bedrog wordt ontdekt. Posa offert zich op voor Carlos door de verdenking van een relatie met Elisabeth op zichzelf te richten. De diepgekrenkte Philips laat hem daarop doodschieten. Carlos besluit de plannen van Posa alsnog ten uitvoer te brengen. Maar wanneer hij op het punt staat naar de Nederlanden te vluchten wordt hij gearresteerd en aan de Inquisitie overgedragen. De bestaande macht triomfeert. amsterdam stadsschouwburg 13 (tijdens TF-1) 14, 15*, 16, 18, 19, 20, 21, 22* sep 06 * inleiding
regisseur theu boermans Theu Boermans en zijn gezelschap De Theatercompagnie hebben een zwak voor personages die rebelleren tegen een wereld waarin voor hen zin noch doel te ontdekken valt. In hun confrontaties met de systemen, structuren en instituties, vertegenwoordigd door familie, religie en politiek, worden illusies afgebroken en zelden hersteld. Zijn voorstellingen vragen om emotionele en intellectuele betrokkenheid. Hij staart zich niet blind op de esthetiek van het medium, maar kiest voor mensen. De acteurs spelen toneel zoals het leven wordt geleefd, met een totale inzet. Engagement is voor hem dan ook een levenshouding. Het is de vitaliteit van de mens in zijn zoektocht naar zingeving. In zijn ensceneringen van klassieke teksten confronteert hij de idealen van het verleden vanuit een scherp historisch bewustzijn met die van het hier en nu. Het resultaat is altijd ontnuchterend. De geschiedenis blijkt een slagveld te zijn waarop de eeuwige strijd om zingeving woedt. Maar waaruit ook de hoop en energie ontstaat die ons in leven houden. scenografie bernard hammer Ik ben uitgegaan van de vraag wat een machtscentrum in deze tijd is. Macht leeft tegenwoordig in grote functionele ruimtes. Ergens, op de vijftigste etage of ondergronds. Ook schermt macht zich nadrukkelijk af van de samenleving. Deze twee factoren bepalen de ruimte in Don Carlos: iets tussen een groot kantoor en een bunker. Wat aan politiek wordt bedreven, wordt keihard de samenleving in geschoven. Toch voelt men zich in dit machtscentrum ook niet zeker. Er heerst een strijd tussen de privé-sfeer en de openbare norm. Er wordt geobserveerd en gecontroleerd. Het is voor de bewoners van dit machtscentrum moeilijk een privé-bestaan te leiden. Het is fragiel en onderontwikkeld. Deze bijna archaïsche privé-sfeer wordt aangeduid met hele simpele theatermiddelen: slordige doeken, die iets geïmproviseerds hebben en de illusie proberen te wekken dat men afgescheiden is van de macht. De ruimtes van de macht zijn leeg. In de moderne esthetica wordt alles steeds leger. We leven met piepkleine objecten: agenda s, mobiele telefoons, laptops Bernhard Hammer is vast scenograaf van de Duitse choreograaf en theatermaker Hans Kresnik en de Oostenrijkse regisseur Stefan Muller. Voor de Theatercompagnie creëerde hij o.a. de ruimtes van Lulu, Gilgamesj en Driekoningenavond.
friedrich schiller en zijn don carlos Friedrich Schiller voltooide Don Carlos in 1787, in een roerige en gespannen tijd. Europa hield zijn ogen gericht op Frankrijk, waar de burgerij op het punt stond een ideologische omwenteling te voltrekken. Schiller stond vierkant achter de doelstellingen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Maar als scherp observator wist hij dat de revolutie gedoemd was te mislukken. De ideale samenleving waar de Franse burgers naar streefden ging uit van menselijkheid, maar om menselijk te kunnen zijn, moesten zij eerst in vrijheid tot geestelijke zelfontplooiing kunnen komen. De mensheid was, volgens Schiller, de heerschappij van zijn machthebbers echter nog lang niet ontgroeid. Ze was nog niet rijp voor de vrijheid. De golf van terreur waarin de Franse Revolutie eindigde, bewees zijn gelijk. Don Carlos is bedoeld als een ernstige waarschuwing voor de toekomst. In het stuk wordt een situatie getoond waarin een revolutie ontstaat en mislukt. Er wordt een almachtig geloofssysteem op het toneel gezet als voorbeeld van onderdrukkende systemen waarin mensen tot machines en de mensheid tot cijferreeksen worden gedegradeerd. Hierbinnen ontaardt de schreeuw om vrijheid in fundamentalisme. Daarmee toont Don Carlos ons het tragische feit dat er van een menselijke wereld geen sprake kan zijn, wanneer het individu niet de mogelijkheid krijgt zich tot vrij en autonoom mens te ontwikkelen. Toch biedt Don Carlos ook hoop. Het stuk speelt tegen de achtergrond van de Tachtigjarige Oorlog, de lange en hardnekkige opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse onderdrukking. Schiller koos voor de Nederlandse vrijheidsstrijd omdat hij het een van de meest treffende voorbeelden in de geschiedenis vond van hoe een klein en dapper volk zijn individuele en maatschappelijke vrijheid af kan dwingen.
don carlos nu De noodzaak om een voorstelling te spelen wordt bepaald door de tijd waarin we leven. Het is belangrijk om Schillers ontwerp van een mislukkende revolutie op onze huidige tijd te leggen. Een tijd waarin de mogelijkheid van autonoom denken van het individu op alle fronten wordt aangevallen. Een tijd waarin de heersers soms ver verwijderd zijn van de mensheid. Don Carlos dwingt ons na te denken over vragen als: Zijn we er in de ruim tweehonderd jaar, die ons van het ontstaan van het stuk scheiden, werkelijk in geslaagd ons tot zelfstandige individuen te ontwikkelen? Is ons extreme individualisme wel een vorm van emancipatie? Zijn we in het Westen vrij van dictatoriale systemen of bestaan ze nog steeds en hebben ze alleen een andere, meer subtielere, vorm aangenomen? Schiller heeft verschillende versies van Don Carlos geschreven. Maar ook de minst lange versie is nog steeds goed voor zeven à acht uur toneel. Daarom wordt er gewoonlijk een bewerking gespeeld. Deze versie is ontdaan van al te bloemrijke beschouwingen en concentreert zich op de personages: wat beweegt hen, wat is hun verhouding tot elkaar, wat denken ze? Door deze soberheid komt de verwevenheid van hun persoonlijke leven met de dwang die het systeem hen oplegt beter tot uiting. Tom Kleijn heeft een vertaling gemaakt die dicht bij het origineel van Schiller blijft en de acteurs toch als een handschoen past. Ook doet de tekst recht aan de verschillende lagen van het stuk, die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden en uit elkaar voortkomen. Don Carlos is een familietragedie, een politiek drama en een spannende thriller ineen. 10 11
immanuel kant: wat is verlichting? (1784) In het midden van het stuk vraagt de markies van Posa koning Philips, heerser over het Habsburgse wereldrijk, om mens onder mensen te zijn: Wijd Uw regeringsmacht aan het geluk der volkeren. Laat grootmoedig, als een sterk man, de geesten rijpen in het bouwwerk van uw wereld! Geef, wat U ons heeft afgenomen, terug. Word van miljoenen koningen een koning. Geef ons vrijheid van denken. De woorden van de markies verwijzen rechtstreeks naar het beroemde antwoord van de achttiende eeuwse filosoof Immanuel Kant op de vraag: Wat is Verlichting? Verlichting is de bevrijding van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuld heeft. Onmondigheid is het onvermogen van de mens om zijn verstand te gebruiken zonder leiding van een ander. Aan deze onmondigheid is de mens zelf schuldig wanneer de oorzaak ervan niet ligt aan zijn gebrek aan verstand, maar aan zijn gebrek aan moed en wilskracht zijn verstand te gebruiken zonder leiding van een ander. Heb de moed je eigen verstand te gebruiken!, luidt dus het devies van de Verlichting. Luiheid en lafheid zijn de oorzaken waarom zo n groot deel van de mensen, nadat de natuur hen allang van vreemde leiding heeft vrijgesproken, toch graag hun leven lang onmondig blijven. En waarom het voor anderen zo gemakkelijk wordt, zich tot hun voogden op te werpen. Het is zo prettig om onmondig te zijn. Als ik een boek heb dat voor mij verstand heeft, als ik een zielzorger heb die voor mij geweten heeft, een arts die mijn dieet samenstelt etc., dan hoef ik me er niet zelf mee bezig te houden. Ik hoef niet te denken wanneer ik kan betalen. Anderen zullen die vervelende taken wel van me overnemen. En dat verreweg het grootste deel van de mensen de stap naar mondigheid, buiten het feit dat het inspanning vergt, ook gevaarlijk vindt, daar zorgen die voogden wel voor, die het toezicht op hen zeer welwillend op zich hebben genomen. 12 13
toneelgroepamsterdam de theatercompagnie hedda gabler een teken des tijds van hendrik ibsen regie ivo van hove coproductie holland festival 15 aug t/m 14 okt 06 het temmen van de feeks liefde tussen beul en slachtoffer van william shakespeare regie ivo van hove 22 t/m 29 aug 06 opening night spelen om te leven van john cassavetes regie ivo van hove productie toneelgroep amsterdam / ntgent 6, 7 sep 06 tijdens TF-1 don carlos schreeuw om een betere wereld van friedrich schiller regie theu boermans productie toneelgroep amsterdam / de theatercompagnie 13 t/m 22 sep 06 hemel boven berlijn première een golf van liefde toneelbewerking naar de film van wim wenders van peter handke, richard reitinger, wim wenders regie ola mafaalani productie toneelgroep amsterdam / american repertory theatre 2 okt t/m 9 nov 06 scènes uit een huwelijk de puinhopen van een bijna ideaal huwelijk van ingmar bergman regie ivo van hove coproductie kaaitheater brussel 10 nov t/m 23 dec 06 oresteia première van bloedwraak naar rechtspraak van aischylos regie johan simons productie toneelgroep amsterdam / ntgent 18 nov 06 t/m 20 jan 07 tamtam drie weken toneelgroep amsterdam in stadschouwburg amsterdam 23 nov t/m 10 dec 06 rouw siert electra ondergang van een aloude dynastie van eugene o neill regie ivo van hove selectie topstukken 06/07 coproductie toneelschuur haarlem 7 dec 06 t/m 7 apr 07 echt iets om naar toe te leven een morfine sprookje idee arjan ederveen regie gerardjan rijnders 6 jan t/m 8 feb 07 intra-muros première muziektheater voor twee acteurs, contratenor, vocaal kwartet, strijkkwartet en elektronica van peter verhelst compositie & regie eric sleichim productie muziektheater transparant / bl!ndman in coproductie met toneelgroep amsterdam en concertgebouw brugge 12 jan t/m 8 mei 07 maeterlinck (werktitel) première de tastende mens van maurice maeterlinck regie christoph marthaler productie toneelgroep amsterdam / ntgent in coproductie met stadsschouwburg amsterdam / 8 mrt t/m 29 apr 07 tragedie première honden plegen geen zelfmoord van & regie gerardjan rijnders 15 mrt t/m 14 apr 07 in compagnietheater amsterdam romeinse tragedies première coriolanus, julius caesar, antonius & cleopatra van william shakespeare regie ivo van hove coproductie holland festival / jun 07 de vrouw van vroeger over het radicaal opeisen van liefde van roland schimmelpfennig regie theu boermans, 26 sep t/m 27 okt 06 the pillowman over de kracht en gevaren van verhalen vertellen, van martin mcdonagh regie maaike van langen, 15 nov t/m 23 dec 06 peanuts over keuzes maken en gebrek aan wederzijds respect, van fausto paravidino regie marcus azzini, 17 jan t/m 17 feb 07 het wijde land over het recht op ontrouw en de gevolgen hiervan, van arthur schnitzler regie theu boermans, 21 feb t/m 26 apr 07 de theatercompagnie, www.theatercompagnie.nl, info@theatercompagnie.nl, t: (020) 531 53 10, f: (020) 625 91 51. toneelgroep amsterdam, thuis in stadsschouwburg amsterdam Meer weten over Toneelgroep Amsterdam of de nieuwsbrief ontvangen? Een workshop of cursus volgen bij een voorstelling? www.toneelgroepamsterdam.nl of info@toneelgroepamsterdam.nl, Prinsengracht 437, 1016 HM Amsterdam, t: (020) 531 84 84, f: (020) 531 84 85. ensemble toneelgroep amsterdam barry atsma, kitty courbois, jacob derwig, roeland fernhout, renée fokker, fred goessens, janni goslinga, marieke heebink, fedja van huêt, hans kesting, hugo koolschijn, hadewych minis, chris nietvelt, frieda pittoors, alwin pulinckx, halina reijn, eelco smits, karina smulders, gunilla verbeke, leon voorberg, benjamin de wit (gast)acteurs o.a. de theatercompagnie, ntgent, american repertory theatre johan van assche, pierre bokma, elsie de brauw, thomas cammaert, jappe claes, hans croiset, wine dierickx, aus greidanus jr, sanne den hartogh, servé hermans, myranda jongeling, marjolein ley, joris maussen, celia nufaar, mike reus, harry van rijthoven, betty schuurmans, graham valentine, steven van watermeulen e.a. (gast)muzikanten jonathan de ceuster, dick van daele, els van daele, kris hellemans, vincent jansen, pieter jansen, thomas van lede, iris luypaers, romek maniewski e.a.
don carlos hans croiset hadewych minis fedja van huêt philips II, koning van spanje elisabeth van valois, zijn echtgenote don carlos, de kroonprins thomas cammaert myranda jongeling gunilla verbeke chris nietvelt jacob derwig jappe claes alexander farnese, prins van parma, neef van de koning hertogin van olivarez, eerste hofdame van de koningin markiezin van mondecar, hofdame van de koningin prinses van eboli, hofdame van de koningin markies van posa, een maltezer ridder hertog van alva mike reus harry van rijthoven frieda pittoors joris maussen joris maussen thomas cammaert graaf van lerma, hoofd van de lijfwacht domingo, biechtvader van de koning grootinquisiteur van het koninkrijk hertog van medina sidonia, admiraal don raimond van taxis, opperpostmeester page van de koningin ana balestra maxime bruijn romy gevers infante clara eugenia, een kind van vijf jaar, afwisselend gespeeld door: dubbelrol